www.ebze.ru

Botaşlanı

Şakay ulu Haci

Ebzelanı Abu-Yusuf

Bu kitabnı içinde Sıylı Kurandan ayatla – Ullu Allahnı sözleri bolğanları sebebli, anı esleb cürütügüz!

Ullu Allah, bu kitabçıknı okuğanlanı, andan hayır alıb tüzelgen kullarına nöger etsin!

Ebzelanı Abu-Yusuf H.

AL SÖZ.  Bismillâyahir rahmaanir rahiim

Mahtaula barı da bizni carathan Bir Allahha, salat salam da halklağa tüz colnu körgüzür üçün, sau duniyanı başına Ol cibergen keleçisi Muhammad ğ.s-ğa, anı üydegisine emda ashablarına bolsun!

Ullu Allah adam ulunu caratıb, aña caşau berib, anı cer üsüne ornathan zamandan başlab, alanı alay sansız etib, süygenigizça boluğuz deb koyub olturmay, anı cazıksınıb, büteu rahmatın da etib, çomartlığın da kerib, alağa tüz colun körgüzüuçüle: fayğambarla cibere bolğandı. Ğalimle, ualiyle da boldurğanlay keledi. Ala da adamlağa ustazlık ete, Ullu Allahnı tüz colun körgüze kelgendile. Ullu Allah carathan halkın karamay, boluşmay atıb bir zamanda da koymağandı. Ol Sıylı Allahnı Kesi boynuna alğan borçudu. Alağa tıñılab, boysunub ala körgüzgen colnu barmasa ua, ol zamanda adam kesi tersdi. Köbüsüne bola kelgeni da alaydı, alağa adamlanı bek azı es böledi, azı boysunadı. Allah buyurğan coruknu koyub, adam kesi akılın caratıb, anı bağalı körüb, kesi añılağanña tayanıb, kesi süygença eterge bek süyedi. Halk Ullu Allahnı sözün eşitirge unamay, kesini akılın örge salıb, alay bla Carathan Allahdan ese, kesin akıllığa sanab acaşadı. Sora adam Carathan İyesine tıñılamay, kesi allına kesiça barıb tebrese, igitda ol terseyedi, halek boladı. Ol Ullu Allah aña bir artıklık, zorluk eterça, alay köredi. Ol anı süyüb, cazıksınıb tüz colun körgüzgenin bilmeydi, sağış etib anı añılamaydı. Sıylı Allah bu dinni zorlukğa iygença köredi. Anı aña alay körgüzgen a, şaytandı. Ol Ullu Allahha ant bergendi, duniyada har zatnı adam uluğa artı allına körgüzürge. Amannı, günah işleni ariu körgüzüb etdirirge. Adam andan başın saklar üçün, Ullu Allah kitabla iygendi, fayğambarla da cibergendi. Adam ulu kesin bilimlige sanasa da, ol ne akıllı bolsa da, tüz colnu tabarğa, tüzüne barırğa anı akılı cetallık tüldü. Ol sebebden Ullu Allah halknı cazıksınıb, boluşlukğa Kesi keledi. Ol kelib har bir adamğa colun körgüzmeydi, alay a halknı içinden saylab, Anı amanatın tolturur adamlanı keleçile etib ciberedi. Adamla da haman karşçı çığıb, alağa boysunmay, ala bla küreşib turğandıla. Ol halkğa col körgüzgen kitab ciberse, anı da kelgeniça koymayın, haman türlendire, buza kelgendile.

Alay bolsa da, Rahman Allah anı üçün adetin koyub olturmay, har zamanda da milletlege boluşluk etgenley kelgendi. Alay bla fayğambarla, keleçile ciberiunü ahırı Muhammad ğ.s-da boşalğandı. Fayğambarla ciberiunü tıysa da, Ullu Allah milletge boluşluğun tohtatıb koymağandı. Dağıda alanı colların bardırıuçu ğalimle iyib halkğa haknı, tüznü aytdıra keledi. Halknı aldamay, alağa haknı, tüznü aytıuçu ğalim da fayğambarnı ornunda kibikdi. Alanı hakında fayğambar galeyhissalam:

«Hakdan taymağan ğalimle fayğambarlanı orunlarındadıla», - degendi. Ğalim degen söznü da tüz añılarğa kerekdi. Ğalim deb okuğan adamğa aytılmaydı. Har zatnı tüzün añılağan, bilgen, kesi da ol colda barırğa küreşgen adamğa aytıladı. Bilim adamnı cüreginde boladı. Cürek haknı añılamasa, içinde, kanında hakğa süymeklik bolmasa, ne köb okusa da,

ol adam ğalim bolallık tüldü. Cüreginde hakğa süymekligi bolğan adam okusa, ol kerti ğalim boladı. Okuuları da bolmağanlay, Ullu Allah Kesi cüreklerine bilim berib, añılatıb koyğan adamla da boladıla. Aralarında ullu daracağa cetişib, Sıylı Allahha cuuuk bolub, cürekleri haknı añılab tohtağanla. Ol da Ullu Allahnı halkğa rahmatıdı. Ol alanı, milletni süyüb, cazıksınıb beredi, fayğambarlanı bergen kibik. Sıylı Allah Kuranda esgergen fayğambarlanı alıb karasak, alanı biri da okub fayğambar bolğandı deb, cokdu. Alanı cürekleri ğalim bolğandı. Okub ğalim bolğanlanı aytsak, alanı aralarında da, ne köb okub küreşse da, terseygenle çığadıla. Bılaydan açıklanadı, Ullu Allah tüzetmese, okuu da adamnı tüzetmeydi. Ol tüzetse, adam okuuu bolmağanlay da, tüzeledi, daracalı da boladı. Ol adamnı kesini cüregine, niyetine, Allahdan korkğanına köre boladı. Tüzelmeklik auuzda bolmaydı, cürekde boladı. Ullu Allah kişini da zorlab terseytmeydi, adam kesi-kesin boşlab terseyedi. Sıylı Allahha ua, har adamnı da niyeti belgilidi. Biz da caşauda afendileni kalay işlegenlerin köre turabız. Ala barı da birça tüldüle, kimi duniya mal kayğılıdı, kimi bilimi bla mahtanır kayğılıdı, kimi atın aytdırırğa küreşedi, kimi da tamadalağa, onouçulağa betsinedi, alağa boysunadı. Sora biz okuuu bolmağan adam ne biledi, ne añılaydı, deb sağış etmezge kerekbiz. Sıylı Allah bilimni kimge beririn Kesi biledi. Okuuu bolsa, bolmasa da allay adamla halknı tüz colğa saladıla, adamlağa da haknı aytadıla. Ala kibik, allay, tüz colnu körgüzüuçü adam biz milletge da bergendi.

İşeksiz, Sıylı Allah ullu nasıb etib, Karaçayğa, fayğambar kibik, Şakay ulu Haci şıyıhnı cibergendi. Men anı közüuyunde caşab, birgesine aylanıb, anı bla tübeşe bolmağanım sebebli, haparların tıyınşlısıça cazarğa kesime ışanmay, taukel bolalmay da turğanma. Bir canı bla alanı tab, tolu cazarğa bazmay, korkub. Ekinçi canı bla da aña iynanıb, anı colun tuthan kauumnu razı etalırmamı deb. Alay bolsa da Ullu Allahha tayanıb, Allah, Sen boluş, tüz cazarğa karıu ber deb, taukel etib başlağanma. Anı haparların kereklisiça, tolu bacarır adam tabıllık da bolmaz. Alanı bir kauumla caratsala da, caratmağanla da çığarık bolurla, anı da bile-bile...

Alay bolsa da, bizni kibik gitçe milletni içinden, allay sıylı adam çıkğanı halkıbızğa ullu sıydı. Sora ol unutulub kalırğa caramaz. Allay ullu, sıylı adamnı haparları alay oram sözle bla, auuzdan auuzğa aytılıu bla katışa-katışa kalıb ketgenden ese, az bolsala da men bilgen, men eşitgen zatla da cazılıb kağıtha tüşüb kalsala igi bolur degen murat bla. Anı süygenle, aña iynanñanla okub, andan bir kesek tüz haparlı bolsala degen akıl bla. Bir kauumla anı üsünden tauruhha uşaş, adamlanı kölün kaçırğan, cüreklerin çaykağan, anı halkğa erşi körgüzgen türlü haparlanı da cürütedile. Men allay «oram» haparlanı kitabıma koşmağanma. Karıusuz, tuthuçsuz zatladan keñirek bolurğa izlegenme.

Aytıuğa köre, ol 1895-çi cıl Karaçayda, Miñi Taunu tübünde bir tar özende, Hurzuk elde tuuğandı. Ol zamanda anda karaçaylılanı caşauları kuru malçılık bla baylamlı bolğanı sebebli, anı atası da mal bla, koş bla baylamlı boladı. Anı igi-tañ malı-koşu bolub, nöger kerekli bolub da inciledi. Haci da cañız caş bolub ösedi. Atası da kesine mal nöger eter üçün, anı ullu bolurun aşığıb saklaydı. Ol zamanda Karaçayda caşau alay bolğandı – caş sabiy tuusa, mal nöger bolur, atasına boluşur deb,

kuuanñandıla. Cañı kelinñe alğış etsele da: «Alğın tayakçı tabsın, ızı bla tarakçı tabsın», - deb, alay tilek etgendile. Alay a Haci atasına bağalı bolsa da, ol umut etgença, aña nögerlik etalmaydı. İgitda atası da anı uşatmaydı. Al közüude ol anı kim bolğanın igi añılamay, anı saylağan coluna alay hoş bolmay incitse da, artda ol anı añılab, sokuranadı. Haci ua, Ullu Allahha cuuuklaşdırğan, din colnu saylaydı. Caşlay oğuna anı kayğısı kuru din, adamlanı da kesi barğan colğa tarthan, tüz colğa tüzetgen boladı. İgitda ol atasına kerek bolmay a kalmaydı, alay bolsa da andan aña hayır bolmaydı. Alay bla ol kesine din teñle, nögerle kuraydı. Anı cuuuğu, teñi da ala boladıla. Korkuulu zaman bolsa da, cer-cerde, el-elde ala bla cıyılıb zikir etib aylanñan bolmasa, duniya kayğısı bolmaydı. Tutulub ketginçi deri, bu anı üyüdü, arbazıdı deb bolmağandı. Ol bir cerde da ornalıb alay hazna caşamağandı. Anı tanığanla bügün da şağatlık etedile aña. Tutulub ketgeni ua 1935-çi cıl bolğandı. Men a ol tutulğandan sora eki cıldan tuuğanma.

Men oközüude caşab, birgesine aylanmasam da, caşlığımdan başlab, Bir Allah nasıb etib, anı birgesine aylanñan, cürügen nögerleri bla, anı colun, amanatın cürütgen teñleri bla birge aylanñanma. Aladan eşitgenimi, añılağanımı, koşmay-koratmay cazarğa küreşeme.

Ol kesi tutulub ketginçi, kral dinsiz zakon kurab, allahsızla onounu kolğa alıb, halknı iyirib, tutub, coyub, dinçileni öltürüb küreşgen zamanda, aña caula çıkmay kalay kalır edi, anı cauları köb bolğandı. Kesibizni milletden da köble cau callı bolub, kimi aña satılıb, kimi aña iynanıb, Hacini atın amanña çığarıb, anı tutdurub, tas etginçi deri, tohtausuz küreşgendile. Oközüude anı süygenden ese, süymegen köb bolğandı. Ol işin da ne kadar taşa eterge, bildirmezge küreşgendi. Alaysız başha col da bolmaz edi. Endi busağatda karasañ, halk sağayıb, har kim anı esgerib, bir- birine anı haparın aytıb, bağalatıb aylanadı. Anı haparı cer-cerge cayılğandı, kayrı barsañ da anı üsünden hapar eşitmey hazna kalmaysa. Maña da ol kimdi, kallay adam bolğandı, kertimidi, tüzmüdü deb, köb adam soradı. Caraşdırıb anı haparın aytsañ, san bir cahil bolmasa, köbüsü iynanadı. Bir kauumnu da, anı süye, bağalata bilgenlikge, anı üsünden haparları azdı. Ol sebebden anı üsünden türlü-türlü kelişmegen haparla da cürüydüle. Adamlanı aña iynandırğan, ileşdirgen koy eseñ, tab andan adamnı cüregin da kaçırırlay. Milletde aña iynanıu, ileşiu ösüb baradı. İgitda deyse, allay közüude alağa anı üsünden tüz hapar bek kerek boladı. Kral canın aytsak, bir közüude iymansızla coydurub iysele da, endi anı halal etib, ol ters coyulğanña sanalıb (zakon bla reabilitirovat etilib), gazetde allaylanı spisogunu tizginine cazılğandı. Endi halk anı küsegen közüude alağa anı tüz haparları bek kereklige sanayma. Anı kesin da, haparların da caşırır, korkuu zamanla, Allah aytsa, ketgen bolurla. Ol sebebden Hacini süygenlege, sıylağanlağa millet sağayğan, küsegen hak zatnı – anı haparların süyüb, razı bolub, alağa sauğağa teceyme. Anı duasından, tileginden bizni da, aña iynanñanlanı da Sıylı Allah Kesi ayırmasın! Anı daracasın miyik, ör etsin! Kıyamat kün carık bet bla tübeşirge Allah nasıb etsin! Men halat etgenime, cetdirmegenime Ullu Allahdan keçmeklik tileyme. Aamiin.

KARAÇAYNI CAŞAUU.

Alburun bizni carathan, bizge can salğan, cannı da alğan, azık da bergen, akıl berib özge canladan bizni artık sıylı etgen, ol akıl bla har zatha oylaşa, sağış ete, süze bilirge buyurğan, bizni atıb koymay, keleçi da, kitab da ciberib, tüz colun da körgüzgen, Miñi taunu tübünde, bir tar özenden gitçe, sansız milletçikni arasından bir sıylı ualiyullah - Botaşlanı Şakay ulu Hacini da çığarğan Ullu Allahha köb mahtaula bolsun! Sıylı Allahnı salat-salamı da duniyanı başına halkğa, kuru rahmatha kelgen, Ullu Allah büteu halklanı arasından saylab, em süyüb, sau duniyanı başına keleçi etib cibergen kulu Muhammadha bolsun!

Endi men bılayda birinçi aytırğa izlegen: Karaçayda dinni halın igi añılar üçün, arı din kaçan kelgeni, ol kaçandan beri musliman bolğanı, anı din tutuuu da, anı üsünden bilimi da kalay bolğanı, millet da anı kalay añılağanını üsündendi.

Ekinçisi: şıyıhlanı, sufiyleni (mürüdleni) üsündendi. Bizde anı allı kalay başlanñanı, bizni karaçaylıla anı tüz añılab, sıyın körüb tuta bilgenmidile? Kesleri da ol cañı dinñe burulğan halk, anda din okuu bolub anı corukların igi añılab, bilib andan tolu haparlı da bolmağan, anı karıusuz tuthan, muslimanlıkğa cañı burulğan, dinni cartı-kurtu alğan adamla aña kalay karağandıla?

Aytıuğa köre, Karaçayda din okuu bolub halk bilim alıb, dinni, şeriyatnı igi añılab ol tüz dinñe tolu burulalmağandı. Karaçay millet muslimanña sanalsa da, din coruklanı, şeriyatnı hazna bilmegendi, namazğa es bölgen da hazna bolmağandı. Musliman dinñe burulğan atlı bolsa da, arı deri mecisuu zamandan kelgen köb cahil adetleni kiyirib, dinni adetle bla katışdırıb, İslam dinni boluşlusuça, tüzüça almağandı. Ol katışıu bügün-bügeçe da baradı, adamla anı dinñe sanab, cabışıb etib barsala da. Busağatda biz millet ol burundan kelgen mecisuu adetlege dağıda cañı cahil adetle çığarıb, alanı da koşub, dinni katışdırıb baradı. Ala ariu Bir Allahha iynanabız deb, begite tursala da, Anı Sözü-Kurannı alıb Ullu Allahnı Kesini buyruğun aytsañ da: «Munu bizni Carathan Sıylı Allah aytadı, bu bizge duniyabızğa tınçlıkdı, ahıratıbızğa da nasıbdı», - deb, ala aña bağa-sıy bere bilmeydile. İslam dinni kuralğan ceri ua – Sıylı Kurandı. Men añılağan da etmeyme, ala Allahha kerti iynana esele, alay nek etgenlerin. Ol iynanama degen, tambla Anı allında beti uyalmaz üçün, Allahını buyruğuna boy salırğa kerek tülmüdü sora? Anı razılığın izlerge, Anı rahmatına cetişirge küreşirge kerek tülmüdü? Oğese ala bu Kuran Carathan Ullu Allahnı sözü bolğanın bile bolmazlamı? Oğese alayğa akıl, añımı cetmeydi? Ala Bir Allah anı cer başına büteu duniyağa tınçlık üçün, coruk etib iygenin añılamaydıla.

Anı kesibizge col, coruk etsek caşauubuz tınç bolur, rahat caşarbız derge akıl, bilim cetmeydi. Kuru ölüsü bolğan kün bolmasa, ol alağa kerek bolmaydı. Burundan beri da din corukla bla caşab ürenmegen, onouu da ne din bla, ne zakon bla etile kelmey, kesleri allına tau adetle bla, kartlanı onouları bla caşab kelgen, ol adetlege ürenib boşab turğan halkğa bügün hakğa kayıtıb, tüzelib kalğan kıyın tiye bolur. Kesleri da Allahnı razılığın izlegenden ese, bir-biri razılığın izlerge bek süyedile. Bir-birine betsinmeklik ulludu. Ullu Allahnı buyruğuna sıy bergenden ese, bir-birine sıy

berirge bek süyedile. Anı razılığın izlegenden ese, bir-birini razılığın bek izleydile. Artıksız da, Allahnı sözü buzulsa da, kartnı sözü buzulurğa caramaydı. Anı sebebi da burundan biz milletge kartla onou etib kelgendile. Halkıbız da alağa tıñılab ürenñendi. Busağatda da bizni allıbızda turğan din tamadalağa tıñılasañ, ala da Allahnı buyruğun, fayğambarnı coruğun, şeriyatnı eteyik deb, hazna aytıb eşitmezse. Söleşgenlerine tıñılasañ, halknı aldarğa Kurandan, hadisden bir-eki zat aytsala da, etgenleri, barğan colları aythanlarıça bolmaydı. Kuru milletni, kartlanı razı eter canından bolub kaladıla. Dinden haparları bar-cok ese da kartla aythan, alanı razı etgen degen bolmasa, Ullu Allahnı buyruğundan çıkmayık, anı tutayık demeydile. Alay bla bilimsiz halknı başın katışdıradıla. Neda onou katınlağa kaladı. Ala aythan bolmasa dauur, kauğa açıladı.

Erkişileribiz da, onounu alağa berib, karab turğan bolmasa, erkişiça, onouun bacarğan hazna kalmağandı. Kimi añılamay, san etmey tıñılaydı. Kimi da, ala bla dauğa kirmez üçün, başın saklaydı. Alada ua erkişige hater etgen adet tas bolğandı. Tişirıulağa onou kalsa, ömürden beri da belgilidi, halk buzulub, caşau kıyın bola kelgendi. Sora din da cahil karañı kauumnu onouuna kalsa, cahilleni, tişirıulanı tüblerine atılsa, anı kuru atı bolmasa, cuğu kalmaydı. Barğan suu urub bir canına başha orun ayırıb ketgença, adetle horlab, din adetge burulub ketedi. Alay bolmay, din ornunda turur üçün, Ullu Allah ğalimle kuraydı, haknı aythan ğalimge tıñılarğa borç etedi. Anı üçün coruk – zakon etib, Kitab ciberedi. Kıshaça, onouubuznu bizni Carathan Ullu Allah Kesi etedi. Cahil kartla, katınla etmeydile. Anı bir kesek sağış etgen adam kesi da añılarğa kerekdi. Bir millet kesi canından çığarğan adetleni, din ornuna tutarğa bolurmu sora? Keslerin muslimanña sanağan milletleni alayık da, bılay süzüb bir karayık. Ala barı da musliman esele, colları, corukları bir nek tüldü? Bireri birer türlü colnu nek baradıla? Türlü-türlü adetle nek çığaradıla? Birça bolurğa nek bolmaydı? Ala barı da iynanñan Bir Allah ese, corukları da Kuran ese, şeriyatları da bir ese? Sora bılayda açık bolub kalmaymıdı, alanı har biri da adetlege horlatıb turğanı? Adetle İslam dinni cauu bolğanı? Alay bla adamla saulukda dinden keñde, adetle bla caşab, haram- halal da demey, sora ölgenden sora afendige çabıb, anı keltirib, subay canazını bir kıldırsala, anı bla muslimanña sanaladıla. Adam, allından da tüzü erinçek caratılğandı, saulukda din tutub, kesin kıynarı kelmeydi. Arı deri, afendi barmıdı, cokmudu, san etmey turub, sora ölgeni bolğan kün arbazında afendi bir körünse, anı bla muslimanlık borçu tınñanña sanaydı. Arı deri ua, aña afendi kerek tüldü. İncilni tuthan kauumnu alıb karasak, bügünlükde ala keslerini kitabları aythan zatdan tolu tayıbdıla, anı bir cuğun da etmeydile. Ala dinlerin adetge, subaylıkğa burub boşağandıla. Tüz coldan acaşhanlarını sebebi da – adetledile. Kaysı dinde bolsa da, adet dinni aşab tebreydi. Sora adet horlasa, dinni atı bolmasa, kerti cuğu kalmaydı. Hristian dinni anı üçün aytama, alanı dinlerin adetle kuruthandıla. Ala bügün İncil bla caşamaydıla, adetle bla caşaydıla. Tauratnı tuthan kauumnu aytsak, ala da tamam alaydıla. Eki kauumu da keslerin iynanñanña, keslerini dinlerin tuthanña sanab tursala da, Taurat, İncil aythan zatladan bir cuğun da etmeydile derge bollukdu. Kitabları da Ullu Allah cibergença ua turmaydı. Alay bolsa da anda barnı da etmeydile. Millet

alay erinçek caratılğan bolur, bizni millet da alayın süyüb turadı, dinin alaça, adetge burub baradı. Milletni kanında bir-birine karab, bir-birine erişmeklik bardı. Biri birinden baş bolurğa küreşedi. Bir-biri sözünden, Allahdan korkğandan ese, bek korkadı. Ol zatla barı da dinni buzarğa, anı ornundan taydırırğa, adetlege bururğa sebeb boladıla. Alay bla din duniyalıkğa burulub ketedi. Bilimsiz halk da alanı dinñe sanab tohtaydı. Ala adetledile, din allay bolmaydı degenni da, uşatmaydı. Bireu Ullu Allahnı razılığın izlemey, adamlanı razılığın izlese, Allahdan kuru kalırın kalay añılamaydı? Bir-birin razı etgen, bir-biri kölün alğan, bir-birine karab başhalanı eniklerge küreşgen, sora ol dinmidi, din allaymı boladı? Bir- birin razı etergemi kerekdi, oğese Carathan Ullu Allahnı razı etergemi kerekdi? Bir-birin razı etgen sora ol dinñe sanallıkmıdı? Anı üçün Allah aña razı bolurmu? Ol koy eseñ, em sıylı kulluk namazdı da, anı da adamlağa betsinib etseñ, ol da Allah üçün bolmaydı. Anı üçün Allahından aña suuablık cokdu, alay a azab bardı. Allay kulluk «riyağa» sanaladı. Anı mağanası közbau kulluk demekdi. Sıylı Allahnı keleçisi anı hakında bılay aythandı: «iblis sizden ullu şirk etdiriuden tüñülgendi, alay a gitçe şirkni etdirirge bazınıbdı» - deb. Sora nögerleri sorğandıla: «Ullu şirk degeniñi añılaybız: ol – taşha, suratha, otha, suuğa d.a.k. – alanı «allah» etib alağa tabınıudu, bu gitçe şirk degeniñ a ne zatdı?» - deb. «Ol a közbau kullukdu – kulluknu Allahnı atı bla etib, adamlağa betsiniu», - degendi.

Dinlerin közbauğa, subaylıkğa buruuçulağa, Kıyamat kün Ullu Allahdan hak cokdu. Ol kün alağa: «Ol kimlege mahtanıb, betsinib etgen esegiz, hakığıznı aladan alığız!» - deb, aytılır», - dedi Rasul. Dağıda alağa ol kün: «Ey, közbauçula, ey, aldauukçula, ey, hıylaçıla, beri çığığız!» - deb, Bir Allah Kesi tauuş eter» - dedi Rasul. Anı üsünden dağıda talay hapar bardı. Da ma alay, subay din tutuunu artı, anı üçün suuablık alğan koy eseñ, ullu ökünüç, sokuranıu bollukdu. Dinin adetlege buruu a – kuru subaylıkdı. Kuru akıl bla sağış etib karasañ da, sen halkğa mahtanıb, betsinib adetleni tındırğanlıkğa, adamlağa da aman ülgü körgüzüb, alanı ters akılğa salıb, sıylı İslam dinde bolmağan zatlanı etgeniñ üçün, sora Ullu Allah senñe hak kalay berir? Ol telige da belgilidi. Ullu Allahdan hak alğan koy eseñ, Anı allına barğan kün, ol Sıylı Allahdan azab alır.

Dağıda añılarğa bek kerekli bir zat: har musliman adamğa Ullu Allah ençi borçla salğandı. Har bir muslimanña kesin sanağan adam ol borçların boynuna alıb, alanı tındırır canından bolurğa kerekdi. Bireu üçün bireu etgen deb Kurannı bir cerinde da cokdu, Sıylı Allahnı allında har adam kesi ne etgen ese, anı allıkdı, har kim kesine cuuablıdı, degen bolmasa. Alay a musliman adam ölse, bizni aña borçubuzdu dua, tilek eterge. Bireu sau zamanda din tutub küreşmey, ol ölgenden sora anı ahluları, camağatı örge turub, çabıb, cortub, anı borçun başhala bacarırğa küreşedile.

Bireu üçün bireu etgen cararmı deb, hazna kişi sağış etmeydi. Bir adam saulay caşauunda cuklab tursa, Ullu Allah anı boynuna salğan borçlağa da es bölmese, Ol haram etgen zatladan da kesin tıymasa, neda ölgünçü Allahına kaytıb tauba etib ölmese, aña başhaladan hayır bolurmu sora? Aña bir igi sağış eteyik. Sıylı Allah Kesini kitabı-Kuranda allay adamnı bireu kutharır deb, aytmaydı. Anı koy eseñ, allay adamğa Kıyamat kün bir cerden bir boluşluk da tabılmaz deydi. Bizde ua köresiz, busağatda adam ölüb duniyadan

ketgenden sora çabışadıla. Arı deri hazna kişi adamımı, ahlumu dinñe, şeriyatha tüzeteyim, ol cahil kalıb, acaşıb ketmesin deb, carsığan coknu ornundadı. Ol ölgen kallay adam bolğanı kerek da bolmaydı. Anı iymanı, dini barmı edi, oğese cokmu edi, ol kulakğa kirmeydi. Cañız başhası karaçaylı bolsa boldu, andan arısı kerek tüldü. Tab siz adam ayırasız, teñ körmeysiz deb, dau aythanla da boladıla. Ullu Allah Kesi da ayırğanın, igini, amannı teñ körmegenin ala bilmeymidile sora? Cannetni, cahanimni nek kurağandı sora, adamla barısı da teñ esele? Sora karaçaylı ölse ua, anı rıshısı bar ese da, cok ese da, bay-carlı ese da, artında öksüzleri, karıusuzları kala ese da, başhası cokdu, cıyılıb bir igi aşab-içib, kuanç etib çaçılsala – işleri, dinleri da tınadı. Ala anı dinñe sanaydıla. Sora allay ullu ters zatlanı etib, haramlanı aşab aña da, Allah kabıl etsin deb, dua etib çaçıladıla.

Ol zatla barı da milletni kallay bir karañı bolğanın, kuru dinden tül, caşaudan da kallay bir artha kalğanın körgüzedi. Dinsizge sanalğan kralla da oñsuzların atıb koymaydıla. Akılı bolğanña, tüzlük ornun izleb turadı. Ala da oñsuzğa, öksüzge, sakatha pensiya zat degença, zakon çığarıb, cukla bla alağa boluşurğa küreşedile. Bizde ua ol amanña ürenñen kauum, oñlu-oñsuz ayırmay, alanı bolğançıkların cıyıb ketedile. Em amanı ua – anı barın dinni atı bla etedile. Alanı ol işlerin körgen adam dinñe kelirmi sora?! Oñsuz, öksüz ayırmay alanı hakların aşağan kauum oñarmı? Ne bir din, ne bir zakon ol zatnı halal etmeydi, haram etgen bolmasa. Bu boş zat tüldü, bek korkuulu zatdı. Artıksız da busağatda caşau kıyın bolğan zamanda. Bir millet ters-tüz ayırmay, oñlu-oñsuz dey bilmey tebrese, sora ol halk bolalmaydı, ol halknı tamblası korkuuludu. Artıksız da haknı bilgen, tüznü añılağan adam aythan zamanda anı san etmegen, kulakğa almağan halknı. Andan da amanı bir kauum allay adamğa cau bolub çıkğanı. Aña karşçı bolub İslam dinni cauuna nögerlik etib, tilçile bolub aña boluşub turğan, atları ua dinçile. Ala keslerini iymanların da, halkların da satadıla. İgitda deyse, cau «Tradisionnıy islam» deb, diniñi adetlege burub, Sıylı Allahdan kelgeniça anı tüzün tuthanlağa da «fundamentalistı» deb, alanı halknı közünde aman betli etib, aman atha çığarıb, halknı akılın çağıb, başın katışdırıb tursa. Sen da ölgeniñe cıyılıb, aşab-içib, kelin alsañ da, Ullu Allah haram etgen arakıdan toyub, sora nekâh etgen kibik etib, çaçılıb tursañ. Andan arısı ua diniñ buyurğança caşamay, dinsiz kral buyurğança caşasañ, ol zamanda ol bek razı boladı, anı izlegeni da oldu. Ayhay, bizni millet anı bir añılasa ua, ou-şau bolub ösdürgen balaları gâuur bolub barğanın bir körse ua! Cau ne etse da sağaya, sak bola bilmey, san etmey cuklab turadı ol. Anı añılab, alayğa es bölüb hakğa, tüzüne kayıtır akıl körünmeydi, aña aşıkmaydı. Bir kauum caşlarıbız uzak cerlege barıb, talay cıllanı okub kelib dinni coruğun, tüznü- haknı aytıb, milletni tüzüne burur canından dıgalas etib küreşsele, alağa da col bermeydile, ullu çırmau boladıla. Ol karınlarına kulluk etgen tilçi kauum, çırtda kelişmegen bir ötürükleni, calğannı kuraşdırıb, dinni cauuna til etib, alanı taydırır, kurutur canından bolub küreşedile. Halknı arasında ala türlü, ötürük haparlanı da cayadıla. Ölgenñe dua-tilek eterge kerek tüldü deb, kişi da aytmaydı. «Ölük duadan toymaz» – deb, boş aytılmağandı. Musliman adam ölse aña dua-tilek eterge, anı artında kalğan

muslimanlanı da, bizni da borçubuzdu. Musliman karnaşlarına, egeçlerine dua etmey, alanı kulakğa almay turuu, muslimanlıkğa da kelişmeydi. Bir adam kuru kesine tileb, alanı san etmey tursa, ol ulluköllülükdü, kuru kesin süymekdi. Bir Allah allay adamnı kulluğun kabıl etmeydi. Alay a bir zatnı ayırıb igi añılarğa kerekdi. Ne ölgenni adamları çakırğınçı, neda etgen duası üçün cuk hak izlemey, cuk umut da etmey, muslimanlık hakı üçün eterge kerekdi. Kesi da ançançı-mınçançı deb, ne künleni sanamay, neda anı üyüne barıu deb, cer ayırmay. Kaçan, kalayda tablığı kelse – aña köre. Ullu Allahha bizni kün sanauubuz nege kerekdi, neda kalayda dua etgenibizni Aña ne başhası bardı? Ullu Allah har kalayğa da cetişibdi, kayda da bar – Allahdı.

Ol hamanda bizni birgebizgedi: köredi, eşitedi. Anı bizden izlegeni – biz kereklibizni Andan tileudü. Kalayda tileyse, kaçan tileyse anı Aña başhalığı cokdu. Ol karınlarına calçı bolub aylanñanla bu aytıulanı caratmaydıla. Sen alanı aşaudan tıysañ, igitda caratmazla. Ölgenñe kerti canı auruğan, aşau-içiu kurub aylanmasın da, haksız-calsız dua etsin degenñe da: «Ölgeniñi at da koy deydile» - deb, ol aşarğa ürenñen kauum, türlü, ötürük haparlanı cayadıla. Ala anı bilmey etmeydile, iş etib etedile alay. Alağa başhası cokdu, kallay ölgen bolsa da: iymanlımı, oğese iymansızmı, aşab toyub, bir hızenni da költürüb ketsele, seni ölgeniñ alanı kulaklarınamı kiredi. Alanı kayğıları, innetleri başhadı, seni ölgeniñ tüldü. Anı millet körmeymidi sora, açık körünüb turğan zatnı? Alay bolsa da halk alağa aldanadı. Alanı meşnala bla taşıb, sıy berib, ala da kertda deb, ulluğa ketib, kurğak duala etib, bir carlını aldab, bolğançığın költürüb ketedile. Ala dinni da aşau-içiuge burub, biz muslimanlabız deb turğanlıkğa, cau da akırın-akırın halkıbıznı Allahnı colundan taydıra, terseyte, gâuur ete, kesini coluna sala, muratına cete baradı.

Ol biz halknı karañılığın añılab, anı bla hayırlanadı. Ma bu barı da biz milletni bu zamanda halıdı. Başından aytsak a, ertdeden dinden, şeriyatdan teren bilimi bolmağan halk, sözsüz da, şıyıhlanı, mürüdleni da igi añılab, ol alağa tüz karay bilmegendi. Duniyanı başında ullu ğalimle, Kurannı tafsir etgenle, din nazmu cazıuçula, barı da ol zatha çarlamay anı kabıl ete, haklığın begite, mahtau, sıy bere kelsele da. İgitda, ğalimle ua anı ne bilimleri cetmey, ne añılamay etgendile deb, kişi aytallık bolmaz. Ullu Allah Kesi Kuranda alanı hakında mahtau salıb aythan köb cerleri bardı. Carathan Allahına boysunub, Ol körgüzgen colda tüz barğan adam, sözsüz da, Aña cuuuk boladı, Ullu Allah da anı başhaladan ayırıb süymey madar cokdu. Ol kauumğa Ullu Allah Kesi sıylı kitabı Kuranda ualiyüllah deb ataydı. Bizni tilde alağa şıyıhla deydile. Kalay alay da tüz turğanla Ullu Allahha cuuuk bolmay madar cokdu, har kim da küreşgenine, kılığına, adebine, takuasına köre.

Ğıysa fayğambarnı anasını kız zamanında haparı da ol zatha

ülgüdü.

3 suuranı 37 ayatında bılay aytadı:

وهتلاق اذـهكل ىنأميرم ايلاقاقزر اهدنعدجوبارحملا ايركز اهيلعلخد املك باسحريغب ءاشي نمقزريهللانإهللادنعنم

Zekeriya (fayğambar) mihrabha kirgeni sayın, anı (Mariyamnı) allında türlü-türlü aşarıkla tabıb turdu. Ol aña: «Ey, Mariyam, bıla senñe kaydan çığadıla?» - dedi. Ol da: «Ala menñe Allah canından keledile», - dedi. İşeksiz, Allah nasıb berirge süygenine, esebsiz beredi.

  19 suura, 24-26 ayatla:
عذجبكيلإ يزهو﴾24﴿ ايرسكتحتكبرلعجدق ينزحتلأ اهتحت نم اهادانف
26﴾26﴿ انيع يرقو يبرشاو يلكف﴾25﴿ اينج ابطركيلعطقاستةلخنلا

24.Sora tüb canından aña bir tauuş boldu (Cabrailden): «Kıynalma, Rabbiñ senñe tübüñde suu çığardı,

25.ol finik terekni kesiñe tart da kak, andan bişgen finikle tüşerle.

26.Aladan da aşa, suudan da iç da, es cıy.

 Dorbunda cuklağan caşlanı haparları:
 18 suura, 9-12 ayatla: 
ىلإةيتفلا ىوأذإ﴾9) ابجع انتايآنماوناكميقرلاوفهكلاباحصأنأتبسحمأ 
ىلع انبرضف﴾10) ادشر انرمأنم انلئيهوةمحركندل نم انتآ انبر اولاقففهكلا 
اوثبل امل ىصحأنيبزحلايأملعنلمهانثعبمث(11) اددعينسفهكلا يفمهناذآ
  12(12) ادمأ 

(Muhammad) sen ol «arrakim» da (dorbunda cuklağanlanı atları cazılğan kaña), ol dorbun iyeleri da Bizni seyir işleribizni biri bolğanın hıysab etemise?

10. (Esge al) bir bölek cigit caş dorbunña kısılğan zamanda: «Ey, Rabbibiz, bizge rahmatıñı da nasıb et, bu işibizde bizni tüz colğa da Sen tüzet!», - degenlerin.

(Ol caşla keslerini köb zatlağa tabınñan eski dinlerin koyub, Allahu Tağalanı birlegen dinñe köçgendile. Alanı patçahları anı eşitib, alanı kesine çakırıb, korkutub eski dinde tıyarğa izlegendi. Ol patçah alanı kısıb tarğa tıyğandı. Ala ol zamanda Ullu Allahha tayanıb, gâuur dinni tutmaz üçün, caşırtın canlab barıb bir dorbunña kirgendile. Alaysız alağa anda caşau bolmağandı).

11.Sora Biz alanı kulakların begitib, talay cıllağa, dorbunda
cuklatıb koyğan edik. 
12.Andan sora da Biz anda kallay bir turğanlarını üsünden (tartışhan) eki
kauumdan kaysısı tüzürek tergerine karar üçün, alanı tiriltgen edik.
(Ala uyanñandan sora, alayda kallay bir cuklağanların bilâlmay, tartış
bolub bölünñendile). 
Dağıda İbrahim fayğambarnı ot küydürmegen haparı:
  21 suura, 69-70 ayatla:
 ديكهبا اودارأو(69)ميهاربإ ىلع امالسو ادرب ينوكران اي انلق
  70(70)نيرسخلامهانلعجف

(Ullu Allah anı hakında bılay aytadı): Biz da otha buyruk bergen edik: «Ey, ot! İbrahimge suuuk, salamatlı bol!» - deb.

(İbrahim otnu içinde rahat, cuk da bolmay, Allahha tasbihle ete turğandı).

70. Ala aña hıyla etib (amanlık) izledile, alay bolsa da, Biz alanı keslerin em nasıbsızladan etdik.

Kıyamat kün em korkuusuz ualyüllahla bolluklarını haparı:

 10 suuranı 62-64 ayatları: 
)نوقتياوناكواونمآنيذلا(62)نونزحيمهلومهيلعفوخلهللاءايلوأنإ لأ
زوفلاوهكلذهللاتاملكلليدبتلةرخلا يفو ايندلاةايحلا يف ىرشبلامهل(63
 64(64)ميظعلا 

62.İşeksiz, ne bir korkuu, ne bir mıdahlık körmezlikle, Allahnı şohha saylağanla tülmüdüle sora?

63.Aña iynanıb, Andan korkub turğanlağa,

64.alağa bu duniyada da, ahıratda da – süyümçü! Allahnı aythanına ua türleniu cokdu. Ol a (añılağanña) bek ullu nasıbdı.

Ullu Allah Kesi ualiyullahlağa şoh bolğanını haparı:

2 suura, 257-çi ayat:

رونلا ىلإتاملظلانم مه رخياونمآنيذلايلوهللا

Allah iyman keltirgenleni şohlarıdı, Ol alanı karañılıkdan carıkğa çığaradı.

Allahha şoh bolur üçün, takualı boluunu üsünden:

8 suura, 34 ayatda aytadı:

نوقتملالإهؤآيلوأنإهءايلوأاوناك امو

Aña (Kâbağa) iye bolurğa ala (muşrikle) tıyınşlı tüldüle. Aña iyelik eterge tıyınşlı kuru takualıladıla.

Allah bla şoh bolur üçün, aşhı kulladan boluunu üsünden:

7 suura, 196-çı ayat:

يحلاصلا ىلوتيوهوباتكلالزن يذلاهللايـيلونإ

(Karıuuğuznu ayamağız de sen Muhammad, ol seni bla küreşgen caulağa!)

Meni cağım a, bu kitabnı (Kurannı) tüşürgen – Allahdı. Ol aşhılanı şohlarıdı.

Sıylı Allahnı şohu bolur üçün, taza cürekden iynanıu:

12-çi suura, 24-çü ayat:

نإه ءاشحفلاوءوسلاهنعفرصنلكلذكهبرناهرب ىأر نأ لول اهبمهوهبتمهدقلو يصلخملا اندابعنم

(Zuleyhanı) andan kesine umutu bolğan edi. Rabbisinden dalilni (belgi) körmese, Üsufnu da andan umutu bolğan edi.

(Carathan Ullu Allahından uyalğanı bolmasa, ol da adam edi, aldanırğa da bolur edi. Zuleyha ne bek tarğa tıysa da, anı Allahından korkuuu küçlü bolub, aña kesin horlatmağandı). Biz ma alay amannı (hılımılı işni) andan bir canına burur üçün, (Allahdan uyala biliunü körgüzgen edik aña). Ol, işeksiz, Bizni taza kullarıbızdan boldu.

Kerti iynanñan kauumğa şaytan cuk etalmazlığını üsünden:

17 suura, 65 ayat.

ليكوكبرب ىفكوناطلسمهيلعكلسيل يدابعنإ

«İşeksiz, Meni kerti kullarıma ua sen karıu etalmazsa. İşeksiz, alanı ua Rabbiñ boynuna alıbdı», - dedi.

Söz üçün: 18 çi suurada (karaçaylıla aña orta alham deydile), muslimanla anı bayrım kün sayın üyde, mejgitde da okuydula. Anı 17 ayatında Sıylı Allah Kesi bılay aytadı:

دشرما ايلوهلدجت نلفللضي نمو يدتهملاوهفهللادهي نم

Mağanası: «Allah Kesi tüzetgen – ol tüzeledi, Ol terseytgenñe sen çırtda, bir ualiyullah murşid - colğa salıuçu, tüzetiuçu tabmazsa», - deb.

Bu ayatda Ullu Allahnı «murşid» degen sözü, tüz colğa salıuçu degen mağanadı. Tüz colğa salıuçula ömürü da bolub kelgendile. Ullu Allah cibergen fayğambarla da allayladıla. Alay a ala tüzetiuçüle tüldüle, Ullu Allahnı colun, buyruğun aytıuçuladıla. Tüzetirik a Bir Allah Kesidi. Karaçayda söz da bardı: «Allah bermegenñe, fayğambar ne beredi» - deb. Ol boş aytılğan söz tüldü. Ullu

Allah Kesi tüzetmegenni, fayğambarla da tüzetalmağandıla.

Kimge da belgilidi, Allah tüzetmegenni – kişi da tüzetalmazı. Alay a adamlanı içinde tüz cürekleri bolub, auaz eşitir kerekli turğanla da, az tüldüle. Caşauda biz köre turabız, caraşdırıb, tab aytıb añılatılsa, bir kauum adamla tüşünüb, dinñe kayıthanların. Fayğambarla, keleçi keliunü mağanası da oldu. Ala ketgenden sora, alanı orunlarına ğalimle, ualiyullahla, murşidle kalğandıla. Auaz aytıuçula da birça tüldüle. Alanı aythan auazları da adamlağa birça siñmeydi, adamla alağa birça da tıñılamaydıla. Daracası, sıyı ullu adam aythan bla, bir tüz adam aythan birça bolmaydı. Kâmil ustazla, daracalı şıyıhla – ala aythan bek ötedi, bek siñedi. Ala teren bilgen, köb añılağanladıla. Adamlanı keslerine ileşdire, tarta biledile.

Tab adamla alanı körmesele, çıdamay tebreydile. Halk alanı tögereklerine basınıb, keterleri kelmey tohtaydı. Alanı cumuşak hauaları, süyümlü ariu kılıkları, adamlanı magnit tarthança, keslerine tartadıla. Alanı hauaları kalğanladan bir türlü boladı. Köb auaz aytıb da küreşmegenley, adamlanı kuru keslerine ileşdirgen bla, ariu kılıkları bla, cumuşak hauaları bla tüz colğa kaytarıb da koyadıla. Sora ala adamlanı amanñamı üretirle? Ala sürüulerin şeriyat corukğa cıya, hakğa keltire, günah işleden, ters coldan tıya biledile. Terseyib ketmez üçün, alanı mürüdleri da, eter işlerin alağa sorub, ala bla keñeşib alay etedile. Alay bolmasa, adamlanı köbüsü kesi allına onou etib, akıllarına tayanıb, şeriyatha kelişmegen, ol koy eseñ dinñe karşçı kelgen, dinni buzğan, şeriyat buyurmağan ters zatlanı etib koyadı. Karaçayda aytıu da bardı «sorulğan iş sögülmez» - deb. Ahrat işde oğay ese, tab duniya işde da, akılı bolğan adam bir bilgen, añılağan adamğa onou sorurğa izley şoydu da. Sora nek bolmaydı dinden teren bilgen, köb añılağan bir daracalı adamnı bireu kesine onouçu (ustaz) etib tutarğa? Ala kesleri da, köbüsüne, adamnı cüregin tüzetir canından küreşedile, karıunu aña saladıla. Nek deseñ, cürek tüzelginçi, adamnı iymanı tüzelmeydi, Allahdan korkarğa da ürenmeydi. Alay bolmasa adam, «eşek kala işledi da, kuyruğu bla oydu» degenley, bolub kalırğa

bollukdu. Günahlanı çıkğan ceri - aman cürekdi. Cürek taza bolğunçu, adam günahdan taza bolallık tüldü. Ustazla ua ol zatdan mürüdlerin caklab, alağa boluşub turadıla. Keçe-kün da alanı işleri, sağışları oldu. Andan başha, duniya zatnı esge almay, sürüulerin saklab, kütüb küreşedile. Allahnı unutmazğa, haman Anı esde tutarğa üretedile. Taymazdan zikir etdirgenley, Allahnı esgertgenley turadıla. Alay bla ala bek köbleni tüz colğa saladıla.

Adam karıusuz caratılğandı, duniyağa da aldanadı, nafsığa da horlatadı. Ala ol zatladan tıyılırğa, saklanırğa boluşadıla. Söz üçün: bireu namaz etse, oraza tutsa, haci kılsa, adamlanı köbüsü anı kesini borçun tındırğanña sanab koyadı. Anı içi kallaydı, amanmıdı-igimidi, kirmidi- tazamıdı, ol zatlağa es bölmeydi. Aña adamla tış canı bla kararğa öçdüle. Kuru közge körünñeni bla bağa beredile. Namaznı ariu, tab kılğanın körsele iyilgenin, turğanın tolu etse, anı cüregi kalaydı deb, hazna kişi san etmeydi. Allah üçün küreşgen ustazla ua, adamnı tış canına es bölüb

küreşmeydile, anı içi, cüregi kalaydı, haman aña karaydıla, anı tazalar canından küreşedile. Kıyamat kün da Sıylı Allah Kesi kuru cürek bla kararıkdı, aña köre süd eterikdi. Ol biz körgen sanları ua, ol kün aña, kuru şağat bolub süyellikdile. Ala Allah allında cukğa cuuablı tüldüle. Adamnı sanları, tış canı Allahha kerek da tüldü. Anı üsünden ayatla:

 26 sura, 88-89.
89(89)ميلسبلقبهللا ىتأنملإ(88)نونبلولامعفنيلموي

«Kıyamat kün allay kündü: Allahha, kuru salamat (igi, taza) cürek bla kelgen bolmasa, sizni ne baylığığız, ne balalarığız (tukumuğuz) hayır bermegen», - deydi Ullu Allah.

Ol sebebden zikirni mağanası ulludu, ol cürekleni cuuadı, tazalaydı. Ullu Allah da Kesini kitabı – Kuranda zikirge ullu sıy bere, anı mahtay, 3 suurada 35 ayatda Allahnı köb esgeriunü üsünden bılay aytadı:

ميظعا ارجأوةرفغم مهلهللادعأتاركاذلاو ايثكهللانيركاذلاو

«İşeksiz, Allahnı köb esgeriuçü musliman erkişilege, tişirıulağa da, Allah alağa keçmeklik da, ullu sauğala da hazırlabdı», - deb.

2 suura, 152 ayat:

نورفكتلو يلاوركشاومكركذأ ينوركذاف

Siz Meni esgeriuçü boluğuz, ol zamanda Men da sizni esgerirme!

Anı mağanası: «Siz Meni unutmasağız, Men da unutmam sizni!» - deydi. Esledigiz ese da, Allahnı unuthanña – Ol cuk söz bermeydi, Ol da anı

unutadı.

3 suura, 41 ayat:

راكبلاو يشعلابحبسو ايثككبر ركذاو

Sen Allahıñı köb esgeriuçü bol! Ertden, iñir da Aña mahtaula et!

4 suura, 103 ayat:

مكبونج ىلعو ادوعقو امايقهللااوركذافةلصلامتيضق اذإف

Siz namaznı tındırğandan sora öretin da, olturub da, catıb da Allahnı esgergenley turuğuz!

«Adamnı üç halı boladı da, ol üç halda da Allahnı unutmay, Anı esgeriuçü boluğuz, esigizde tutuğuz, unutub koymağız!» - deb buyuradı Bir Allah Kesi. Bu ayatha köre, namaznı koyub oltururğa erkinlik cokdu: Auruğanña, karıuu cetmegen adamğa namaznı olturub, aña da cetmese, catıb turğanlay, eterge kerekdi.

20 suura, 14 ayat:

يركذلةلصلامقأو يندبعاف انألإهلإ لهللا انأ يننإ

İşeksiz, Men, Menden özge başha «allah» deb, cuk bolmağan Allahma, kuru Maña kulluk et, Meni esde tutar üçün, namaz da kıl!

29 suura, 45 ayat:

ربكأهللاركذلو

Allahnı esgeriu – ol bek ullu zatdı.

Dağıda zikirni üsünden Kuranda ayatla bek köbdüle. Köresiz, Allahnı esgeriunü mağanası bek ullu, teren bolğanın, Ullu Allah Kesi aña kallay bağa bergenin. Allahnı esgeriunü colları ua köb türlüdüle. Cürekden, içiñden Allahnı, dinni hakından sağış etib oylaşsañ da, günah-suuab zatlanı süzseñ da – zikirdi. Allahdan korkub günah zatladan keñ tururğa, haramdan, amandan başıñı saklarğa küreşseñ da – zikirdi. Alay bolsa da zikirni em sıylısı – «Lâya ilâyaha illâllahdı». Aña cetgen zikir cokdu. Bizni fayğambar Muhammad ğaleyhis salam anı hakında aythandı: «Lâya ilâyaha illâllaah» cannetni açhıçıdı», - deb. Dağıda aythandı: «Lâya ilâyaha illâllah – cannetni bağasıdı», - deb. Bireu fayğambarğa: «Zikirni em sıylısı kaysıdı?» - deb sorğanında: «Lâya ilâyaha illâllaah», - deb, cuuab bergendi. Ol – kir eskini cuuub tazalağan kibik, musliman adamnı cüregin kozğaydı, eritedi, tazalaydı. Ol sebebden zikirge «cürekni tazalauçu» deb, ataladı. Anı bireu kesi cañız ne içinden, ne tışından aytsa da caraydı.

Alay bolmay, bir talay adam birge cıyılıb, cobbu bolub aytsala, aşhıdı. Nek deseñ ol zamanda bereket, fayız (uçunuu, kızınuu) bek keledi. Cürekle bek eriydile. Tarikatçıla zikirni talay türlü corukğa bölgendile. Tögerek olturub har kim içinden etgen, tauuş etib tışından etgen, toğaylaşıb öretin etgen kibik. Kalay da zikir bek sıylığa sanaladı. Ol koy eseñ, bir hadisde: «Zikir etgen kauumnu kayda tabayık?!» – deb, izleb aylanñan Ullu Allahnı ençi mölekleri bardı deydi. Sora ala cayılıb, cer üsünde izley barıb, allay kauumnu tabsala, kuuanç bolub, başhalağa tauuş etedile: «Beri keligiz, biz tabhanbız!», - deb. Sora ala cıyılıb, alanı tögereklerin alıb, olturadıla. Alanı üslerin da Allahnı rahmatı cabadı. Zikirden sora mölekle, kanatların bir-birine çalışdırıb, Ullu Allahha kökge tiziledile. Sıylı Allah Kesi bile tursa da: «Kaydansız?» - deb soradı, alağa aytdırıb tıñılarğa süyüb. Mölekle da:

-Ullu Allahnı zikir etgen, Aña mahtaula salğan, Anı ullulağan bir kauumdan kelebiz, - deb, ala caraşdırıb hapar aytadıla. Ullu Allah da:

-Sora ala Meni körgenmidile da, Maña mahtau, zikir eterça?! - deydi.

-Oğay, â Rabbi, ala Seni körmegendile, - deydile.

-Ala Meni körsele ne der edile?! - deydi Sıylı Allah.

-Ol zamanda andan da katı zikir eter edile.

-Ala Menden ne tileydile?

-Ala ua Seni cannetiñi tileydile.

-Sora ala Meni cannetimi körgenmidile da?!

-Oğay, körmegendile.

-Körsele ua ne aytır edile?!

-Ol zamanda ala aña andan da bek termilir edile.

-Neden saklanırğa izley edile?

-Seni cahanim otuñdan, - deb, cuuab beredile ala.

-Ala anı körgenmidile sora?

-Oğay, körmegendile.

-Körsele ua ne der edile?!

-Ol zamanda andan da bek saklanırğa küreşir edile.

Sora Ullu Allah möleklege:

-Ol zikirge cıyılğanlanı barısını da günahların keçdim! - deydi. Sora bir mölek:

-Ya, Rabbi, alanı aralarında, aladan bolmağan, calğan koşulğan adam da bardı, - deydi.

-Anı da keçdim, - deydi Ullu Allah.

Bu hadisni, zikir kallay bir sıylı bolğanına, ülgüge cazdık. Zikirni üsünden dağıda köb hadisle keltirirge bollukdu. Da, ma alay cıyılıb Allahnı esgeriu, Anı ullulau, sıylau – ol bağası bolmağan, mardasız ullu zatdı. Ualiyullahla, ustazla küreşgen da - oldu. Bireu: «Alasız, kesim esgerib tursam a?» - derge da bollukdu. Alay bolsa da anı duniya aldab, esi aña ketib, Allahnı unutub koyarğa da bolur. Ala ol zatdan adamlanı saklab, tıyıb küreşedile. Alay a, başında Ullu Allah Kesi aythança, Ol tüz colğa salmağannı, kişi da salalmaz, ala da tüzellikni tüzetedile. Fayğambarla halknı tüz dinñe burub küreşgença, ala da alay, küreşedile. Tüzelmezlikni ua fayğambar da tüzetalmağandı. Ol belgilidi. Fayğambarla ciberiunü zamanı boşalğandan sora, alanı colların bardırıuçula kerekdile. Ala da: ualiyüllahla bla emda hakdan taymağan ğalimledile.

Köbüsüne adamla çaykalğan zat: «Alanı Allah bla arağa nek salırğa kerekdi, men alasız, arağa özge kişini da salmay, kesim Allahha kulluk etsem bolmaymıdı sora?» - degenleridi. Alanı arağa salıunu – şirkge sanaydıla. Alay bolsa da, ol akıl cañılıçdı. Nek deseñ, igi sağış etgen adam kesi da añılarıkdı, Ullu Allah Kesi da sıylı fayğambarı bla arağa keleçi salıb, Kurannı alay bergendi. Cabrail kelib aña 23 cılnı içinde ustazlık etib turğandı. Kurannı aña Sıylı Allah Kesi söleşib bermegendi. Kesi bla anı arasına keleçi salıb, ol da Ullu Allahnı amanatın aña üretgendi. Sora Allahdan kelgen zatnı, halkğa aytırğa, cayarğa fayğambarğa buyruk bergendi. Ol da, adamla bla Allahnı arasında, Sıylı Allahnı amanatın milletge cetdirirge keleçi bolğandı. Bılay alıb igi karasañ, ol da büteu musliman halknı ustazıdı. Fayğambar sau zamanda Kuran cıyılıb kitab da

bolmağandı. Alay a anı fayğambarnı auuzundan azbar bilgenle köb bolğandıla, ashabala aythanña köre bir-eki miñ adam bilgendi. Ol duniyadan ketgenden sora ashaba Osman halifa zamanda, anı buyruğu bla cıyıb, alay kitab etgendile. Fayğambarnı közüuyunde kitab bolub duniyağa çıkmağandı. Har kim birer zatha cazıb, birgelerine tuthandıla. Sora artda talay cılla ötüb, ğalimle alanı tafsir etib, alay tebregendile. Fayğambarnı közüuyunde etilinmegen har bir zat bidğağa sanalsa, ol da bidğa bolurğa kerekdi. Hadisle da anı kibikdile. Fayğambarnı zamanında ala da cıyılıb kitab bolmağandıla. Alanı da kitabha artda cıyğandıla. Ashablanı aytıularına köre, ala fayğambar sau zamanda hadisleni cazarğa izlegendile. Alay a ol unamağandı. Ullu Allahdan kelgen ayatla bla, hadisle bir-birine katışıb kalmasınla deb korkub. Hadisleni artda keç cıyılğanlarını sebebi ma oldu. Sora artda cıyılğandıla deb, alağa da bidğa dergemi kerekdi? Andan sora dağıda bek añlarğa kerek bolğan bir zat bardı. Tört ullu imamnı aytsak, ala ua barından da artha kuralğandıla. İslam dinni şeriyatın ala caraşdırğandıla. Saulay duniyada muslimanla ala caraşdırğan şeriyat bla – zakon bla caşaydıla. Şeriyatnı fayğambar kesi caraşdırıb ketmegendi. Şeriyatnı kuralğanına da, endi bidğamı deyik? Dağıda dinni içinde fayğambar ğ.s-dan sora kuralğan köb zatla bardıla. Anı zamanında bolmağan har bir zatha bidğa deb tebreu, ol cañılıçdı. Alay a bidğamıdı, bidğa tülmüdü, anı arasın ayırırğa kerekdi. Anı ayırır üçün a, ğilmu-bilim kerekdi. Teren okuuları bolğan, ullu ğalimle ayıradıla anı. Ne ayatha tafsir ete etalmağan, ne hadisge mağana bere bilmegen kauum tınç turuğa kerekdi. Kesleriça fataua berib tebremey, ayatnı, hadisni kesleri süygen canına, nafsıları tarthanña köre burmay.

Sufizmni-mürüdizmni üsünden aytsak a, ol da ala kibik, artda kuralğandı. Fayğambar ğ.s. kesi kurab ketmegendi. Ol sebebden bir kauum adamla anı da bidğağa sanaydıla. Munu bidğağa sanarık, ol başında aythanlarıbıznı da sanasın. Alay bolsa da, har zatda tersi-tüzü bolğança, sufizmde da bardı tersi-tüzü. Adam anı da ayıra bilirge kerekdi. Afendilede tersine işlegenle çıkğan kibik, sufiyleni tamadalarında da cahille çığadıla. Keslerin ol orunña teceb, halknı katışdırıuçula. Allay alçıladan baş saklarğa kerekdi, amalsız. Alay a haknı tuthan, Kuran bla sunnadan çıkmağan, şeriyatnı alğa salıb, colların alay bardırğan alçıla bolsala, alanı collarına kiriu, nasıbdı. Allay adamla ua bolamıdıla- bolmaymıdıla, Ullu Allah allay adamla ciberemidi, cibermeymidi? Alanı bizni dinibiz da keri urmaydı, ala ötürükdüle deb, ne Kuran ne hadis aytmaydı. Halk caşauda sınab, allaylağa tübey, ala bla körüşe kelgeni da, ala hak bolğanlarına şağatdı. Alay a bilgiçlege terilib, alanı şıyıh etib tebregenle da çığadıla. Bizni İslam din bilgiçleni kabıl etmeydi, alanı keri uradı, alağa iynanıunu ullu günahha sanaydı. Alay bolsa da bek köb adam allaylağa iynanıb, alağa cürüydüle. Musliman adam alanı araların, katışdırmay, ayıra bilirge kerekdi.

Endi kerti adamlağa köçeyik, alanı üsünden söleşeyik. İşeksiz, adamlanı arasında Allahnı buyruğun, fayğambarnı colun halkğa añılatırğa küreşgenle, milletni tüz colğa salırğa izlegenle bardıla. Ol adamlanı tersge, neda şirkge sanarık, sora fayğambarnı da sanasın, Cabrailni da sanasın – ala da allayladıla, ne başhası bardı. Ol zamanda alanı

barın da koyub, bir canına atıb, har adam kereklisin Allahdan izlerge kerek boladı. Anı üsünden Rasulullah da aythandı: «Haknı kimden da üren, üren ansı, ariu şaytandan ürennik eseñ da»,- deb.

Anı üsünden bir hadis:

Bir colda fayğambar ğ.s. ashabası Abuhureyranı, mürzeu skladnı saklarğa salğandı. Sora keçeni bir zamanında bireu kelib urlay turğanın esleb, ol akırtın barıb anı tuthandı. Sora ol da: «Üydegim uuakdı, amalsız bolub, incilib kelgenme, endi kelmezme, bir ciber!» - deb tilegendi. Sora ol da iynanıb anı boşlağandı. Ertdenblasında fayğambar ğ.s. aña: «Ol bügeçe kelgen bla ne bolduñ?» - deb, sorğandı. «Da, tiledi da, iyib koydum, endi kelmezge söz bergendi», - degendi. «Oğay, aldaydı, ol entda kellikdi», - degendi Rasul. Biyağı ekinçi keçesinde da kelgendi. «Kelmezge söz bergen ediñ da, nek keldiñ?» - deb, tuthandı anı Abuhureyra. Sora ol: «Endi kelmem, bu col bir ciber», - deb, calbarğanında, dağıda cibergendi. Ertdenblasında Rasul biyağınlay sorğandı. «Da, biyağı tiledi da, cazıksınıb, bu col da iydim, endi kelmezge söz bergendi», - dedi. «Aldaydı, ol entda kellikdi», - degendi Rasul da. Üçünçü keçe da biyağı keledi da, sora ol: «Sen aldauukçu köreme, nença kere aldadıñ, bu col a ciberlik tülme», - deb, tuthandı. Sora ol da aña: «Boşlay eseñ, men saña bir kerti zat aytayım», - degendi. «Keçe cata turub, siz Ayatul Kursiyni okub catsağız, ol keçe biz anı okuğan adamnı katına baralmaybız», - degendi. Ertdenblasında Rasul: «Keldimi biyağı?» - deb, sorğandı. «Hou, keldi, bılay da aytdı», - degeninde: «Bu col aldamaydı, kerti aytadı, haknı aytsa, ariu şaytan ayta ese da, alığız», - degendi.

Bu hadisden açık boladı, kim bolsa da, haknı aythanña tıñılarğa, boysunurğa borç bolğanı. Hakdan canlasa ua, ariu afendi, kadı, muftiy ayta ese da, boysunurğa caramaydı. «Maña afendi aytdı boldu, muftiy aytdı boldu, men ala aythannı eterikme», - degenle boladıla. Ol sözle acaşhan adamnı belgisidi. Allah bla saklanayık ol zatdan! Ullu Allah allay adamlanı alağa kulluk etgenñe sanaydı. Burun Mussa ğ.s-nı zamanında çuuutlula Tauratda Sıylı Allahnı aythanın koyub, din tamadaları, afendileri aythanña boysunub, ala aythança barıb, tüz coldan acaşhandıla. Anı hakında alağa ayıb etib Kuranda ayat tüşgendi, alanı kullukları Allahha tüldü, ala tabınñan

rabbiyleri - afendile, monahladıla, deb.

Kuranda 9-çu suurada 31-çi ayat anı begite, bılay aytadı:

اودبعيللإاورمأ اموميرمنباحيسملاوهللانود نم ابابرأمهنابهرومهرابحأاوذختا نوكرشي امعهناحبسوهلإهـلإل ادحاو اهـلإ

Ala (çuuut kauum) Allahnı koyub rauinlerin-afendilerin, monahların da, Mariyamnı caşı Ğıysanı da keslerine allah ornuna aldıla. Alağa ua, kuru Bir Allahha bolmasa, başha cukğa kulluk etmezge buyruk bolğan edi da! Ala Aña bergen şirkden a, Ol bek tazadı.

İgitda, Ullu Allahha iyilib baş urğança, ala iyilib alağa baş urmağandıla. Alay a alanı Carathan Allahnı buyruğun san etmey, ala

aythanña boysunñandıla, ala aythança cürügendile, tört büklenib alağa secde etib, baş urmağanlıkğa. Alay bolsa da, haknı izlemey, tersine barğan mollalağa boysunub, alanı ızlarından barğanla bizde da bek köbdüle. Adetlege kadalıb, alanı keslerine din etib, haknı aythanña da cau bolub.

Endi fayğambarla, kitabla keliunü üsünden bir-eki söz.

Caşaunu caraşdırır üçün cer üsünde adam ulu kesine ne türlü alamat corukla-zakonla kurab küreşse da, ne ese da igi bolurğa unamaydı, haman katışıb, oyulub barğan bolmasa. Ol sebebden kazauatla, kauğala, öltürüşüu-ölüu, cılau tohtausuz baradı. Halkla barı da Ullu Allahnı buyruğuna, coruğuna boysunsala, ol zatladan saklannık edile. İnsannı carathan İyesi Ullu Allah, anı carathanı kibik, anı onouun da etedi, ol kalay caşasa tınç, rahat caşarın da em igi Ol biledi. Osebebden adam uluğa tınç, rahat colnu üretedi. Adam ulu aña es bölürge, san eterge unamasa da. Adam duniyanı başında caşauğa, tarihge (istoriyağa) igi es bölüb karasa, açık körünüb turadı, adam ulu çığarğan zakonla tuthuçsuz bolub, haman auuşunub, türlenib, buzulub barğanları. Sıylı Allahdan kelgen zakonla ua türlenmey, barıb turadıla. Bir kauumla anı caratmay, bir canına atıb haram etsele da, art-ahırı kayıtıb, aña kelmey kalmaydıla. Ömürden beri da, Ullu Allahnı zakonuna çarlağanla, anı keri urğanla, köbüsüne patçahla, hanla, biyle, onouda turğan tamadala boladıla. Ala biyliklerine, rıshılarına cabışıb, andan ayırılırları kelmey. Din a carlılanı caklay, cer üsüne tüzlükge kelgendi. Bayla, oñlula kesleri tab caşasala, kalğan halknı san etmey, cukğa sanamay, milletni da keslerine kul etgenley kelgendile. Allahnı zakonu anı unamaydı, milletni teñ saladı, teñ köredi. Allah canında cerni üsü halknı barına da teñdi. Adam ulunu da bayğa, biyge, kulğa üleşmeydi, anı rıshısına, baylığına karamaydı, ne tukum ayırmaydı. Cañız Ol ayırıb eki bölgen; Allahına iynanıb, Anı coluna, coruğuna kesin caraşdırıb, Andan korkub, uyalıb, ulluköllülük etmey, sak caşağanla bla, sora Anı unutub, Andan korka bilmey, ulluköllü caşağanladıla. Kıshaça iyman salğanla bla salmağanla. Başda onoudağıla Allahnı zakonun bir canına atıb, kesleriça onounu bardıradıla. Carlı halknı katışdırğanla da alanı buzuuçula da – alda turğan tamada kauumdu. Karañı halk da, köbüsü cuk añılamay, alanı ızlarından baradı. Añılağan kauumnu da kolundan cuk kelmeydi. Sora alay bla halknı başına kıyınlıkla, palahla kelib başlaydıla. Alay bolmaz üçün, Ullu Allah duniyanı kurab, cer üsüne adam ulunu carathanlay oğuna, birinçi insan – atabız Adam ğaleyhissalamğa coruk (zakon) ornuna on çapraklı kitab bergendi. Adamlanı ol coruk bla bardırır, caşatır üçün. Ol da Ullu Allahnı tüz colu, coruğu bolğandı. Anı ızı bla caşı Şis ğ. s-ğa da elli çapraklı kitab bergendi. Ol da kesini kauumun ol çaprakladaça corukda caşatırğa küreşgendi. Andan sora İdris ğ. s-ğa da otuz çaprak berilgendi, ol da ala bla işlegendi. İbrahim ğ. s-ğa da on çaprak tüşgendi. Anı coruğu da ala bla bolğandı. Bu aytılğanla çaprak- çaprak tüşgenledile. Ala cer üsünde adam ulu köbeyginçi kelgendile. Sora adam ulu üyreb-köbeyib köb bolğan zamanda Sıylı Allah ullu kitabla cibergendi. Alanı biri Tauratdı, ol Mussa ğ. s-ğa tüşgendi. Ekinçisi Zaburdu, ol da Dauud ğ. s-ğa tüşgendi. Üçünçüsü İncildi, ol da Ğıysa ğ. s- ğa tüşgendi. Törtünçüsü Kurandı, ol da Muhammad ğaleyhis-salamğa tüşgendi. Bu alanı barısını da ahırları bolub, anı ızından başha kitab

kelmezin da, kesini buzulmay, türlenmey, Allahdan kelgeniça, Kıyamat künñe deri, saklannığın da açıklab, anı begite kelgendi. Kalğan kitablada ua, bügünlükde, tüzü tabılmaydı. Ol kitablanı kauumları uzak ömürleni içinde, alanı buzub türlendirgendile.

Biz tuthan Kuran türlenmey, tüşgeniça saklanıbdı. Ullu Allah anı Kıyamat künñe deri, türlendirmey, saklarğa boynuna alıbdı. Endi bizge – muslimanlağa ol işge işeklik keltirirge az da caramaydı. Nek deseñ ol duniyağa kelgenli miñ bla tört cüz cıl ötdü. Ol zamannı içinde anı bir ceri türlendirildi deb, tabılmaydı. Neda andan beri bir fayğambar keldi deb, cokdu. Ol zatha, İslam dinñe cau, karşçı kauumnu sözleri da şağatlık etedi. Ala Kurannı kompüterge salıb, ol kelgeniça, türlenmey turamıdı, oğese türlenñen ceri barmıdı deb, tintib, süzüb küreşgendile. Alay bolsa da, anı türlenmey, tüz turğanın tolu añılab, alanı köbleri boysunub, iyman salğandıla. Busağatda ğalimleni köbleri, artık da bek Kuranda aytılğan zatla nauka aythan bla ariu tukum kelişib kalğanın körgenle iyilib, boysunub baradıla. Ullu bilimleri bolğan adamla (uçönıyle), ne az da aña bir ilinir cer tabmaydıla. Ne bek cau bolub, ne erişib küreşsele da, ahırı alanı köbleri iymanña kelib baradı. Ontört ömürden artıknı Kurannı kabıl etmey, tersge çığarıb, anı keri urub turğan caula, endi añılab, aña kayıta keledile. Endige deri Allahdan kelgen ol tört ullu kitabdan üçüsün kabıl etib, tüzge sanab, alanı iyeleri bir-biri bla kelişirge küreşib, birge cıyıb, bir kitab etib, atına da «Bibliya» deb, atağandıla. Ol kitablanı aralarında haknı aythan, Allahdan kelgeniça türlenmey, buzulmay turğan em tüz, em sıylı Kurannı ua haram etib, Bibliyanı içine koşmağandıla. «Anı Muhammad ğaleyhis salam kesi canından aytadı, ol anı başha kitabladan – İncilden, Tauratdan alıb, kesi caraşdıradı», - degendile. Endi busağatda halğa karasañ a, artı-allına bola turadı. Taurat da, İncil da tüz bolmay, koşak- korak etilib, uzak ömürleni uzununa türlendirilib kelgenleri, bir-bir cerleri ters bolğanları açıklana turadı.

Ol zatha, muslimanla tül, ol kitablanı tuthan kauumlanı keslerinden köble, popla, uçönıyleden da akıl iyeleri, tüzlüknü süygenle, hakğa tırmaşhanla alanı tintib, añılab, caşırmay şağatlık etedile. Burundan beri da allay adamla çığa kelgendile. Alay a anda-mında bir adam añılab aythan çaprakdan ötmegendi. Busağatda ua allay adamla köbden-köb bola baradıla. Allah aytsa, bılay bla barsa, duniyanı başı İslam dinñe kayıtır deb, umut bardı, alayğa uşaydı. Allah nasıb etsin! Çuuut kauum ne bek cau bolub küreşse da, Allahnı bergen sözün türlendiralmaz. Kitablanı üsünden aythanım, Ullu Allah carathan halkın: «Süygenigizça boluğuz!», - deb, atıb koymay, alağa es bölgenley, keleçile da, kitabla da (zakonla) iyib, haman da boluşhanlay, rahmatın etgenley turğanı üçündü. Sora ahırı Kurannı iygendi, Muhammad fayğambar ğaleyhis-salamnı da keleçi etib cibergendi. Anı bla keleçilik da, kitab ciberiu da boşalğandı. Musliman adamğa ma bu halda iynanıb, iymanın alay begitirge borçdu. Bu zatlağa çaykalğan adamnı iymanı buzullukdu, muslimanlıkdan tışına çığarıkdı.

Keleçile keliunü, fayğambarla ciberiunü bolcalı boşalıb, Ullu Allah anı tıyğanlıkğa, aladan sora artda Allahha cuuuk, daracalı, sıylı adamla ömürü da cibere kelgenine işek cokdu. İslam dinni istoriyasından haparı bolğan adamğa ol tolu şağatlık etedi. Fayğambar bolmasa da, halknı

arasında sıylı adamla kellik tüldüle derge, musliman adamğa caramaz. Munu ne üçün aytasa desegiz, biz busağatda ol zatha işeklik keltirgen, çarlağan, kimi çaykalıb turğan adamlağa tübeybiz. Allayla kaçan da bola kelgendile, busağatda da bardıla. Ol kauumnu em ullu ayıbları – dinden teren haparları bolmağanlay, anda-mında bir kitabçık okusala, anda ne bir ayat, ne bir hadis körsele, teren añılağan, bilgen ğalimge sormay, kesleriça süzüb, süygenleriça mağana berib tebreuleridi. Bir kauumnu da, cuk da bilmegenley, bir- birlerine kucur haparlanı cayıb, kesleri allarına sandraklanı tizib tebreuleridi. Alay bla ala da köbleni başların çaykaydıla, ters akılğa saladıla. Bizni İslam dinibiz fayğambardan sora, artda ualiyullahla – Allahnı şohları, sıylıla, daracalı adamla bolluğun keri urğan koy eseñ, alanı hak bolğanların begitedi. Adam bir zatnı keri urluk bolsa, neda anı tüzün-tersin ayırlık bolsa, aşıkmay, alğı burun anı igi süzüb, ürenib, bilib, sora artda aña köre, alay bağa berirge kerekdi. Alay bolmasa, kesi da terseyib, başhalanı da terseytirikdi. Bu şıyıhlanı hakında da alaydı. Sufiyleni, mürüdleni hakında da anı kibikdi. Şıyıhlağa, mürüdlege sanalğanla barı tüz bolub da barmaydı. Ala da adamladıla, aralarında ne türlüsü da boladı.

Begib turğanla, tüz turğanla, teren añılağanla, karıusuz añılağanla, tayıb ketgenle, satlıkla, acaşhanla – kallayı da boladı, tüz din tuthan kauumda bolğan kibik. Aralarında şaytan bla işlegenle da çığadıla, ala keslerin şıyıhla etib, kesleri da aña iynanıb, başhalanı da iynandırıb tursala da. Eki kauumun da, aşıkmay, alanı igi süzüb, tersni- tüznü bilirge kerekdi. Adam tüz bla tersni arasın kalay ayırırğa bollukdu, anı bilirge madar a barmıdı?

Ol a bek tınçdı.

Birinçi: Ala ekisi da Allahnı kitabı – Kuranña, keleçisi – Muhammadnı hadislerine, şeriyatha tohtaşhanla, alağa tayanñanla bolurğa kerekdile. Nek deseñ alanı collarını başını tirelgen ceri – ol ekisidi. Kara suunu çıkğan ceri, Nür carıknı urğan ceri da – oldu. Em başı barıb Ullu Allahha, fayğambarğa tireledi. Muslimanña kesin sanağanña ol ekisinden başha col cokdu. Mazhablanı alıb karasak, ala da ol ekisine tayanıb işlegendile. Sufiy colnu alıb karasak, ol da alaydı, üçünçü col cokdu. Ol ekisinden tışında bolsa colu, acaşhanını belgisi oldu, aladan taysa, tersemey madar cokdu. Ol ekisin san etmey, kesiça, bir türlü col tutub tebrese, aythanı, etgeni alağa kelişmese, ne karşçı kelse, ol acaşıunu em ullu belgisidi.

Anı üsünden imam Şafiğıy bir alamat aythandı:

«Fakıh da, sufiy da bol – kuru biri bolub kalmay, birden ğalim da, sufiy da bol, deb. Nek deseñ alanı biri bolub, obirsi bolmay kalğan, terseyirikdi. Kuru ğalim bolub kalsa, cüregi Allahdan korka-buyuğa bilmese – ol katıcürekdi. Alay bolmay, kuru sufiylik colnu tuthan – ol da cahildi», - deb.

Ekinçisi: Hakğa tohtaşhandan sora, kılığı ariu boluudu. Kuranda aytılğanña kelişiu, fayğambarnı kılıklarına uşau. Ulluğa, gitçege da cumuşak tilli, ariu sözlü, adebli, uyatlı, cuuaş, sabırlı, hurmetli boluu kibik. Bireu haknı ne bek tutsa da, kılığı ariu bolmay, ne tüz colda, ne daracalı bolalmaz. Bireu bireunü kallay adam bolğanın bilirge süyse, ol anı kuru dinine karab koymay, adamlığına, kılıklarına karasın! Kulluğu

ne köb bolsa da, kılığı ariu bolmasa, ol daracağa çığallık tüldü. Artıksız da ulluköllü bolsa, kesin örge tutsa. Adamlanı köbüsü kılıknı san etmey, köb kulluk etiuge, etiuçülege es bölse da. Kerti tolu şıyıhha, arab tilde «kâmil murşid», neda «kâmil ustaz», deydi. Murşid degenni mağanası – tüz colğa salıuçu, tüz colnu körgüzüuçü, hakğa tartıuçu, amandan, günahdan tıyıuçu. Alay bolsa da alanı daracaları teñ bolmaydı, tüz muslimanlanı daracaları teñ bolmağan kibik. Anı kibik carım şıyıhla da boladıla. Har muslimannı daracası, kesi-kesin cürütgenine, sıyın saklağanına, hakğa boysunñanına köre boladı. Adamlanı köbüsü ol zatlağa alay bek es bölmesele da, köb kulluk etiuge, ariu makamlağa aldansala da. Aladan Allah canında horlarık a, haknı küçlü tutub, ariu kılıklı kim bolsa, daracalı bolub horlarık oldu. Ol sebebden adam birinçi kılıkğa bek es bölürge kerekdi. Kulluk eterge aşıkğan adam, anı bla birça kılıkların ariu eterge aşığırğa, ol zatha es bölürge kerekdi. Bireuge keramat açılıb közüne cuk körünse da, ol aña erley iynanıb kalmay, bu tüzmü bolur, oğese tersmi bolur deb, çaykalsa, işekli bolsa, ol adet artık igi bolmasa, aman tüldü. Körgeni hak bolsa, ol anı üçün ketib kallık tüldü. Alay bolmay şaytan keramat bolub, erley iynanıb kalsa ua, Allah saklasın, ozamanda acaşırıkdı.

Endi alanı daracalarını üsünden aytsak: birinçi daraca – fayğambarlanı daracalarıdı. Ekinçisi da – ualiyullahlanı (şıyıhlanı) daracalarıdı. Üçünçüsü da – tüz muslimanlanı daracalarıdı. Ullu Allahnı kitabı – Kuran bu üç kauumnu üsünden söleşedi. Ol alanı birin da keri urmaydı. Em miyikde fayğambarla bolsala da, alanı ızlarından ualiyullahla baradıla, andan sora tüz turğan muslimanla baradıla. Barısına da Sıylı Allah «Allahnı şohları» deb, Kuranda alay ataydı. Fayğambarla bla Ullu Allahnı aralarında Cabrail mölekni keleçiligi bolğandı. Ualiyullahlağa ua – Ullu Allahdan keramat açıladı. Alay degen, alanı cürek közleri açılıb, Sıylı Allah Kesi tıyınşlı körgen çaklı bir haknı köredile, har kim daracasına köre. Carım şıyıh bolsa, neda kesi-kesin şıyıh etib aylanñan adam bolsa, ol zamanda aña şaytan keramat körgüzürge da bollukdu. Kıshaça, har bir körünñen zatha «keramat» deb, iynanıb, tayanıb barırğa, korkuuludu. Tüşle da anı kibikdile. Şaytan körgüzgen tüşle da boladıla. Katıñda tüşnü, keramatnı ayıra bilgen ne kâmil ustaz, neda kâmil şıyıh bolub, körgen zatıñı ol ayırıb bermese, aldanıb, acaşıb keterge da bollukdu. Allay adam bolmasa, sora em igisi, em ajımsızı şeriyatına tayanıb tohtaudu, şaytanña aldanıb kalmaz üçün. Adam bir cuk körgenley, keramat bolsun, tüş bolsun, kıshakıllık etib, aña iynanıb kalmay, Ullu Allahha tayanıb, dua- tilek etib, tüz colğa tüzetirin izleb, sak bolurğa kerekdi. Ol koy eseñ, Muhammad ğaleyhis-salam da, aña Cabrail mölek birinçi kere kelgen zamanda, iynanıb kalmay, ol ne zat bolur, tüz zatmı, oğese şaytanmı bolur deb, korkğandı. Aña köre, har adam da sak bolurğa kerekdi.

Dağıda adam bek sak bolurğa kerekli bir zat bardı. Allahnı – Allah ornunda, fayğambarnı – fayğambar ornunda, şıyıhnı – şıyıh ornunda, muslimannı da – musliman ornunda tutarğa kerekdi. Nek deseñ Ullu Allah kimge da, har nege da orunla bergendi, alanı orunların türlendirirge erkinlik cokdu. Cer üsünde adam ulunu da, kökde mölekleni da Ol birça daracada caratmağandı. Alanı daracaları birça tüldü. Ala türlü-türlü boladıla. Biz kesibiz da körebiz da cer üsünde adamlanı sıyları birça teñ bolmağanın.

Sora halk alağa barına da birçamı karaydı, kallayğa da birçamı sıy beredi? Oğay, har adamnı daracası kesini sıyın saklağanına köre boladı. Biz da anı igi añılab, har kimni sıyına, daracasına köre alanı orunlarında cürüte bilirge kerekbiz. Alay ete bilmesek kesibizni sıyıbız tüşerikdi, ayıblı bollukbuz. Ol iş İslam dinni baş izlemlerini biridi. Fayğambar ğaleyhis- salam da boş aytmağandı:

«Har adamnı ornuna salığız!» - deb.

Har kimni da sıyına köre tuta, köre biligiz, degen mağanadı. Sıylı Allahdan da, fayğambardan da şıyıhnı örge salıu, aladan ese anı bağalatıu ol şirkdi – anı ala bla teñ etiudü. Ol şaytannı coludu. Allah bla saklanayık ol zatdan!

Bılayda İslam din ullu sıy bergen, din kitablada alanı atları mahtalıb kelgen belgili ualiyullahlanı aytıularından bir kesek cazayık.

Söz üçün: Sahlut-Tastariy degen ualiyullah aythandı: «Bizni colnu tamalı-fundamenti cetidi: Bir Allahnı kitabı – Kurannı tüz tutuu, fayğambarnı sünnetini ızından barıu, halal aşau, kişige zaranın cetdirmey turuu, günah zatladan keri boluu, taubaçı boluu, har ne türlü cannı hakın tındırıu».

Birinçi: Ullu Allahnı buyruğun tındırıu – ol Anı hakıdı.

Ekinçi: ana-atanı razı etiu, alanı sıyların, hurmetlerin körüu – ol da alanı haklarıdı.

Üçünçü da: et cuuukla bir-biri sıyın körüu, cuuukluk tutuu – ol da alanı haklarıdı.

Andan sora honşulanı, musliman karnaşlanı hakları. Hayuanlanı hakları d.a.k.

Hasanul-Şazaliy degen ualiyullah da aythandı: «Senñe açılğan zat (keramat) Kuran bla sunnağa kelişmese, ol açılğan zatnı koy da, Kuran bla sunnanı tut!» - deb.

Dağıda Abu-Yazidul-Bastamiy degen ualiyullah da aythandı: «Siz, keramat berilib, hauada uçub aylanñan bireunü körsegiz, aña aldanmağız! Ol Bir Allah tındırırğa em keri ururğa buyurğan zatlanı çeklerin emda ol Anı şeriyatın kalay tuthanın körgünçü deri!» Dağıda ol aythandı: «Bireu suunu üsüne namazlığın cayıb namaz etgenin neda

anı kökde uçub aylanñanın körsegiz, ol Ullu Allahnı buyruğun kalay tındırğanın, günahdan da kalay saklanñanın bilginçi deri, aña terilmegiz!» İmam Ğazaliy da aytadı: «Bireu hauada uçub aylansa neda suuda cürüb barsa,

işi ua şeriyatha kelişmese, ol şaytan bolğanın bil sen!» Anı kibik haknı izlegenleni ol tört kauumğa bölgendi:

1.Kalam bla küreşgenle. Kurandan, hadisden tintib, alağa tayanıb kitabla cazıb, akılları bla da teren sağış etib küreşgenle.

2.Batıniyle. Ala da Kurannı, hadisni taşa mağanaların izleb, süzüb, taşa imamladan biz hapar alabız deb, begitgenle.

3.Filosofla. Ala ua kuru akıllarına tayanñanla.

4.Sufiyle. Bılağa da kaşfu açılıb, cürekleri taşanı körüb, sora duniya zatlağa aldanmay, keslerin taza tuthanla.

Sora bu törtüsünden saylab, sufiylikde begidim degendi. Nek deseñ, sufiylikni colu bilim bla başlanıb, ğamal etiu bla boşalğanın kördüm.

İmam Ğazaliy dağıda bılay aythandı: «Sufiyleni bir kauumu, bilimleri bolmağanlay, batıniyge-taşa bilimge es bölüb, İslam din aythan zatlanı, şeriyatnı buzadıla. Ala sufiy tüldüle. Kerti sufiy, birinçi İslam dinni buyrukların igi ürenib, bilimli bolub, kaşfuğa – taşa bilimge artda alay es böledi». Nek deseñ sufiy bilimli bolsa, taşa körgen zatına aldatırık tüldü. Anı aña şaytan körgüzürge da bollukdu. Bilimsiz adam, şaytan körgüzgen zatha iynanıb, acaşıb ketmez deb, aña ışanıu cokdu.

Abu-Bakr Uarraka da aytdı: «Bireu din borçların san etmey, musliman hakın tolturmay, alanı koyub, tıyar cerde da kesin tıymay, fakih-ğalim bolurğa küreşgen, ol tınç oğuna tüz coldan tayarğa bollukdu, deb.

Alay bolmay, şeriyat aythan, dinibiz buyurğan zatlağa es bölmey, musliman hakın da tındırmay, din tutub, amandan a kesin tıyıb küreşgen, ol da bidğaçı boladı deb.

Bireu da din borçların, şeriyatnı buyruğun ürenib küreşib, sora kesin tıyıunu, saklaunu san etmese, fasık – ullu günahlı boladı», - deb.

Bağdadlı Cuneyd da sufiyleni cer bla teñleşdirgendi. Halk anı üsünde ne süyse anı etedi, aña igini, amannı da – tabhanın atadı, ol a alağa kuru igilik keltiredi. Anı üsünde igile, amanla da cürüydüle, alay a ol cuk aytmaydı. Sufiy bulutha uşaydı, igini, amannı da ayırmay, birça kölekke etedi. Dağıda cauum bla teñleşdirgendi. İgige, amanña da cauumun berib caşatadı.

Abdullah Tustarini caşı Sahl (Allahnı rahmatı bolluk) da aythandı: «Sufiy kimdi deseñ, Allah razılığı üçün, canın da, mülkün da ayamağan. Halkğa, elge karamay Allahha cuuuk bolurğa dıgalas etgen. Aña altın bla topraknı ayırması bolmağan».

İmam Şibli (Allahnı rahmatı bolluk) ol da aythandı: «Sufiy degen, Allahnı razılığına cetişir üçün, halk barğanña karamay, duniyanı taşlağan. Ol kauumnu Ullu Allah Kesi colğa saladı».

Abu Turab Nahşabi da (Allahnı rahmatı bolluk) aythandı: «Sufiyni kişi kirge boyayalmaz, ol a başhalanı tazalar».

Abu Osman Sallâm (Allahnı rahmatı bolluk) da aythandı: «Sufiy degen, har ne da anıkı bolğan, ol a kişiniki da bolmağan».

Abu Bakr Kattani da (Allahnı rahmatı bolluk) aythandı: «Adamla aña karağan zamanda, anı kulğa sanaydıla, alay a tüzü, ol – patçahdı».

SUFİYNİ COLU.

Sufiyni colu – ol Ullu Allahnı keleçisi Muhammad ğ.s-nı coluna kelişirge, kılığı da anı kılığına uşarğa kerekdi. Anı kılıkları kallayla bolğanlarına es bölüb, alanı ürenib, kesin alağa uşaşdırırğa küreşirge kerekdi. Ullu Allah Kesi Sıylı Kitabı Kuranda anı bizge ülgü etedi.

33 suura, 21 ayat:

رخلامويلاوهللا و ريناك نملةنسحةوسأهللالوسر يفمكلناكدقل يثكهللاركذوا

Ey, Allahha da, ahır künñe da ışanñanla (iynanñanla), Allahnı da köb esgergenle, sizge Allahnı Rasulu ariu ülgü boldu.

Köresiz, Sıylı Allah Kesi bu ayatda bizge anı ülgü etib salğanın, anıça bolurğa tırmaşırğa, anı kılıkları bla kılıklanırğa buyurğanın. Fayğambar bolurğa buyurmaydı, alay a andan ariu kılıklı adam sau duniyağa caratılmağanı sebebli sıylı, daracalı bolurğa süygen adamğa, anı bizge ülgü etedi. Tüz colğa tüzelir üçün, biz alanı sansız etmey, kadalıb, es bölürge kerekbiz.

Sufiy col degen – İslam dinni buyruğun igi bilib, ol aythança, kesin alay cürütüudü. Sufiy bolur üçün, İslam dinde buyruklanı tolu bilirge küreşirge borçdu. Adamnı tışından auruula bolğan kibik, iç canından da auruula bardıla. Ala cürekni auruularıdıla – aman kılıkla. Töñegi, sanı auruğandan ese, añılağanña ala amandıla. Sufiyle kadalıb, alanı bağıb, keslerin aladan kutharıb küreşedile. Nek deseñ ol adamğa – «ihsan colnu tutarğa boluşadı – men Anı körmesem da, Ol meni körübdü», degen daracağa ceterge.

2 suur, 115 ayat:

ميلععساوهللانإهللاهجومثفاولوت امنيأفبرغملاوقرشملاهللو

Siz allığıznı kalay arı bursağız da, Ol kalayda da bar – Allahdı. İşeksiz, Allah bek keñdi (kalayğa da cetişibdi, har neni da bilibdi).

Bu ayatdan açıklanadı, Ullu Allah har kalayğa da cetişib bolğanı. Bizni, ne sözübüz, ne işibiz Andan taşa bolmağanı, har nebiz da Aña tuura bolğanı.

İş alay ese, sora Aña iynanñan adam, aña köre kesin tutarğa kerekdi. Adamlanı köbüsü adamnı tış canına bek es bölsele da: namaznı kalay kılğanı, hacige barğanı, oraza tuthanı d.a.k. zatlağa. Sufiy a adamnı iç canına bek es böledi: Allahdan korkamıdı, Aña boysunamıdı, sabırlımıdı, büsüreu ete bilemidi, çomartmıdı, cumuşakmıdı, rahmatlımıdı, adeblimidi, d.a.k. Anı kibik cürekni aman kılıklarına da: zarlık, dert tutuu, aman akıl, ulluköllülük, ekibetlilik kibik zatlarına. Nek deseñ cürek tüzelmey, adam tüz colğa tüzelmeydi, daracağa da çığalmaydı.

Alay bolsa da, bılay karasañ adam ulu haman tış canı bla kararğa, anı bla bağa berirge öçdü. Adamnı içi, anı cüregi kallaydı deb, alay ete bilgen a, ayhay, bek azdı. Adamnı tışı bla karauçu, cürekni san etmeuçü kauum, başhalağa bedişle, ayıbla tabarğa da öçdü.

Kitabla begitgenñe köre, sufiy col degen:

1.Ol kesin saklab küreşiu.

2.Ariu kılıklı boluu.

3.Cürekni tazalab küreşiu.

4.«Men» degenden saklanıb küreşiu.

5.Kuran bla sunnanı colun barıu.

6.Allahha tolu kesin berib tohtau.

7.Allahı bla tübeşiuge talpıb turuu.

8.Esi İslam dinni coruklarında boluu.

9.İçi haknı añlau.

10.Teren añlağanlağa – ol taşa bilimdi.

Endi bu on zatnı birem-birem açıklab, terenirek karayık.

Duniya zatdan kesin tıyıu.

Burunñu sufiyleni biri Maruf Karhıy (Allahnı rahmatı bolsun) aythandı: «Sufiy col degen – halk cıyğannı cıyarğa çabmay, haknı cıyarğa çabıu».

Muratı kuru kesin saklau bolurğa kerek tüldü, alay a anı bla daracağa çığarğa bolurğa kerekdi.

Bir colda ashablanı biri fayğambar ğ.s-ğa sorğandı: – Ey, Allahnı keleçisi! Menñe allay bir iş ayt, men anı etsem, Ullu Allah Kesi da, adamla da süygen» - deb.

– Allah seni süyer üçün, bu calğan duniyağa bağa berme! Adamla seni süyer üçün da, adamla cıyğan zatha es bölme! – dedi Rasul. (Esiñ arı ketib kalmasın!)

İbn Umar da (Allah aña razı bolsun) – Bir colda fayğambar ğ.s. meni imbaşımdan tutub:

- Bu duniyada, ne colouçuça neda konakça bol! – dedi.

Leys degen da aytadı, İbn Umar (Allah razı bolsun) aña: - Ey, Leys! Keçe

bolsa taña çığarğa, ertden bolsa iñirge ceterge umut etme! Sen auruu iyesi bolğunçu, sauluknu bağasın köre bil. Senñe acal cetginçi, caşaunu bağasın köre bil.

Sıylı Allahnı keleçisi s.ğ.s. aytdı:

- Duniya caşau muminni türmesidi, kâfırnı cannetidi, - deb.

İbn Masud da (Allah razı bolluk) aytadı: – Bir colda Allahnı keleçisi s.ğ.s. kaurala töşeb, cerde catıb bolğandı. Sora anı etinde andan sızla kalğandıla. Sora ashabla anı körüb: – Ey, Allahnı keleçisi! Anı üsüne bir başha zat cayılsa igi tülmü edi? – degendile.

– Da bu duniyadan menñe ne bardı, men bir terek salkında solub, sora andan arı ketib kalğan bir colouçu kibikme – dedi ol.

Aytıuğa köre, talay künleni fayğambar ğ.s-nı üyünde ot etilmey, cılı aşarık da aşalmay turğan közüule da bolğandıla. Üyünde aşar cuğu bolsa aşağandı, alay bolmasa, oraza tuthandı.

Umar (Allah razı bolluk da) aytadı:

- Fayğambar ğ.s-nı, açlığın söñdürürge, bir da kurusa da, bir finik da bolmay, açdan karnı aurub kıynalğanın talay kere da körgenme.

Sora ol auuşhanında, kesini artında bir cuk koymağandı: ne altın, ne kümüş, ne kul. Kuru kadırı, kılıçı, sora colouçulağa deb, osiyat etgen ceri bolmasa. Asker sauutların da bir çuuutluğa arpağa cükge berib turğandı.

Fayğambar ğ.s. har zatda da kesin saklab, tıyıb küreşgendi: ne tabsa, anı aşağandı, ne tabsa anı kiygendi. Eçkilerin da kesi sauğandı.

Üybiyçesi Hafsa (Allah razı bolsun aña) aytadı:

– Fayğambar ğ.s. bizni üyübüzde biz eki bükleuçü bir cuka küyüzde cata edi. Sora bir colda ua, aña cumuşak bolur üçün, biz anı tört bükleb salğan

edik tübüne. Sora keçe ol uyanalmağan edi, (turub kulluk eterge). Erdeninde ol bizge sordu:

Meni tübüme ne zat salğan edigiz, – deb. Sora biz haparın aythanıkda, ol bizge:

Alğınça etigiz da koyuğuz! – degen edi.

SUFİY COL – ARİU KILIKDI.

İslam dinni kelgenini sebebi, adamnı adamlığın tolu eter üçündü. Ol sebebden sufiy col degen, İslam dinni em tazası bolğanı üçün, sufiy da em ariu kılıkda bolurğa kerekdi. Muhammad Cariri degen da (Allahnı rahmatı bolsun) anı üsünden bılay aythandı:

– Sufiy col degen, aman kılıkladan kesin tazalab, ariu kılıklı bolğanña aytıladı.

Abu Bakru Kattani degen (Allahnı rahmatı bolsun) aythandı:

– Sufiy col – ol ariu kılıkdı. Kılığı bla bireu senden artık bolsa, sen bil, ol senden daracada da artıkdı.

Uhud kazauuatda fayğambar ğ.s-nı tişin tüşürgenlerinde, ashablanı bir kauumu, fayğambar, ol seni tişiñi tüşürgenleni nek karğamaysa, karğa, degendi.

– Men karğar üçün ciberilmegenme, alay a duniyanı başına rahmatha ciberilgenme, - degendi.

Sufiy col – cürekni tazalau.

Sufiyleni bir kauumları cürekni tazalauğa bek es böledile. Ol sebebden sufiy degen sözge da, tazalau degen mağana beredile.

Bişr Hafi degen da (Allahnı rahmatı bolluk) aytdı:

– Sufiy – Ullu Allahha cüregin kim tazalağan ese – oldu. Sufiyleni köbüsü da bu sözge tohtaşhandı.

Sanla bla etgen kullukdan ese, cürek bla etilgen kulluk sıylıdı. Ol hak bolğanın begitgen köb ayatla, hadisle da bardıla.

Anı üsünden Sıylı Allahnı keleçisi s.ğ.s. aytdı:

– İşeksiz, Ullu Allah sizni ne sıfatığızğa, ne baylığığızğa karamaydı, alay a, Ol sizni cüreklerigizge emda etgen kulluklarığızğa karaydı – deb. Dağıda ol aytdı:

– Biligiz, adamnı töñegini içinde bir et kesekçik bardı, ol taza bolsa, büteu töñegi barı da taza boladı. Ol a cürek tülmüdü sora – deb?

İmam Buhariden da bılay aytıladı:

– Takua – Allahdan korkuu ma bılayda boladı deb, fayğambar ğ.s. kesini cüregin körgüzgendi, - deb.

Ullu Allah Kesini kitabı sıylı Kuranda 13 suuranı 28 ayatında taza cürek bolur üçün, ne eterge kerek bolğanın bılay aytadı:

بولقلانئمطتهللاركذبلأهللاركذب مهبولقنئمطتواونمآنيذلا

Cürekle sora Allahnı esgeriu bla tınçaymaymıdıla?

(Özge, ne bla rahatlanıb tınçayırla?)

Sufiylik bla küreşgen ğalimle da: – Cürekni, kuru zikir bla emda suuab kullukla etiu bla tazalarğa bollukdu, - deb, begitgendile.

Bir colda Muğaz İbnu Cabal (Allah razı bolsun) Allahnı keleçisi fayğambar ğ.s-ğa. bılay sorğandı:

Em ullu suuablı kulluk nedi? – deb.

Muhammad fayğambar ğ.s. da:

Allahnı asırı köb esgerden auzunda tükürügü kuruğan – dedi.

Sufiy col – «Men» degenden saklanıu.

Bir kauum ğalimle aythandıla:

– Sufiy col degen, ol kesi nafsısın tazalab küreşib, anı horlaudu – deb. Cuneyd Al-Bağdadi (Allahnı rahmatı bolluk) aythandı: – Sufiy col

degen, nafsığa boysunmay, taymazdan anı bla kazauuat bardırıudu, - deb. Bu kazauuatda solurğa madar cokdu, ol adam ölüb ketginçi tohtausuz kazauat barıb turğan zatdı.

Allahnı keleçisi ğ.s. da bılay aytdı:

– Seni em ullu cauuñ, seni kesiñi nafsıñdı, - deb.

Bir colda caşla tutuş açıb turğanlay, fayğambar ğ.s. katları bla ötüb bara bolğandı.

Ol alağa: – Caşla ne işleysiz, - dedi.

Tutuş açıb turabız, - deb, cuuab berdile.

Em tulparığız a kimdi, - deb, sordu.

Ma budu, - deb, bir caşnı körgüzdüle.

Kerti tulparnı men aytayımmı? – dedi alağa Rasul.

Ayt, ey, Allahnı keleçisi, - dedile.

Kerti tulpar bireu-bireunü cıkğan tüldü, kesi-kesin cıkğandı, - dedi Rasul.

Bir colda da bir adam kelib, fayğambar ğ.s-ğa:

Meni süymegen caula bir köbdüle, - deb tarıkğandı.

Ey, alan! sen caunu tışında izleme, eki kabırğañı arasında izle! – dedi

aña.

Sufiy col – Kuran bla sunnanı tutuudu.

Şeriyatdan tışına çığıb, ne az da sufiy col bolur madar cokdu. Cuneyd Al-Bağdadi (Allahnı rahmatı bolsun) aytdı:

Sufiy col degen – Kuran bla sunnağa boysunuudu, - deb. Anı kibik dağıda aytdı:

Sufiy col degen – bir üydü, şeriyat da – eşigidi, - deb.

Sufiy col – Allahha tolu beriliu.

Abu Muhammad Ruuyeym (Allahnı rahmatı bolsun) aytdı: – Sufiy col degen – Allah üçün, nafsısı süygen zatlanı unutuudu.

Abu Ali Ruzbani (Allahnı rahmatı bolluk da) aytdı: – Sufiy col degen – süygen ustazıñ, ariu seni kıstasa da, anı bosağasında tobuklanıb, keterge unamay tohtaudu.

Sufiyleni biri da aytdı:

– Sufiy col degen – ustazı aythanña söz koşmay, razı bolub turuudu. İslam – Ullu Allahha tolu kesin beriudü.

Ullu Allah bizge Sıylı Kuranda 2 suuranı 131 ayatında bılay aytadı:

يملاعلابرلتملسألاقملسأهبرهللاقذإ

İbrahim fayğambar ğ. s. Bir Allahha iyman salıb begib tohtağanında, Ullu Allah aña:

«Alay ese, kesiñi Aña berib tohta!» Ol da: « Men duniyalanı İyesine tolu berildim», - dedi.

Dağıda 17 suuranı 23 ayatında Ullu Allah bılay aytadı:

هايإلإاودبعتلأكبر ىضقو

Rabbiñ senñe kuru Aña bolmasa, başha cukğa tabınmazğa buyuradı.

Ullu Allah süymeydi, kulu Anı koyub, başha bireuge kul bolurun. İslam din hristian dindeça duniyanı taşlab ketiunü unamaydı. Alay a

Carathan İyesine boysuna, bu duniyanı da tutarğa buyuradı.

Sufiy col – Ullu Allah bla tübeşiuge talpıudu.

Alay turuu, sufiy colda em miyik daracağa sanaladı. Ol sebebden bir kauum ğalimle, miyik daracağa çığar üçün, em bağalı, em sıylığa sufiy colnu sanağandıla.

İmam Zunnun Al-Misri (Allahnı rahmatı bolluk) aytdı:

– Sufiy degen – har neden da kesine Allahnı saylab, Anı bağalatıb, tohtaudu. Sıylı Allah da alanı, ol sebebden, miyik daracağa çığaradı.

Abu Huseyn (Allahnı rahmatı bolluk aytdı):

– Allahnı razılığın tabar üçün, nafsısı süygen zatlanı koyuudu.

Ol sebebden sufiyni colu, niyeti Carathan Ullu Allahnı razılığına cetiudü.

Bir kauum kudsi hadislede bılay aytıladı:

«Ullu Allah aytadı:

– Meni bir ualiyim bla – süygen kulum bla kim cauluk cürütse, anı bla Men Kesim kazauat açarma. Meni kulum, Men aña buyurğan farızlanı tındırıu bla, Menñe cuuuklaşır. Meni kulum farızların tındırğandan sora suuab zatla bla menñe cuuuklaşıb küreşse, Men anı süymey koymam. Men anı süysem a, «tıñılağan kulağı da», «körgen közü da», «tuthan kolu da», «cürügen ayağı da», «oylaşhan akılı da», «söleşgen tili da» Men bolama. Sora ol kulum Menden bir zat izlese, osağat Men anı aña bereme. Menden caklık izlese, Men anı caklayma!» - deb.

Bılaydan açıklanadı, ualiyle Ullu Allahha bek cuuuk bolğanları, Ol alanı bek süygeni. Ol sebebden alağa auuz cetdirgen, ala bla küreşgen, ol oñarık tüldü, halek bolmay da kalmaz. Ullu Allah boş aytmaydı, ala bla Men Kesim kazauat eterme, deb. Alay bolsa da biz caşauda allaylağa tübeuçenbiz.

Bizni milletde, Ullu Allahdan korkmay, allaylağa auuz cetdirirge, hılikke eterge öçdüle.

Ullu Allahha cuuuklaşıb, daracalı bolur üçün, bu da Anı bir coludu. Nek deseñ, kaçanda Ullu Allah carathan kullarına birça cuuukdu. Cuuuklaşıb küreşgenlege cuuuklay turadı, Anı unuthanlanı Ol da unutadı, Andan kaçhanladan da kaçadı.

Sıylı Kuranda 50 suuranı 16 ayatında Sıylı Allah bılay aytadı:

ديرولالبح نمهيلإبرقأنحنوهسفنهبسوسوت امملعنوناسنلا انقلخ دقلو

Biz Kesibizni kulubuzğa, anı cürek tamırından ese da, cuuukbuz.

Dağıda Ullu Allah Sıylı Kuranda 2 suuranı 115 ayatında bılay aytadı:

ميلععساوهللانإهللاهجومثفاولوت امنيأفبرغملاوقرشملاهللو

Siz allığıznı kalay arı bursağız da, Ol kalayda da bar – Allahdı.

Sufiy col – esi İslam dinni coruklarında turuu.

Adam amandan kesin tıyıb, taza cürekden kulluk etib tebrese, Çomart Allah anı cüregine Kesini taşa biliminden eşik açarğa bollukdu. Sora ol, cüregi açılıb, haknı körlükdü. Aña kaşfu keramat deydile.

Allay sufiyleni biri Cuneyd Al-Bağdadi (Allahnı rahmatı bolluk) bılay aythandı:

– Ullu Allah allay adamnı kereksiz kılıkladan saklaydı da, sora anı Kesini sıyı bla can salıb, tiriltedi.

Kudretli Allah Sıylı Kuranında 17 suurada 79 ayatda bılay aytadı:

دومحما اماقمكبركثعبي نأ ىسعكلةلفانهبدجهتفليللانمو

Keçeni bir közüuyunde tahacud (suuab) namaz kıl, cukuñu böl! Kim biledi, Carathan İyeñ senñe anda (ahratda) bir sıylı orun berir ese ua.

Anı kibik Sıylı Allah 73 suuranı 20 ayatında dağıda aytadı:

كعمنيذلانمةفئاطوهثلثوهفصنوليللايثلث نم ىندأموقتكنأملعيكبرنإ

İşeksiz, Rabbiñ seni (kulluk ete) keçeni üçden birinden kemirek, neda üçden birin turğanıñı da biledi. Anı kibik seni birgeñe nögerleriñi da (biledi).

Bılaydan bizge belgili boladı, Sıylı Allah keçe turuuğa, namaz etiuge ullu sıy bergeni, fayğambar ğ.s. da aña ullu es bölgeni.

Muhammad fayğambar ğ.s. da:

– Farız bolğan beş uaktı namazdan sora, em sıylı tahacud namazdı, - dedi. Allahnı sıylı keleçisi keçe namaznı bek süygendi, anda asırı köb süyelgenden, eki ayağı köbgendi.

Ullu Allah aña arı deri:

– İşeksiz, Biz seni alda, artda günahlarıñı da keçgenbiz - deb, ayat cibergendi.

Ol sebebden Ayşat, Allah razı bolsun aña:

– Ullu Allah seni günahlarıñı barın da keçib boşağanma deydi, sora bılay keçe uzununa, kesiñi kıynab, kulluk etib nek küreşese? – deb sorğandı.

– Sora men Allahımı allında büsüreulü kulu bolurğa süymeymemi? – dedi Rasul.

Bu da entda bir kere begitedi Muhammad fayğambar ğ.s. keçe kulluknu kalay süygenin, anı sıylılığın.

Sufiy col – içi haknı añılau.

Sufiy col, ol adamnı tış canından ese, iç canına bek es böledi. Ol sebebden bir kauum sufiy ğalimle anı üsünden bılay aytdıla.

Söz üçün, Cuneyd Al Bağdadi (Allahnı rahmatı bolsun aña) aytdı:

– Sen sufiyni iç canından ese, tış canına bek es bölgenin körseñ, osağatda sen bil, anı iç canı buzuk bolğanın, - deb.

Zunnun Al Misri (Allahnı rahmatı bolluk) ol da aytdı: – Sufiy degen, sözü bla içi bir-birine kelişgen adamdı. Bir zamanda da içinde bolmağan zatnı, tışına aytmağan. Ariu ol tıñılab tursa da, anı içi anı kim bolğanın belgileb, aytıb turğan.

Adamnı işi eki türlü boladı:

Birinçisi: zahir – tış canı, açık körünñen, ol da sanlanı işidi.

Ekinçisi: batıni – iç canı, bu a caşırındı, bu da adamnı iç canıdı. Alay a adamlanı köbüsü, zahir bla karaydıla, adamnı dinine anı bla bağa beredile. Bireulen caraşdırıb namazın ariu kılsa, sanların tıyınşlısıça, tab cürütse, olturğanın, turğanın ariu etse, karağan közge ol adam kulluğun tolu etgença körünedi. Alay a karağan köz anı için köralmaydı. Ullu Allahnı canında sanalğan a içidi, anı içi kalay bolğanın, kuru Allah biledi. Sufiyle ua bu zatha es böledile, anı caraşdırıb, tazalab küreşedile. Cürekni Allahdan korkarğa, buyuğurğa üretedile, tış canına ullu es bölüb küreşmeydile. Ala biledile adamnı içi-batınii tüzelginçi, tış canı aña hayır bermezin.

Ullu Allah Kesi sıylı Kuranda 20:14 anı üsünden aytadı:

يركذلةولصلامقأو

Sen namazıñı kıl, Meni esiñde tutar üçün!

Ma bu ayat namaznı mağanasın bek alamat açıklaydı. Namazçı adam, kuru sanların tab, ariu cürütüb çıkmay, namazda da, andan çıksa da, har zamanda Allahın unutmay, esde tutarğa kerek bolğanın. Adam kallay bir kulluk etse da, içinde, niyetinde Allah bolmasa, kulluğu kabıl bolmaz, ne ariu, ne tab etse da. Şaytan akılına bir cukla keltirib, esi arı-beri çağılğanña aytılmaydı. Alay a andan da sak bolub, cüregin boşlamay, küreşib tururğa kerekdi. Ol cihadha sanaladı.

Ol sebebden sufiyle taşa canına bek es böledile.

Dağıda Sıylı Allah 107 suuranı, 4-5 ayatlarında bılay aytadı:

5(5) نوهاسمهتالص نعمهنيذلا(4)يلصمللليوف

Bir kauum namaz kılıuçulağa – kıyınlık! Namazların san etmeuçülege.

Ne namaznı zamanı cetdi deb, neda namaz ozadı deb, neda anı kılğan zamanda esin cıyıb, Allahında tohtaşdırıb, namazın Allah üçün taza niyet bla etmey.

Kıshaça, kulluk etiunü fundamenti cürekdi. Ol küçlü bolmasa, fundamenti karıusuz bolub, üy oyulğança, adamnı etgen kulluğu da oyulub kalırğa bollukdu. Niyet degen allay bir bağalıdı. Üynü fundamentine uşaydı. Anı añılab, büteu karıuların sufiyle anı üçün, aña saladıla.

Dinni karıusuz añılağanla da, ol zatnı san etmey, adamnı tış canı bla karab, cahillikge ketedile.

Bir colda din kazauuatda bireu ölgendi. Adamla anı şahidge sanadıla, alay a Allahnı keleçisi ğ.s.:

– Ol cahanim ahludu – dedi.

Anı niyeti Allah üçün bolmaz edi. Ullu Allah a, kuru niyet bla karaydı. Zakât, sadaka beriu da anı kibikdi. Adamlanı allarına salıb, alağa körgüzüb, ala ne aytadıla deb, alağa es bölüb, niyetinde Allahı bolmay beriu – barı da zırafdı, közbaudu. Allay sadaka etiuçü kauumnu ornu – cahanimdi.

Alay a niyeti taza Allah üçün ese, rıshısın tazalaydı. Ol zamanda cüregi da kızğanç, gızmar boluudan tazalanadı.

Sufiy col – teren añılağanña – taşa bilimdi.

Cuneyd Al Bağdadi (Allahnı rahmatı bolluk) ayta bolğandı, sufiyle, aralarında kişi adam bolmay caşağan, bir üydegi kibikdile. Alanı kuru Ullu Allah Kesi biledi.

Sufiyleni oyumlarına köre, Ullu Allahnı keleçisi ğ.s. Allahdan üç türlü bilim alğandı:

Ol halknı arasında cayğan – Şeriyat.

Ekinçisi da – bir kauum ashablarını arasında cayğan – taşa col – sufiy col.

Dağıda bir türlüsü – kuru fayğambar ğ.s-ğa ençi berilgen. Munu da, kuru Ullu Allah bla keleçisi biledile.

Sıylı Allahnı keleçisi ğ.s. aythandı:

– Siz men bilgenni bilsegiz, köb cılar edigiz, az külür edigiz.

Bu hadisden bizge belgili boladı, aña belgili zatlanı barın da, ol bizge açıklarğa kerek bolmağanı. Anı kibik aña belgili köb zatlanı ol adamlağa açık etmegendi. Ashablarından da ayırıb bir kauumuna ençi aythanları da bolğandı. Alay bolmay da madar cokdu.

Abu Hureyra (Allah razı bolsun aña) aythanña köre, ol Allahnı keleçisinden ğ.s. eki türlü bilim alğandı. Birin halkğa açıklab bayanlay bolğandı. Ekinçisin aythan bolsam, meni başımı keser edile, degendi.

Muğaz İbn Cabal bla Abu Huzeyfa ekisine (Allah razı bolsun) Allahnı keleçisinden ğ.s. ol adamlağa aytırğa erkinlik bermegen, bir taşa hapar alğandıla.

Bir colda Allahnı keleçisi ğ.s. da, Abu-Bakr da (Allah razı bolluk) uşak ete turğanların körgendi Umar (Allah razı bolsun aña). Alay a ol alanı uşaklarından cuk añılamağandı.

«Lâduni» bilim deb da bardı – ol da taşa bilimdi. Ol a Ullu Allahnı da, Anı keleçisin ğ.s-nı da bek süygenñe beriledi. Anı üsünden sıylı Kuranda

18 suurada 65-82 ayatlada Mussa ğ.s. Hızır bla uşak etgen zamanda, Hızırnı taşa bilimini üsünden cazıladı. Alanı haparlarından bizge belgili boladı, Ullu Allah bilimni, anı daracasına karamay, kimge süyse aña bergeni.

Mussa ğ.s. bek ullu fayğambarlanı biridi. Hızır fayğambar ese da, neda ualiyüllah ese da, ekisini biridi.

Lâduni bilim degen a, ol Sıylı Allah Kesi kimge süyse aña bergen bilimdi. Adamnı talpıuu bla, izleuu bla, kulluk etib küreşiuu bla kelmeydi. Anı kibik «kâsbi» bilim deb da bardı – ol a, adam okub, izleb küreşiu bla cetişgen bilimdi.

Taşa bilimni üsünden Kuranda 2 suurada 282 ayatda bıllay dalil bardı.

هللامكملعيوهللا اوقتاو

Siz Allahdan korkuğuz! Ozamanda Ol sizge bilim üretir.

Dağıda 8 suurada 29 ayatda aytadı:

اناقرفمكل لعجيهللااوقتت نإاونمآنيذلا اهيأ اي

Ey, iynanñan kauum! Siz Allahdan korksağız, Ol sizge Furkannı sauğalar.

Furkan degen: har zatnı – amannı-igini, tersni-tüznü, günahnı-suuabnı, haknı-ötürüknü ayıra biliu. Ol a har kimni Allahından korkub, tüz turğanına köre beriledi.

Dağıda 57 suurada 28 ayatda aytadı:

رونمكلا لعجيوهتمحر نمنيلفكمكتؤيهلوسرب اونمآوهللا اوقتا اونمآنيذلا اهيأ اي ميحرروفغهللاومكلرفغيوهبنوشمت

Ey, iynanñanla! Sizge Ullu Allah rahmatından eki kat da berir üçün, cüreklerigizni da Ol nür etib, siz da anı bla tüz colda cürür üçün, Siz Allahdan korkuğuz, Anı keleçisine da iynanığız!

Bılaydan da açıklanñanı, cürek Sıylı Allahdan kallay bir korkğanına köre, bilim alay beriledi. Fayğambarladan sora ualiyüllahla bek korkadıla. Ol sebebden, sözsüz da, alanı cüreklerine taşa bilim bek beriledi. Tüz din tuthan adamlada da, ol birça bolmaydı. Har kimni Allahdan kallay bir korkğanına köre boladı. Dinni tuthanı birça körünse da, cürekle ua birça tüldüle. Ullu Allahdan ala birça korkmaydıla.

– Har ummetni içinde da ayırılıb Allahdan cüregine kaşfu – cürek közü körgen neda ilham – cüregine salınñan boladı. Meni ummetimi içinde da Umar alanı biridi, - dedi Rasul.

Allahnı keleçisi ğ.s. aytdı:

– Bilimin buzmay kim tutsa Allah anı üretedi, - deb.

Sufiy colnu başha türlü okuula bla kelişiuu.

Okuula barı da biri biri bla baylamlıdıla, alanı birin birinden bölüu tersdi. Artıksız da din okuu, ğilmulanı barın da içine cıyadı. Sufiy col da anı kibik, ğilmulanı biridi. Ol sebebden ol da kalğan ğilmula bla katı baylamlıdı. Anı bölürge izlegenle ullu cañıladıla. Kim biledi, ala anı tamırına deri igi añılamay ete da bolurla. Teren okuuları bolğan kauumda anı keri urğan çıkmaydı, karıusuz añılağan kauumda bolmasa.

Sufiy colnu tamalı Kuran bla fayğambarnı ğ.s. sunnasıdı. Ol sebebden sufiy col tafsirle bla, hadisle bla, fikh bla mashabla bla küçlü baylamlıdı. Bu aytılğan zatlanı tutmay, alanı sansız etib, kişi sufiy bolallık tüldü.

Sufiy col – şohlukdu.

Sufiy col şohluknu izleydi. İslam din buyurğança, bir-birin süyüb, boluşub, bir-birine canı aurub turuudu. Biri birini ayıbların caşırıb, alağa kerek cerde boluşhan da etib, aladan tilin da tıyıb, kölüne da alanı üsünden tabsız zat keltirmey turuudu. Ullu Allah Kesi da sıylı kitabı Kuranda 49 suurada 10 ayatda iynanñanlağa buyuradı.

نومحرتمكلعلهللا اوقتاومكيوخأنيب اوحلصأفةوخإنونمؤملا امنإ

Bir Allahha iynanñanla ala, kuru karnaşladıla.

Dağıda ne hılikke, ne samarkau, ne artından sözün etmey turuu. Ne kadar bir-birine haterli, tözümlü, cumuşak, çomart bolurğa küreşib turuu. Bir-biri üçün sanın kıynab, zamanın aşırıb, rıshısından coyub, d.a.k. allay zatla eterge küreşib, bir üydegi kibik.

Kıshaça sufiy colnu izlemleri da, İslam dinni izlemleri bla birça kelişirge kerekdi. Alay a İslam dinni izlemlerine kelişmey, neda karşçı kelib, anı buzub tebrese, ol sufiy col bolmaydı. İşeksiz da, ol a şaytan col bollukdu. Başında aytılğanıça İslam dinni tamalı Kuran bla Sunnadı. Ol ekisi İslam dinni kuralğan ceridi, kara suunu çıkğan ceri bolğança. Alay bolsa da sak bolur ceri da bardı. Ol orunnu tıyınşlı bolmağan adamla alıb kalırğa da bollukdula. Allaylanı da añılay, aladan baş saklay bilirge kerekdi, ol a bek kerekli zatdı.

Bu colğa kirgen adam, başhalanı kayğıların koyub, başı kayğılı bolurğa kerekdi. Bireude ayıb izleuçü bolmay, kesinde ayıbların izleuçü, kesin tüzetib, kesin hak colğa salıb küreşiuçü bolub. Alay bla ne kadar sıylı bolurğa, daracağa çığarğa küreşib tururğa kerekdi. Kesini üsünde kemliklerine darman izleb, alanı bağar, sau eter canından küreşgenley turub.

Bayazid Bistami degen bir ualiyullah (Allah aña rahmat etsin) bir colda auruğanña darman ete turğan bir dohdurnu körüb, aña bılay sordu:

Ey, dohdur, meni auruuuma ua cokmudu bir darmanıñ?

Sen a neden auruysa?

Günahla bla, - dedi, Bayazid.

Ayhay, allay auruuğa darmanın bolsa ua, aña mende darman cokdu, - dedi.

Sora alanı katlarında, akılı alay toluğa da sanalmağan, bir caş bolğandı. Ol alanı uşakların eşitib, sözge koşulub bılay aytdı:

Ey, dohdur, anı auruuuna men bileme darman, - deb. Sora Bistami da aytdı:

Ey, cigit caş, ol darmanıñı ceñil beri bir ayta kir, - deb. Ol caş a, akıldan kemge sanalsa da, Allahnı igi bilgen, añılağan adam bolğandı. Sora ol günahdan darmanlanı birem-birem sanab tebredi:

Tauba etiuden on dirhamnı al da, aña keçmeklik tileuden on dirhamnı da koş. Sora alanı cüregiñi içinde bir sauutha sal da, Allahnı birlegen

tüygüç bla tüy. Izı bla alanı uyatnı süzgüçü bla süz da, barın da cılamukla bla katışdır. Anı süymeklikni otunda bişir da, andan kuralğan darmannı har künde beş kaşık içe tur! Ey, Bayazid, seni auruuuñdan bir cuğu da kalmaz, - deb.

Anı sözlerin eşitgeninde, Bayazid Bistami teren solub, bılay aytdı:

– Seniça, Ullu Allahnı bılay teren añılağan caşnı telige sanağanlağa – kıyınlık.

Bu hapardan bizge belgili boldu, dinde em bek kerekli zat – cürek bolğanı. Anı günahladan tazalab tutsañ, taza cürek boladı. Anı günahlağa boyab koysañ – ol kir boladı. Cürekni cuuub, tazalar darman a – Allahnı köb esgeriu, haman tauba etiu. Alay bla haman kesini kayğısın cürütüb turuu. Alay a şaytan adamğa haman başhalağa esin böldürüb turadı. Musliman adam ol zatdan sak bolub, başın bek saklarğa kerekdi. Köbüsü adamlanı şaytan alay horlaydı, har kimge kemçilikle, bedişle sanatıb küreşedi. İgitda allay cürek

– ol kir cürekdi. Kallay bir söz etib, kayğı cürütüb barsa, allay bir cüregi buzulğandan buzula, kirden kir bola barlıkdı. Sora cüregini içi kirden tolsa, karalsa, sora kara cürek haknı kaydan körlükdü, tüz colnu kaydan añılarıkdı. Sufiyleni cürekge kadalğanları, anı bla küreşgenleri ol sebebdendi. Ullu Allahnı Kesini izlemi da oldu, başında aythanıbızça.

Bizni zamanıbızda da nellây bir adam bolur, adamla ullu san etmey, akıldan da alay toluğa da sanamay, karañığa, cahilge sanab turğan. Alay a ala carathan Allahnı tanıb, Andan uyala, korka bilib, Ullu Allah alağa razı bolub turğan. El allına da çığıb, onouğa da süyelib, halkda atları da aytılıb, kesleri da akıllığa, bilimlige sanalıb turğan da Allahdan uzak bolğan nellây bir adam bar bolur. Kesleri uzayğan bla da kalmay, alğa çığıb, halkğa ters colnu körgüzüb, köb adamnı da terseytgen. Okuuları, bilimleri bolmağan karañı halk da alağa iynanıb, terilib barğan. Köb milletlege ters ülgü körgüzgen. Dinçileni aytsak, mejgitge da cürüy turğanlay, halknı içinde buzuk kılıkları bolğanla, Kuran, hadis körgüzgen tüz colnu barmay, adetlege aldanıb turğanla da köb çığadıla. Ol kauum başhalağa aman ülgü boladıla, alağa karab, köble terseyedile. Alanı ters barğanların añılar üçün okuu, bilim kerekdi. Alaysız adamnı terseyib ketmezine ışanıu cokdu. Bilimsiz, karañı adamlanı şaytan tüz coldan bek ceñil taydıradı. Ol alağa türlü-türlü buyrukla berib, ala da anı buyruğuna iynanıb, terilib, anı colun barıb tebreydile. Kesleri terseygen bla da kalmay, başhalanı da ol colğa tartıb, keslerine nöger etib küreşedile. Kesleri barğan col alağa tüz, alamat körünedi, anı em tüzge sanaydıla. Alanı ulluköllülük tutub, keslerine asırı bazğandan, Ullu Allahnı kitabı sıylı Kurannı, anı içinde Anı buyrukların neda Ol saylab, sau duniyanı başına, tüz colnu körgüzüuçü etib cibergen sıylı keleçisini aythan zatların – Sunnasın bir canına atıb, san etmey, kesleriça cañı din, cañı col etib, anı bla baradıla.

Alay bla ala hak dinni, ötürük bla katışdırıb, betsiz, sıysız etedile. Dinñe tırmaşhan, dinni süygen adamla da alanı körsele, ol ters zatlanı añılab, cürekleri kaçıb, dinñe kellikle da kelmeydile. Ol canı bla da alanı zaranları bek ulludu. Tüz cürekli adam a, okuuu bolmasa da, haknı añılaydı, hakğa ileşedi, ters zatlanı da sezedi. Cürek degen a, kaçan da hakğa ileşiuçüdü, tüzlüknü süyüuçüdü. Ustaz a, kuru kesin tüz colğa salıb, kesini kayğısın etib küreşmeydi, tüz colğa tüzelirge başhalağa da boluşadı. Ne kadar haknı teren añılağan adam bolsa, okadar, sözsüz da, anı halkğa bek hayırı tiyedi.

Andan sora da bizde – Karaçayda şıyıh, sufiy bolğannı üsünden aytırnı allı bla Karaçay dinñe kaçan burulğandı, igi tolu burulğanmıdı, oğese cartı muslimanlay kalıbmı ketgendi? Tarihçileni aythanlarına köre, alay köb bolmaydı, em köbü 250 - 300 cıl deydile. Arı deri ua mecisuula bolğandıla, Ullu Karaçayda Curtda cañız terekge cürüb, aña tabınñandıla. Artda anı bir añılağan adam kesib korathınçı deri. Men kesim da, karaçay halk Orta Aziyadan kayıtıb kelgen cıllada, barıb anı dükküçün, tamırın körgenme. «Karaçaynı kadau taşı» deb, ullu sıy berib, bağalatıb, aña da tabınñandıla. Aytıuğa köre, ol kökden tüşgen meteorit taş bolğandı. Bir közüude Karaçay hristian bolğandı deb da, aytıu bardı. Eski cırlağa tıñılasañ, alada da eslene, belgili bola turadı mecisuu bolğanları. «Apsatını cırı», «Suu anası»…degen kibik. Musliman dinñe kayıthandan sora da artdağılağa mecisu adetleden köb zatla köçgendile. Bügün-bügeçe da ala halkda cürüb turadıla, halk alağa es bölüb, alanı añılayalmasa da. Kart-Curtda mecisu kabırla ol zatha şağatlık etedile. Men 1969 cıl barıb, Kart-Curt kabırlada aylanıb, alanı kesim közüm bla körgenme. Ala musliman adetdeça, kıblağa burulub, zugulla etilib, salınmağandıla. Etekleri bla uuak taşla çançılıb, töb-tögerekledile. İslam dinñe burulğandan sora da Rossiyada, gâuur kralnı içinde, dinlerin aynıthan koy eseñ, dinlerin tutarğa tolu madar, erkinlik da tabmağandıla. Alanı köbleri da din amaltın, Tursiyağa köçüb ketgendile. Mında kalğanlanı da din, şeriyat ürenib, aladan teren haparlı bolurça, madarları bolmağandı. Tursiya da bu cerleni alıb, bılayda talay cıllanı turğandı.

Alay bolsa da Karaçayğa alay bek es bölgen bolmaz, Karaçay dinden karañılay kalğandı. Andan-mından kelgen sıylı adamla, Buharadan kelgen Abdullah şıyıh, Ali mubarek kibik, Karaçaynı musliman boluruna canları auruğanlanı boluşlukları bla, az-az burula, Allah nasıb etib, İslam dinñe burulğan haparla aytadıla. Dağıstan canından kelib boluşhanla da bolğandıla. Dinni tolu alalmasala da, muslimanña sanalğandıla. Karaçayda dinni aynırın izleb, aña canları aurub, es cıyıb, kadı, muftiy kurab, halknı musliman bolurun izlegen, ol kayğığa kirgen adamla bolğandıla. Haçirleni Cağafar kadı kibik. Alay a muratları tolmağandı, revolüsiya cetib bolğannı katışdırğandı. «Bolşevikle» - deb birle, şıblaça, cetgendile. Allahsız zakonnu kiyirib, ne türlü dinñe da cau bolub, dinçileni da kimin öltürüb, kimin türmege salıb, afendileni da tas etib, dinni da tamırı bla kuruturğa küreşgendile. Allahnı atın sağınırğa da erkinlik bermey, din tutarğa da madar bolmay, din üçün halknı iyire, tuta, coya, mejgitleni, klisalanı çaça, oya. Bolğannı, tersni-tüznü da ayırmay, tutub, coyub tebregendile. Arı deri da Karaçayda din bek karıusuz bolğanını

haparın kartla da aytıuçan edile. Söz üçün, ala aythanña köre, koşlada kartla, koçharlaça, kışnı uzun keçelerinde, tonlanı kiyib, tayanıb-tayanıb tauruh, comak ayta, alay turuuçan bolğandıla. Namaz kayğılı alay haznası bolmağandı.

Karaçay muslimanña sanalıb, sabiyle Kuran okuy tebregen zamanda, ala ariu anı mağanasın añılamasala da, ol bek ullu zatha sanalğandı. Arab harifleni bilgenni, Kurannı okurğa ürenñenni sıyı ullu bolğandı. Okuthan afendilege, «sıy etgen» deb, sauğağa türlü-türlü cukla berib turğandıla. Bir belgili hakları bolub, ala anı alıb işlemegendile. Kolundan kelgenle, mal bergenle da bolğandıla. Alay bla afendileni köbüsü ol zamandan oğuna, aşarğa ürenib, buzulubdu. Anı üçün çıkğan bolur: «Elib degen - el aşar», - degen nart söz. Dağıda afendileni köbüsü carlılanı, öksüzleni hakların – sadakanı, zekâtnı aşab turğandı. Karaçayda carlı ua köb bolğandı. Nek deseñ zavod, fabrika, seh degença – allay zatla bolub, adamla hak alıb işlerça madar bolmağandı. Anı üsüne da pensiya zat degença, ol zamanda kral boluşluk bolmağandı. Artıksız da koş cürütürça, mal küterça, erkişisi bolmağan üydegile atılıb kalğandıla – başsız tişirıula, öksüz sabiyle, boluşur adamları bolmağanla. Afendileni da cut kauumu toymay, alanı hakların aşağandı. Zekât, sadaka ua din bla, kral zakon bla da – carlılanı haklarıdı. Cer sürüb, urluk atıb, ala anda cuk bitdirir madarları da bolmağandı. Karaçayda cuk bitmegendi. Arğışha barıu deb, mürzeunü tışından keltirib caşağandı.

Afendile ol zamandan oğuna, dinni üsü bla aşauğa ürenibdile. Ol bügün-bügeçe çıkğan zat tüldü, ertdeden beri da kanña siñib kelgen zatdı. Kara halk da bolğançıkların alağa aşatıb, bısdırıb, sora artlarından alanı sözlerin ete, alanı kesleri amanña üretib keledile. Ol sebebden bizni halk duniya işin da, ahırat işin da rıshı bla tındırırğa küreşedi. Kaçan da, bizde başda rıshı turuuçandı, bağa, sıy da aña beriledi. Kız berse da, kelin alsa da işi rıshı bla tınadı. Anı üçün çıkğan bolur: «Aman kızğa – kazan koşak», - degen nart söz da. Adamı ölse da alaydı, anı ızından tabhançığın kuyadı. Rıshısı cok ese da, tabmay madarı cokdu, ariu öñküçge kirlik bolsa da tabarğa kerekdi. Anı ızından rıshını kuyub, halknı sıylab, mahtanadı. İyman, adamlık, kılık degen zatla san etilmey, ertdeden da bir canında kalıb keledile. Kesine da tışından, kayda amanlıkçı, kayda kaçhınçı kelib koşulub kan katışıb, buzulub keledi. Anı üçün bolur iymanña, dinñe alay aşığıb da kelmeydile.

Ol katışhan, buzuk kan koya bolmaz. Dinñe kelgenleni da köbüsü buzuklu, kayğılı, ulluköllüle, auazğa tıñılarğa, hakğa kelirge da süymeydile. Ol zatladan caudan kaçhança kaçadıla. Tüz colğa çakırğannı erşi körgença, alağa kıyınlık salıb turğan caunu ua, allay bir erşi körüb, andan kaça bilmeydile. Alanı igilik-tınçlık caşauğa çakırsañ, andan otdan kaçhança, kaçadıla.

Da, ma alay atalarıbız, Miñi taunu tübünde, teren özenni içinde, bir hurtdak, cıyımdık halkçık bolub caşağandıla. Miñi taunu eteginde ullu milletleden üzülüb. Ne kral zakon bla, ne şeriyat coruk bla caşamağandıla. Üç özenni kartları cıyılıb, «töre» deb, kesleri coruk (zakon) kurab, onounu ala etib turğandıla. Üç özen degen da: Kart-Curt, Hurzuk, Şkulan elle. Üçüsü da birgeley, bir rayon teñli bolmağandıla.

Keslerini mecisu tau corukları, adetleri horlab, alanı bağalatıb, din bla adetni bir-birine katışdırıb caşağandıla. Bizni bir kauum cahilleribiz, anı igi añılamay, bügün da ata-babanı colu deb, cabışıb tursala da. Ata-babaları kimle bolğandıla? Ne colnu tuthandıla? Kalay caşağandıla? Ol zatladan alanı bir haparları da bolmağanlay.

Kappuşlanı Ahâ afendi da anı üsünden cürek carsıuun nazmusunda bılay çertedi:

Bu zamanda, madar tabsañ, başıñı saklab cürü. Nek deseñ bek az bolğandı halkda iymannı nürü.

Dinsizleden sak bolğança, dinlileden da bol sak. Dinlile da bolalla bir-birde terslege cak.

Nek deseñ, alanı köbü cahillelle, bilmeyle. Adetni şeriyat etib, şeriyatha kirmeyle.

Karaçayda sufiylik.

Karaçay dinñe keç aylansa da, dinden alay teren haparlı bolmasa da, Karaçayğa tışından sufiylik kirgendi. Anı adamları da, ertdeden din bla caşab, din corukladan, sufiylikden teren haparlı bolmağanı sebebli, şıyıhlağa, mürüdlege ol işekli karağandı. Alanı sıyların köre bilgen, alay hazna da bolmağandı. Bügün künde da alaydı, muslimanlağa sıy bere bilgen azdı. Tab, alanı süymegenle da, muslimanlağa amanla aythanla da bardıla. Alay bolsa da, İslam din kuralğanlı beri, kitabla aythanña köre, ashablanı zamanlarından başlab da, allayla bola kelgendile. Karaçay deb, Karaçaynı atı aytılğınçı da, duniyanı başında, musliman krallanı barında da sufiy col tamırların cayıb, begib keledi. Busağatda bir kauumla çarlarğa küreşsele da, igi añılamay çarlaydıla. Ol sebebden, igi añılaşınır üçün, bılayda anı üsünden bir kesek söleşirge tıyınşlı körebiz. Bizni tilde alağa – şıyıhla deydile. Adamlanı bir kauumu alanı kabıl köredi, bir kauumu da tersge sanab keri uradı. Fayğambarladan sora, artda allay adamla bolurğa madar cokdu degença, alay añılaydıla. İgitda, ol cañılıçdı. Muhammad ğaleyhis-salam alanı başları bolsa da, Ullu Allah andan sora başha daracalı adamla iyerik tüldü, sıylı adamla kellik tüldüle deb, bir cerde da aytılmaydı: ne Kuranda, ne fayğambarnı hadislerinde. Allay adamla ömürden beri da, burun fayğambarladan başlab, duniyada bola kelgendile. Entda bolurlarına söz cokdu. Alanı Ullu Allah halknı cazıksınıb, milletni tüz colğa tüzetirge, Allahnı dinin cañırtırğa, fayğambarnı işin da bardırırğa ciberedi. Din muthuz bolub, cuklanıb tebrese, anı cañırtıuçu iyedi. Fayğambarıbız ğaleyhis-salam aytdı:

«Sıylı Allah har ömürnü başında bir din cañırtıuçu ciberedi», - deb.

Ol, amalsız, kuru okuğan adam bolurğa kerekli da tüldü. Tüz adamlanı biri bolub kalırğa da bollukdu. Allah kimge bildirse, ol biledi. Söz üçün: Muhammad ğaleyhis-salamnı aytsak, ol da ne okuy, ne caza bilmegendi. Aña Ullu Allah cüregine salıb, bildirib koyğandı. Kalğan fayğambarlanı üsünden da alaydı, ala okuulu bolğandıla deb, cokdu. Halknı arasında da, Allah cüreklerine salıb koyğan, tüz adamla çığadıla. Fayğambarça daracağa cetmesele da, cabıu açılıb, cürek közleri körüb, haknı aythanla boladıla.

Daraca üç türlüge bölünedi.

Birinçisi ilham: Ne bolurun, kalay etilligin Sıylı Allah adamnı cüregine salıb, neda añısına, esine siñdirib koyğanı da boladı. Ariu ol okuy bilmese da. Bu da Allahdan korkğan, tüz turğan, taza cürekli adamlağa keledi. Bu formağa arab tilde «ilham» deydi.

Ekinçisi keramat: Cabıu açılıb, Allahdan korkğan adamnı cürek közü körüb, taşadan hapar alğanla boladıla. Bu türlüsüne «keramat körgen» deydile. Üçünçü türlüsü uahü: Ullu Allah bla fayğambarlanı aralarında açılğan zat. Bu işge arada mölek boladı. Cañız Mussa ğaleyhis-salam bolmasa, ortada keleçisiz, Ullu Allah bla söleşgen bolmağandı. Ol da Allahnı açık körüb söleşmegendi, alay a cabıunu artından söleşgendi. Fayğambarlağa açılğan zatha da «uahü» deb, ataladı.

Mölekni keleçiligi bolmasa da, obir ekisi da hakdıla, kertidile. İymanı buzulmaz üçün, adam çarlab alanı keri urmazğa kerekdi. Alay a adam añılarğa tıyınşlıdı: ne bek sıylı bolsa da, ne ullu daracağa çıksa da, fayğambarnı daracasına cetalmazın.

Alay bolsa da, oğarı aytılğanı kibik, şaytan katışdırırğa da bollukdu. Ne cüregine, ne tüşüne kirib, neda şaytan keramat körgüzüb, adamnı aldarğa, teriltirge madarı bardı. Musliman adam allay zatha iynanıb kalmay, bek sak bolurğa kerekdi. Kesleri da añılamay, şaytanña aldanıb, anı bla işlegen, acaşhan, calğan şıyıhla da çığadıla. Alanı kertisin, ötürügün añılarğa kerekdi, ansı, bizni din kitablarıbız, İslam din alanı keri urmaydıla. Bizde ua ne az da haparları, bilimleri bolmağan adamla bizni İslam din alağa kalay karaydı, alanı üsünden ne aytadı deb da, karamay, san etmey alağa çarlağanla da çığadıla. Har zatnı da tüzü-tersi boladı. Adam anı igi bilirge kerekdi. Bilmegenley söleşse, adam kesi günahlı, ayıblı bollukdu. Ol şıyıhlanı üsünden edi.

Endi sufiyleni üsünden aytsak, ala ua kimledile? Tüzmüdüle, oğese tersmidile? Ala İslam din aythan bla kelişemidile? Alanı da tüzleri, tersleri da boladı. Haknı bilgen, igi añılağan bir ualiyullah-şıyıh, başçılık etib, talay adamnı bir cerge cıyıb, alanı bir camağat etib, ters colğa cibermey, tüz colnu bardırsa, hakğa tüzetse – ol bek aşhıdı. Tüz col a – Ullu Allahnı emda fayğambar ğ.s-nı colu – Kuran bla Sunna. Ol ekisinden çıksa ua, ol şaytan col bollukdu. Allayla endige deri da bola kelgendile, entda bollukdula. Alanı da añılay bilirge kerekdi, «men şıyıhma» degenni ızından terilib tebremey. Mürüd da bolmağanlay, tüz din tuthanlanı aralarında ters barğanla cokmudula sora? «Biz muslimanbız», - deb, muslimanlıkğa ua cukları da kelişmegenle cokmudula? Sufiyle da ala kibikdile, alada da bardıla allayla, ala da adamladıla, mölekle tüldüle. Mürüd colnu, coruknu tutmay, andan çığıb turğanlay, keslerin a mürüdlege sanab turğanla. Alanı Hakğa – Kuranña, sunnağa çakırsañ, ulluköllü bolub, kelirge unamağanlağa da tübeybiz. Şıyıhlanı colları ua – Kurandan, fayğambarnı colundan bir başha colmudu sora? Alanı barını da başçıları fayğambar ğaleyhis-salam tülmüdü sora? Kuran aythan bla fayğambarnı sunnasına – coluna ulluköllülük etgenle, ala ne mürüd, ne musliman bolmayla. Ol ekisini buyrukların em başha, tamalğa salıb işlemegen ne şıyıh, ne mürüd bolur madar cokdu.

Tüz din tuthanla bla keslerin mürüdge sanağanlanı aralarına ayrılık tüşgenini sebebi da, eki kauumu da Kurannı, fayğambarnı colun san etmey, arı türtgenleri üçündü. Eki kauumu da Kurannı arağa salıb, onouların anı bla etsele, aña boysunsala, bir-birin añılar edile. Alay bla tüz colğa da tüzelir edile, keslerin şaytanña horlatıb, bir-birlerine kıñır karab turmaz edile. Ullu Allah barıbıznı da hakğa tüzetsin!

Endi biz Miñi taunu tübünde, ullu halkladan üzülüb, bir tar özende caşasak da, Sıylı Allah cazıksınıb, arı İslam din kirgendi. Biz milletge sauğağa, Ullu Allahnı rahmatı bla, ullu nasıb bolub, kâmil şıyıh da kelgendi. Şakay ulu Haci. Ullu Allah anı sıyın, daracasın ullu, miyik etsin!

Bılayda, saulay Karaçay bağalathan, halk barı da sıy bergen, hurmet etgen ullu ğalim – Kappuşlanı Aslanbekni caşı Ahâ afendini bizni tilde Hacige atab etgen nazmusun cazayık. Aña atab etgen nazmusu arab tilde da bardı. Ol tilni adamla bilmegenleri sebebli, anı cazmaybız. Anı kibik, dağıda, arabnı tilinde da, kesibizni tilde da başha talay din nazmuları bardı. Ala Ullu Allahnı sözü – Kuran bla, sıylı fayğambarnı hadisleri bla alamat tukum kelişibdile. Dinden haparlı adam alanı okusa, kalaydan alıb aythanın, ne üçün aythanın añılab barlıkdı.

Bir Allahdan kalğanla, büteu barı badildi. Bizni Carathan Allah har kimge da ğadildi.

Adalatından ozub, rahmatı bla karaydı, Kerti mumin kuluna fazlusu bla caraydı.

Kudreti bek ulludu, emda rahmatı keñdi; Kesine kaythanlağa keçmekligi teb teñdi.

Bu duniya bizge kalmayd, bu bizden tayarıkdı; Ummetine Muhammad kanatın cayarıkdı.

Sallallahu aleyhi rahmat bolub kelgendi, Ketgeninde da «ummetim-ummetim» dey, ketgendi.

Mahşarda har bir adam «nafsım-nafsım» derikdi, Fayğambarım Muhammad ummetin izlerikdi.

Dağıda har bir ustaz mürüdlerin allıkdı, Alıb barıb fayğambarnı allına sallıkdı.

Bu ekisinden kalğannı, kılıkları bılaydı, Bir kesek ariu aytıb, başıñdan da sılaydı.

Sora ahırına cetse, har bir adam kesin süyer, Kesi üçün ol seni cahanimge da iyer.

Bu duniyada bek azdı, az da türlenmeuçü teñ, Rahat caşarğa süygen, halkdan bolsun uzak keñ.

Halkğa katışhan adam, köb inciuleni tatar, Anı bla birgeley, günahlağa da batar.

Kuru da colouçu bol ğilmu üretiuçüge, Neda sen tübeuçü bol halnı tüzetiuçüge.

Bu ekisinden kalğan seni günahha boyar,

Ahır seni başıñı ullu palahha koyar.

Allay teñleni boşab, aylanama börüça, Endi közüu kelirmi men alanı körürça?

Sözüñe tıñlamaydı, teñiñ bolmağan adam, Tübese da bermeydi taza cürekden salam.

Maña et-cen adamla, kim esem da bilmeyle, Kuran okub tebresem, tıñılarğa süymeyle.

Kurannı hakın bilgen, boladı maña cuuuk, Anı hakın bilmegen cuuuk a, bolad suuuk.

Haram karnaşdan ese, halal teñ igid degen; Meni kibik bireuden, bolğandı sınam körgen.

Bizge karnaş tüyüldü Kurannı tüz tutmağan; Kuran aythança cürüb, halal aşnı cutmağan.

Bizge egeç tüyüldü şeriyatda turmağan; Kuran haram etgenni, kerti keri urmağan;

Biz süyebiz tarikat tizginñe tizilgenni; İblisni kauumundan, kaçıb beri üzülgenni;

Ol tarikat degen zat – fayğambarnı coludu; Anı bizge tabdırğan – sıylı ustaznı koludu.

Tarikatnı başında carık künübüz bardı; Anı bizge tiyirgen – Muhammad fayğambardı.

Ol künnü çıkğan ceri – Miñi taunu katıdı, Haci - Muhammad degen – anı sıylı atıdı.

Anı körge süymelle, auruuu bolğan közle; Anı bizge koymalla, iymansız - dinsiz sözle.

Tauladan – Miñi Tau, nelley birni ör ese; Ualiyleden allay birni ördü ol, körese.

Men oylaşıb karasam anı har bir zatına; Aña uşaş cuk cokdu akılda, keramatda.

Anı sıylılıkların, aytırğa bek kıyındı, Sıylılıkla barısı, anı üsüne sıyındı.

Bu Haci-Muhammadnı kılıkları – Kurandı, Fayğambarğa uşaydı, sıfatı da insandı.

Fayızı, keramatı budu, munu bilgenñe, Halk tayanñan nür taudu, hak coluna kirgenñe.

Nença terseygenleni, tüzetdi tüz coluna, Ceter - cetmez ol kauum, anı sıylı koluna.

Tütün, arakıların ol adamla atdıla, Cılab, tauba da etib, anı allına catdıla.

Günahları keçilib, birer ualiy boldula; Keramatla alanı üslerine toldula.

Men da taubala etib, Ullu Allahha kaytama, Bu nür tauğa tayanıb, tilegimi aytama.

Ey, Allahnı nür tauu, tayanama men saña; Allah üçün tileyme, ciyirgenme sen maña.

Meni köb günahlarım, barı saña bayandı; Sınñan, caman cüregim, endi saña tayandı.

Sense em ullu sebeb, Ullu Allahha cetdirlik; Taubalanı Ğaffarğa, tamam kabıl etdirlik.

Allah saña küç bersin, taşalanı körürge, Saña kaythan kauumğa, köb faydala berirge.

Ey, Allahnı ualiyi, sen körese halımı, Saña amanat eteme bu karıusuz canımı.

Kıyın halğa men tüşüb, cüregim bek takırdı, Sen kararğa tıyınşlı – meni kibik fakırdı.

Oñlu kayda da oñlud, oñlu kesin sürkeydi, Oñsuzğa sen kerekse, oñsuz seni izleydi.

Oñsuzlağa karauçu, bizge da sen bir kara, Bizni cürek carabızğa, ey, mubarek, bir cara!

Sense dohdur har adamnı cürekde carasına, Fayğambarnı ornunda, kelgen halk arasına.

Allah seni kutharsın fitnalanı barından, Allah seni çığarsın caşaulanı tarından!

Allah saña oñ bersin, dinni örge süyerge. Bizni da Ol tüzetib, sen da bizni süyerge!

Aamiin.

Alay a Haci mubarek ol allahsızla – bolşevikle kelgen közüuge tüşüb, muratıça erkin kımıldayalmağandı. İymansızla da anı ızından tüşüb, kayrı barsa da marab, tınçlık bermegendile. Adamlanı köbüsü çaykalmay, işeklik keltirmey, aña alay iynanıb da kalmağandı. Halkıbıznı içinde assıla, satlıkla til etib, caşau bermey küreşib turğandıla. Alay bla ol baş canlata, arı-beri bara, ızın tabdırmazğa küreşe da turğandı. Alay bolsa da, ahırı caunu koluna tüşmey kalmağandı. Arı deri da bir tutulub üç cıl bolcalnı olturub kelgendi. Ekinçi kere tutulğanı bla ua, bügün-bügeçe da başsızdı. Karaçay Orta Aziyağa köçürülgünçü, anı haparı kele turğandı. Ol köçgenden sora ua, ara üzülgendi. Busağatda da anı allına köble karab, saklab turadıla. Tüzün Allah biledi, kelirge Allah nasıb etsin, umutnu kesmey turayık! Ullu Allah anı duasından, tileginden ayırmasın! Bu duniyada körürge nasıb etmese da, ol duniyada körürge, birgesine bolurğa Allah nasıb etsin! Aytıuğa köre, ol 1895 cıl tuuğandı, 1935 cıl coyulub ketgendi. Şıyıhlık berilib, ol Karaçayda işin başlağan közüu bek erşi, tabsız közüuge tüşedi. Alay bolsa da, dinñe çakırıunu, adamlanı cıyıb, zikir etdiriunü tohtatmaydı. Adamla haman zakonña til etib, çakırtıb, küreşib tursala da, ol tutulğunçu deri, tohtausuz, art bla, al bla caşırtın işin

bardırğanlay turadı. Şakay ulu Haci mürüdle kurab, işin bardırıb başlağınçı deri da, kumukdan Haci – afendi deb, bireu kelib, Karaçayda mürüdle kurab, alağa kulluk berib turğandı. Artda Şakay ulu Haci da mürüdle kurab, işin bardıra başlarğa, Haci – afendi kart da bolub, Karaçayğa konakğa keledi. Kesini colun, adamların bir amanat eter adam tabsam, degen murat bla. Kart bolğanı sebebli, ol ekinçi kelirge kesine bazmay, mürüdlerin da, alay koyub olturmay, bir tıyınşlı adam tabıb, aña amanat etalsam, degen murat bla. Anı haparın artharak aytırbız.

Alğı burun Şakay ulunu birgesine cürügen, aña nögerlik etib aylanñan adamlanı anı üsünden aythan haparların cazayık. Okuuçu da ol haparlanı kesi akılı bla süzüb, bir oylaşsın. Ol zamanda bu haparlağa çarlağan, işeklik keltirgen kauum tüz colğa, tüz akılğa kelir ese ua. İynanñannı da iymanı andan da bek begir ese ua.

Endi Kappuşlanı Cağafarnı aythan haparları.

Anı Hacige birinçi kalay tübegenini üsünden kesini aythan haparı: Koşubuz Uçkeken başında, Kölle sırtında edi. Men a Karaçayğa ana karnaşlarım Semenlağa barıb, cazğa deri alada turub, sora atam çakırtıb, koşubuzğa kelirge kerek boldum. Koşda kerek bola bolur edim. Maña 19-20 cıl bolğan bolur edi. Sırtda, Baçak deb, Kappuşlanı cerleri bar edi. Sora Kappuşlanı Soltannı caşı koşlarına çığarık bolub, elden (Şkulandan) arı tebredi. Ol koşdan Narsanağa ögüz arba bla ağaç eltirik edi. Sora men da aña tağıla, birgesine alanı koşha çıkdım. Anı birgesine arba bla koşubuzğa barır akıl bla. Kappuşlada ala bolmasa, özge tanığanım da cok edi. Anamdan tuuğanlı ne koşda, ne üyde, ne bir cerde şıyıh deb a, eşitmegen edim. Haciden da bir zat haparım da cok edi. Anı üsünden, şıyıh deb, eşitgen zatım cok edi. Ol anda zikir açıb turğanın da bilmey edim. Ol zamanda koşda din uşak etgen adam da körmegen edim. Beş cılımda maña Kuran okuta başlab, meni koşha alıb ketib, anı bla cartı kalıb ketgen edim. Sora biz koşha çıkğanıkda, Soltannı gitçe caşı Abdul-Kadır aytdı: «Haci mubarek bla Mahamet elge ketgendile da, ala kelsele Mahametlede zikir eterikdile. Men arı deri barıb, bir cuuunub kellik edim», - deb.

Men da aña: «Elden bir bek terleb çıkğanma, seni bla barıb cuuunnuk edim», - dedim. Sora ekibiz da Calan Kol taba karay, arı auduk. Ol da kayadan çıkğan bir sekirtme suuçukda cuuuna, men da oğarı canında anı saklab, olturub, iynarla ayta tura edim. Sora kün künortadan arı auua, Abdul-Kadır: «Arı bir kara Allah üçün, osağatha Haci kayıtıb kelib, alayda Celger dubburda namaz kıla tura köreme», - dedi. Men burulub, karab Hacini körgenley, anı kim bolğanın da bilmegenley, ömürümde şıyıh deb da eşitmegenley, ne ese da andan bir bek uyaldım. Sora men nögerime: «Ol adamğa bizni sıfatıbız buzulub körüne köreme», - dedim. Dağıda unutub, biyağı iynarlağa caraşdım. Bir kesekden, ekinçi da karasam, ol cuuukdan, iş etib, maña karab turğança, köründü közüme. Sora men: «Ol adamğa bizni sıfatıbız buzulub körüne köreme», - dedim, ol caşha da eşitdire. Sora men aña da: «Arı taşay, üyüñ kurmağan», - deb, kesim da bauurum bla sürkelib, enişge taşaydım. Bir kesek zamandan karağanıkda, ol ketib tura edi. Biz da salıb koşha keldik. Mahametleni koşnu canında bir dubburda, Haci da kelib, har kim guzaba namazğa cıyıla tura edile. Soltannı eki caşı da abdez alıb, arı

tebredile. Soltan maña: «Sen da bar!» - dedi. Kasım da: «Ol barıb ne eterikdi, ol bir toyçu», - dedi. Anı alay aythanı menñe küç tiyib, kölüm kalarak bolub: «Da men barıb ne eterikme?» - dedim da koydum. Sora bir kesekden abdez aldım da, ızlarından barıb: «Assalamu ğaleykum», - deb, Hacini kolun tutdum. Mamuk kibik eki cumuşak kolu. Sora Haci: «Ol cartıçıkla ne etedile, tınçmıdıla?» - deb sordu. Meni ua akıllarından kemirek egeçlerim bar edile. «Astoo, bu adam men ketgtenli meni üyüme barıbmı kelgendi, alanı körmese ua igi bolluk köre edim», - deb, kölüme keldi. «Bu şıyıhdı da, bilib aytadı», - deb, añılay bilmedim. Alayda ekindini da, aşhamnı da kıldık. Artda alaydan çığıb zikir ete, Gumayil tübüne Aliylanı Mahametlege tebredik. Haci alda, kalğanla ızından, men da ızlarından zikir ayta barabız. Haci carık ayta, ala da igi tañ, men da kıynalıb. Menden kalğanla barı da igi aytıb bara edile. Meni ua, ajımsız, şaytan üsümden bashan bolur edi, ızlarından küçden cetib bara edim. Men alay karıusuz da tül edim, kesim teñli caşlanı başları bla da sekiriuçen edim. Ol kün a, ala teñli da baralmay, küçden barama. Sora çegetni ortasında, şafak da taşayıb, bilmey turğanlay, tögeregibiz tolu bir köb zikir tauuşla eşitdim. Eki kozu sürüunü bir-birine boşlab koyğança. Bu ne zat boldu eken deb, meni kölüme keldi. Caşırtın zikir ayta turğan, bir musliman askerni üsüne kelibmi koşulduk, oğese taş, ağaçmı zikir etedile deb, akılıma alay keldi. Sora, osağatlay, Haci mubarek da tohtab:

«Ya Allah! Kıyama kün Sen bizge taşnı-ağaçnı şağat et!» - deb, dua etib tebredi.

Men a ne bileyim, taş-ağaç zikir etib koyğan köre edim.

(Biz añılamasak da, har bir zat carathan İyesin añılab, Andan korkub, Anı esgermegen cuk cokdu. Biz har zatnı cansızğa, akılsızğa sanab tursak da. Bir kauum adamladan, ala da oñludula). Avtornu sözü.

Sora Mahametlede bir gitçe çırakçık bla zikirge caraşdık. Zikirni Haci közleni kısdırıb, öretin etdire edi. Kappuşlanı Umar, zikirde tıpır- tıpır etse, men közlerimi açıb koya edim. Ol cığılsa da, Haci anı kobarmay edi. Kalğanla cığılsala ua, katlarına barıb, mınçakların cetdirgenley, ayazıb, kobub ketiuçen edile. Umar Allahdan fayız kelib ete bolmaz edi alay, kesi-kesin etdire bolur edi, eşta. Ol halda üç kere töñeredi, men da közlerimi üç kere açıb karadım. Haci da maña üç kere ızına burulub karadı. Sora meni kölüme, bu adam taşanı bile köreme deb, alay keldi. Andan sora uyalıb, közlerimi kısıb, ekinçi açmadım. Tañ atdı. Umar bla men eşikge çıkdık. Ol üç-tört aynı Hacini zikirinde turğan edi. Sora ol aytadı maña: «Bir tütün tartdır», - deb. Meni tütünüm bar edi. «Koy alan, ol adamdan ayıbdı», - deb, men unamadım. «Koy-koy, neleni gırıldaysa, al beri», - dedi da, ol da, men da alıb, tütün burduk. Ol içdi, men bir cañız tarthanlay atıb koyğan edim. Sora üyge kirgenikde Haci: «Oy, bir aman tütün iyis keledi», - dedi. Men ol adamğa: «Ullukulak, kökbaş eşek, sen birgesine turub, munu kim bolğanın, nek añılamaysa?» - deb şıbırdadım. Ol da tıñıladı, cuk aytmadı. Sora ızıbızğa Kappuşlağa kayıtdık, men da Soltanlağa bardım. Alayda bireu zikirge çakırıb, meni koyub, ala barı da arı ozub ketdile. Maña ua, kel demedile. Meni da cüregim kayğılı bolub, alıb tütün burub, içe tebredim. Soltan da maña: «Oy, nalat, taña deri zikirde turub, tütün da mı içese?» - deb, ayıb etdi. Sora men tütünü bla partabaknı cana turğan ullu otha urdum. Üç-

tört çelek kirgen ullu bağır kazannı üçayakğa tağıb, eşik allında şınkart otda, Soltan katında olturub, ol süt kaynata tura edi. Sora anı ol otha urdum da koydum. Kasım sermeb alıb, hurcununa saldı. Ol künden sora men tütünnü koluma da almadım, Kasım a tütünçü bolub kaldı. Bir kesekden adamla Kappuşlanı Kaziyları çakırıb, ala taba tebredile. Maña kişi kel demedi. Sora arlakdan Hacini: «Ol adamğa beri kel degiz», - degen tauuşu keldi. Alanı biri: «Koy-koy, ol bir haule zatdı», - dedi. «Ne zat ese da, anı bılay koluma bir cetdirigiz», - dedi. Toyçu edim da anı üçün ayta bolur edi. «Haci saña bılay kel deydi», - deb, arlakdan bir tauuş boldu. Sora barğanımda, ol maña: «Sen, igi caş, bıllay cerge çakırtmay kelirge kerek ediñ da», - dedi. Men da aña: «Bu adamlanı tanımay edim, maña kişi kel demedi ansı, oğayım cok edi», - dedim. Sora alayda ol maña: «Mından bılağa bir hapar aytçı», - deb, kumuk tilde tişirıulanı namaz koyğanlarını üsünden, koluma bir kitabnı tutdurdu. Men anı zırıldatıb, kuyub koydum. Ömürümde men anı koluma almağan edim. Beş cılımda okuy başlab, kalıb ketgen edim. Andan sora okuunu katına da barmağan edim. Sora kün ullu kuşluk bolğan zamanda, Haci mubarek Celger dubbur taba, kumğannı alıb, kesi kereklisine barğança, tuurağa betge tayanıb ketdi. Men da ızından karab turdum. Bara-barıb betde tuurada tohtadı. Cankılıçlaça, tögeregine nür tayakla urdula. Alayda kim ese da kelib, caşırtın anı bla söleşe tura köreme deb, kölüme keldi. Ol andan ızına kayıtıb kele ullu, keñ bolub, cannetge kirgen adamça, alay kuuanıb keldi. Men anı arı deri, ol künça alay bolub körmegenme. Bılay kelgenley: «Kaziy, bu caş sizni içigizden kalay çıkğandı?» - dedi. Kaziy da: «Kart atası - Şoğayıb hacige tarta bolur», - deb, meni ana canımı körgüzdü. Semenlanı Şoğayıb haci – meni kart atamı. Haci mubarek da:

«Men anı tanıyma, alay a, ol ölgenden sora tanıyma, ol şıyıh edi. Alay bolsa da bu caş sizni içigizden kalay çıkğandı?!» - deb, kaytarıb sordu. «Şoğayıb haci - şıyıhdı, alay a, planın tolturalmay kalğandı, ceñilligi bar köre edim», - dedi. Sora Kaziy tıñıladı, aña cuuab etalmadı. Sora Haci mubarek aytdı: «Ustazım kelib alayda: «Bu caş – ürenmegen uanık coldan arı-beri çığa barıb, tüzelib ketgença, bara-barıb tüzelib, saña ullu boluşluk eterikdi», - deb, baradı. Oğay, men Allahıma ne igilik etgen edim?!» - deb, talay kere kaytarıb aytdı. Artda Kappuşları, Haci mubarekni ol sözün, sağınmay koydula.

Bir colda, Bağatırlanı Sülemen zat da kelib, Haci mubarekge tübegenime eki-üç kün da bolub, kırdışda zikir ete tebredik. Har kim da çıñab zikir ete, meni da közüm karab, Hacige barıb şıbırdadım: «Ya, Rabbi Allah! Haci mubarek, men bir çıñayallık tülmemi?» - deb. Ol da maña: «Sen em ullusundan çıñarsa», - deb, alay aytıb, arı aylanñanlay, cuğumu da bilmey çıñab, aladan ayırılıb ketgen edim da kalğan edim. Bir zamanda Haci mubarek ızımdan cetib, ayazıtıb: «Ollahi, alay cetmesem, alıb kete edile. Fayğambar ğ. s. kesi da kelgen edi», - deb kulağıma şıbırdadı. «Kesim da oysurab kalğan köre edim», - dedi. Andan sora meni bir cılau basdı, men bolğan cerde zikir eter madar bolmay kaldı. Sora alaydan men koşubuzğa ketib, kaçda ızıma Haci mubarekni coklab bardım. Kulluk da berdi, namaznı ızından ol onbir «kulhuallahnı» okuy tururğa buyurdu.

Başında aythanıbızça, Dağıstandan keliuçü Haci-afendi deb, bar edi da, anı Karaçayda mürüdleri köb edi. Kulluğun koyarğa ol adam izley edi. Haci mubarekge tüberge izleb, ol anı ızından bolub edi.

Ol Şakay ulu Hacige tübeginçi, Haci - afendi da, men da bir üyde keçe kaldık. Men caş edim. Şakay ulu Hacini tanığanıma cıl çaklı bola bolur edi. Kesim da aña tübegenden sora, bir türlüça bolub tura edim, es cıyalmay, katışıb, igi tazalanñan bolmaz edim. Sora Haci – afendi da, men da keçe bir üyde cuklab turğanlay, tüşümde ol orunduğumu ayak canında öre süyelib, menñe tüküre tura edi. Sora men ilgenib uyanıb, uyatlı bolub: «Men catıb, ol da meni üsüme süyelib, menñe tüküremi turadı?!» - deb karasam, ol cathan ornunda, cuku arasında: «Allah», - dey, cuklab tura edi. Kesim da ertdenblağa sau bolub tura edim. Sora ertdenbla men aña tüşümü aythanımda, ol menñe: «Uallah! Sen da menñe cürek bla bakğan (karağan), men da senñe cürek bla bakğan», - deb, sora ol menñe kulluğun tecedi. Sora ol: «Endi meni ölür zamanım cetgendi, endiden sora beri kelirge kesime bazmayma», - degen edi. Men anı kulluğun almadım. Şakay ulu Hacini tanığanımdan sora, meni közüme başha adam körünmey edi, saulay akılım, esim da anda edi. Anı colu ullu bolğanın añılab boşağan edim da, anı aythanına akılım bölünmedi. Ol da: «Men seni Dağıstanña alıb keterme, anda zikirlege da usta eterme, bir tuuduk kızım bardı – anı da berirme», - deb, küreşdi. Sora ol meni esim Şakay ulu Hacide bolğanın añılağanında, bir talay adamdan alırğa da boladı kulluk degença, bildire kesini talay haparın aytdı: «Men birinçi Han-Baba şıyıhdan alğan edim, artda da bir-eki ustazdan aldım, ahırı Auahıylı Haci- Seyit şıyıhha keldim da, sora men aña: «Senden maña hayır barmıdı?» - deb, sordum.

Sufiyleni coruklarına köre, kırk künnü, haluatda turğan adet bolğandı. Haluat degen – keçe-kün da şıyıhnı kolunda turub, ol da anı ol zamannı içinde tazalab iygen adet bolğandı. Haci-afendi aña anı üçün barğandı.

Avtornu sözü.

Sora ol keçe meni bir başha otouda kesim cañız koyub, kumğan, taz da salıb: «Balam, eşigiñi, terezeñi begitib cat», - dedi. Men da abdez alıb, eki rekâğat istihara namaz kılıb: «Ya Allahım, bu adamdan menñe hayır bar ese, bir bildir», - deb, tilek etib catdım. Tüşümde kesimi uçub aylana kördüm. Ekinçi da turub, biyağınlay abdez da alıb, eki rekâğat namaz da kılıb, biyağınlay tilek etib catdım. Sora közlerim kalkıuğa baradı degen zamanda, eki koluma eki şaptal tüşdü, oñ kolumdağı bişib ezile turğan, sol kolumdağı da bişgen, alay a ezilmegen. Ol bek bişgenni etin aşab, anı süyegin obirine koşub, ekisin da casdık tübüne saldım. Üçünçü da turub, biyağınlay namaz kılıb, tilek etib catdım. Kesim da, eki ayağım kıblağa aylanadıla deb korkub, anı taba burub catıb tura köre edim. Sora anı bla meni arabızda kabırğa açıldı da, ol andan beri: «Uf», - deb üfgürgeninde, men üynü içinde örge-enişge çıñab, sıyınır cer tabmay kalğan edim. Tañ athanında, ol kirib kelib: «Ey, balam, ne kördüñ, ayt endi», - dedi.

«Birinçi istihara kılıb catdım da, kesimi uçub aylana kördüm», - dedim. «Kayğırmaz, balam, duniyada mürüdleriñ köb bolurğa körünedi ol», - dedi.

«Ekinçi kere da kılıb catdım da, eki koluma eki şaptal tüşdü, biri bek bişgen, eti süyeginden ayırılıb barğan, anı etin-tışın aşab, süyegin obirine koşub, casdık tübüne salğanma», - deb, alıb ekisin da körgüzdüm.

Sora ol: «Da, balam, ol bek bişgen şaptalnı ölgen ustazıñ Han-Baba bergendi. Obirin da men bergenme. Men da ne bolayım, bişgen şaptalça bir. Endi sen ölgen bla saunu arasın ayıralğan, men eter zat cokdu senñe», - dedi.

«Sora üçünçü kere da kılıb catdım da, kabırğa açılıb, sen andan beri üfgürgeniñde, üynü içinde sıyınıb bolmay kaldım», - degenimde, aña cuuab bermedi. «Kıl-kıl-kıl», - deb, külüb turdu». Anı bla ol haparın boşadı.

Bu haparlanı ol menñe oyumğa ayta edi. Alay bolsa da men aña terilmedim. Artda Şakay ulu Haci maña: «Seni Allah kalay ullu cazıksınñan edi, ol adamğa aldatmağanıñ üçün», - degen edi.

Sora artda bir keçe Semenlanı Kaziy-Hacini kayın atası, kayın anası ese da biri ölüb, alağa maulutha cıyılabız. Erkenlanı Haci-Mırza afendi, sohtaların da cıyıb kelib, ala erley mauludnu tındırıb ketdile. Ala ketgenden sora, Haci-afendiden kullukları bolğan kauum, anı tögeregine cıyılıb, alayda zikir başlandı. Haci mubarek da sufiy colnu cañı başlab edi. Haci-afendi ua, ertdeden da Karaçayğa cürüb, ol belgili bolub turğandı. Ol sebebden zikir etdirirge Haci-afendige tüşedi. Alay bolsa da ol küreşdi-küreşdi, tirelib turğan bolmasa, ne etib da zikir barmadı. Sora birleri: «Haci, sen bir körseñ a», - dedi. Haci mubarek alıb zikir etdire tebregenley, suunu allın açıb iygença, zikir şuuuldab ketdi. Sora adamla, esleri zikirge ketib, kızıb, öretin zikir etdire turğanlay, ol aña: «Haci-afendi, bıllay-bıllay sıfatlı adam, ol seni üçün kelib aylanadı, ol meni üçün a kelmegendi, ol seni kimiñ boladı?» - dedi Haci mubarek. Osağatlay, Haci- afendi için da tarta, sekirib örge turub: «Ol meni ölgen ustazım – Han-Babadı», - dedi. Andan sora ol Haci mubarekge sıy berib, hurmet etib tohtağan edi. Sora ol Haci mubarekni daracasın añılağanında, aña: «Kulluğumu al», - deb, tecedi. «Men anı daracasın andan, Dağıstandan körüb kele edim, alay a ol cinle blamı işleydi, oğese keramat bla - Allahdan berilgen daraca blamı işleydi, anı igi añılayalmağan edim», - dey edi. Sora Haci mubarek aña: «Da! Haci-afendi, amanatıñı al dey eseñ, alayım, alay a seni kart hateriñ, konak hateriñ üçün alayım, kesi kulluğum - kesime ma bılay cetedi», - deb, kolu bla boynun körgüzdü. Alay a maña boy salğanlanı alayım, boy salmağanlanı ua alallık tülme», - dedi. Ol da aña: «Uallah! Senñe boy salmağan – Allahha da salmaz boy», - deb, cuuab berdi. Haci mubarek aña alay nek aythanı artda belgili boldu. Ol boy salmağanlanı haparları ua, bek terendi. Haci-afendi da ketib, Haci mubarek Karaçayda zikirni bardıra tebregen közüude, arağa ayrılık tüşedi. Haci-afendi adamların Şakay ulu Hacige amanat etse da, andan kulluk alğan kauum, Haci mubarekni caratmay, boysunmay, arağa fitna tüşüb, eki bölünedile. Anı artı terenñe ketedi, ol koy eseñ, bir kauumla Haci mubarekni tüyer kan da aladıla.

Oközüude, bir keçe, Semenlanı (cırçı) İsmayıllağa maulutha cıyıldık. Ol da, Semenlanı Kasım da, Semenleni Sağit da Haci-afendini mürüdlerinden edile. Sora ertdenbla tañ atıb, bayrım kün, Haci mubarek Kurandan Orta alhamnı okurğa Kaziy-Hacilege ketdi. Men da birazdan, tıñısız bolub, ızından bardım. Cüregim, tur da, ızından bar deb, tura edi. Barğanımda, Kasım da, ol da söleşe tura edile. Alaydan arı Tambiyları taba

karağanımda, Sağitni (Kasım bla ol eki karnaşdan tuuğanla edile) tögeregin bir köb it alıb, ırhıdan auub, Tambiyları taba ketib bara tura edi. «Toba, asta, bu ne zat boldu», - deb, seyirsindim, cuk aytırğa bilmedim. «Bu kadar it mıña kaydan çıkğandıla deb seyirsinñen bolmasa, anı tögeregin şaytanla kurşalab keledile derge ua, bilalmadım». Sora ol kolunda da bir taşı bla, Haci mubarekni anasın-atasın ayta, kerti da akılından türlenib keldi. Tiyre çığıb alayğa basındı. Millet cıyılıb, aña ariu aytırğa küreşdile, atası kelib, ariu aytıb kördü – bolmadı, anası kelib, ariu aytıb kördü – bolmadı. Alanı da katına koymadı. Kolun örge tutub, taşı bla kerilib, Haci mubarekge hırşılanıb turğan bolmasa. Sora Haci mubarek aytdı: «Aminat bla Kasım, bu adamğa menden zaran cetmegenin bile bolursuz, etigiz munu sau!» - deb. Aminat (Cağafarnı ana karnaşı Kaziy hacini üy biyçesi) osağatda ala bla bolmasa da, arı deri söz bla alağa nöger bolub, köl berib, alanı uduğan bolur edi da, anı üçün ayta bolur edi alay Haci mubarek. Sora Kasım bardı da, katına koymadı. Aminat bardı da, anı da koymadı. Sora Haci mubarek alağa: «Siz bılay keñde turuğuz, ol taşnı meni ururğa alıb kelgendi da, ursun endi» - deb, barıb anı allına süyeldi. Alay a, ol kolun allına keltirib, Hacini uralmadı. Sora Haci mubarek camağatha: «Endi men adam alındıra kelmegenimi da bile bolursuz, alay bolsa da, men munu bılay koyub da ketmem», - deb, barıb sırtına kolun cetdirgenley, ol es cıyıb, sau bolub, kolunda taşın da cerge atıb, uyalıb, kaçıb ketdi. Kasım a, Sağit kelirge da tözmey, kanı kaynab, Hacini ururğa umut etib, men kelginçi, anı tögeregine aylanñandı. Haci mubarek oközüude cerde, namazlıkda olturub, kıblağa da aylanıb, Kurannı casdıknı üsüne salıb, okuy bolğandı. Sora Haci mubarek aña: «Teyri, Kasım! Tohtasañ igi bolur edi», - deb, bılay anı taba karağanlay, ol töb-tögerek burulub, bauurun cerge urub, oysurab kalğandı. Dağıda ol Kasımnı ölürün izlemey, ayazıtıb, alay söleşe tura köre edim, men cetgen közüude. Meni körgeninde Şakay ulu: «Bıllay zat bolsa da, bu alğa ceterik köreme», - deb, alay da aytdı.

Men a ne bileyim, Haci mubarek nögersiz İsmayıllağa tebregeninde, Kasım bla Sağitge aman akıl keledi, anı ızından barıb, alayda kişi bolmağan cerde tüyerge. Sora başlarğa çurum kerek bolub, Sağit, men kesimi alındırğança eterme da, söznü başlarma, andan arı sora anı ekibiz da tüyerbiz deb, Aminat da alağa köl berib, onoulaşıb ala ua alay çıkğan köre edim. Sora Sağit tögerek aylanıb alay barlık bolğandı. Kasım a kıshası bla ketib kalıb, alğa barğandı. Sora Kasım alğarak kelib, sözleriça, Sağit cetginçi çıdayalmay, Haci mubarek cerde kıblağa aylanıb olturub Kuran okuy turğanlay, ol art canından kelib, anı ururğa ışanlağandı. Sağitge ua, Ullu Allah üsüne şaytanlanı boşlab, kesi aythanıça, kerti da alınıb kelib kalğandı.

Sora Semenladan kölkaldı bolub, Haci mubarek ketib tebregeninde, Semenlanı hacileri zat da cıyılıb, tilekçi bolub, suu ızına deri calbara bardıla. Birda-birda burulub karamay, tohtamay, ol enişge aylanıb ketdi. Biz da, bir bölek adam, birgesine tebredik. Sora barıb, aşham da oza-oza, Bayramkullanı kabırlarını tuurasında, Hurzuk taba aylanñan cerde, aşham karañı bola namaz kıldık. Karakötlanı Kara, Bağatırlanı Sülemen da bar edile. Sora kabırla çımmak ak candıla. Men seyir bolub: «Ya Rabbiy! Bu, ne seyirdi, sabiyle otmu salğandıla, örtenmidi», - deb, karadım. Ol örtenden başha türlü

edi. Sora men, şıbırdab, Haci mubarekge sordum da, ol a: «Şeyit kabırdı. Bıla anı körmegendile, aytma! Seni ana karnaşlarıñdan cüregiñ kıynalğanın añılab, anı üçün: ol boş zatdı, kapek da tüldü, mında iş bılaydı deb, ol kesin senñe körgüzedi», - dedi. Alayda namaz da kılıb, ketib barıb, Hurzukda bir üyde keçe kaldık.

Entda Cağafarnı bir haparı.

Ekinçi cıl közüu cete bir colda, bayrım keçe, Haci mubarek maña: «Sen bar da catçı, tüş körlülkse», - dedi. Bardım da catdım. Sora kökde miyikde çımmak, bılay bir ak tögerek, ullu toğaynı kördüm. Bir ceri eşikçikça, kökley tura edi. Andan bir sıncır da salınıb, maña kelib, men da andan kolum bla tutub edim. Sora anı bla uyandım. Ertdenbla Haci mubarekge barsam, ol namazda olturub tura edi. Men tüşümü aythınçı, ol aytdı: «Bügeçe alayda ricaalu ğayıble olturğandıla. Sen keslerin körmegense, nürlerin körgense. Ol eşikçik da, birleri ölüb, cañı adamnı alıb çıkğandıla da, anı ornudu. Endi ala arı ornun tolturmazlıknı çığarlık tüldüle. Ol alanı kulluklarına şağrey bolmay, alayçığı ak bolmay, kögerib anı üçün tura edi. Ala bla biz soyuznikbiz», - dedi.

Avtor aytadı:

Men kesim şağat bolğan da Cağafarnı bir haparı.

Men Orta Aziyada, Kırğıstanda Talass degen şaharda, Kappuşlanı Ahâ- afendige arab tilni okurğa cürüy edim. Sora biz komendantdan başıbızğa boş bolğandan sora, bir kün men dersge barıb turğanlay, Kappuşlanı Cağafar Ahâlağa keldi. Karaçaynı Kavkazğa köçemen kayğısı kızıu bara turğan közüu edi. Ekisi da Kavkazğa köçemenni üsünden uşaknı başladıla. Sora Cağafar aytdı: «Ahâ, Kavkazğa barırğa bir bek aşığıb turama», - deb. Ol da: «Nek?» - deb sordu. «Haci mubarek Ullu Tüznü üsünden bir zat aythan edi da, alayı ol aythança bolğan ese, körürge aşığıb turama», - dedi Cağafar. Ahâ da: «Ne aythan edi?» - deb sordu. Sora Cağafar haparnı başladı.

(Ullu Tüz desele da, ol alay ullu tüldü, Kart-Curtnu töben canında eki canı miyik taula, arasında bir kesek tüz cerçik. Karaçaynı cerini tarlığına köre, ol ulluğa sanala bolur edi, ansı).

Bir colda Ullu Tüzde, Haci mubarek at bla, men da cayau ketib bara turanlay, közüme bir kızılbaş üyçükle körünürge kaldıla. Sora men: «Haci, bılayda Karaçaynı üyleridile deb, türlü-türlü gitçe, kızılbaş üyçükle köreme. Haman ala közüme körünüb turadıla, bıla ne zatha körünedile? Bılanı men tüzmü köreme, oğese şaytanmı körgüzedi?» - dedim. «Ollahi! Tüz körese, anı men da körüuçenme. Ma bılayda cuk cokdu da?» - deb, kolu bla körgüzdü. Men da: «Cokdu», - dedim. Haci mubarek da: «Siz kayıtıb kelirge, bılayda cañı elçik bolub turlukdu. Ol aña körünedi. Karaçaynı Orta Aziyağa köçürüllügünü üsünden a, cuk aytmadı, kayıtıb kelsegiz degen bolmasa. Haci mubarek 1935 cıl tutulub ketgendi, ol söznü ua ol arı deri aythandı, kaysı cıl aythan ese da. Karaçaynı köçgeni ua 1943 cıldı.

Abdullah şıyıh da aythandı, Â Rabbiy! Bu halk – halkmı bolur, oğese kün allı bla talkmı bolur? İnşa Allah, talk boldu degen bla, kayıtıb kelib, bar bolur deb», - dedi.

Men da alanı uşaklarına tıñılab turdum. Maña 18-19 cıl zamanım edi. Arı deri da Haci mubarekni üsünden haparla eşite turuuçan edim. Cüregim caratıb, aña bek ileşib edim. Ol sebebden, men da bek es bölüb tıñıladım. Ala meni kayğılı da bolmaz edile, alay bolsa da, Allah buyurub, Kavkazğa barsak, Allah aytsa, men da barıb, ol cerni körmey koymam deb, kölüme keldi. Kavkazğa kelgenibizden sora, artda, Cağafarnı birgesine, ekibiz da avtobus bla barıb, ol elçikge bılay kirgenley, Talassda, Cağafar aythan üyçükleni közüm bla körüb koydum. Ala Ullu Tüzde, oramnı eki canı bla işlenib, biz da araları bla ötdük. Biz Ullu Karaçayğa bara edik. Ala ua, Karaçay köçgenden sora, alayda şahta bolub, işçilege işlenñen gitçe koşunbaş orus üyçükle. Da, ma alay, Haci mubarekni men tuuğunçu, bolluknu aythan haparın, men Orta Aziyada eşitib kelib, Kavkazda közüm bla kördüm.

Entda Cağafar aytadı.

Bir colda Haci mubarek: «Cağafar, mölekle konñan zamanda, cerge konmay, alları kıbla taba aylanmay, tersine aylanıb konub, sora uçhan zamanda da tik örge miyikge uçub, uzak çığıb, dağıda tersine uçsala, kanat tauuşları da köknü-cerni kaltıratıb, ol zamanda kıyınlık bolmasa, zauukluk bolmaz. Alay bolmay, oynay küle alaşanı kelib, cerge konub körseñ, sora bıladan (kommunistleden) sizge korkuu kallık tül edi», - dedi. «Sen körlükse» deb da, aytmağan edi. Meni üçün aytadı deb, menñe allay akıl da kelmey edi. Sora Haci mubarek da tutulub ketedi. Artda, nemsala ertden bla keledile degen keçe, Şkulanda, Aybazlada başı büteu cabılğan bir üynü başında, artları kıblağa aylanıb, alları künbetge – bizni Kappuşları taba aylanıb, konub tura edile. Sora, bılay tik örge, bek miyikge, şimal (sever) taba aylanıb, tersine uçdula. Kanat tauuşları cerni-köknü kaltıratıb. «Astoo! Haci mubarek aythan tüşnü körüb koydum köreme. Endi bıla ua (nemsala) bolmazlık zatla köreme, bıla bizge oğurğa kelmedile» - deb, añıladım. Men osağatdan, Hacini adamlarından tört adamnı çakırıb aytdım. Kappuşlanı Uzeyirni, Bayramuklanı Lokmannı, Aybazlanı Hasannı, Laypanlanı İbrahimni. «Allahnı kulu – musliman esegiz, kımıldamağız! Men bılanı bolmazlıkların körgenme», - dedim. Alağa tüşümü aytırğa süymedim, maña tüz karamağan adamla edile da. Men alağa: «Kesigiz da çıkmağız, tıyalğan adamlarığıznı da tıyığız! Ammağa, Mahametge da aytığız da, Ammanı katına kişi barmasın, anı kesin koyuğuz! Oközüude Ammanı üyüne basınıb, alayda zikir ete edile. Uçkekende Canibeklanı Ramazan afendige – aña da aytığız, ol da çıkmasın, turğanıça tursun!», - deb. Ol alınñan at bla, tutulmay tura edi. Alay bolğanlıkğa ua, ol men amanat etgen adamla, kesleri oğuna, bayrak alıb çığıb, başçılık eterge küreşgen bolmasa, men aythannı kulakğa almadıla. Ammağa da, Ramazan afendige da aythan bolmaz edile, bilmeyme, aythan-kalğan esele da. Ol a barı da Karaçaynı köçürülüuu bla baylamlı haparla köre edim. Karaçaynı köçürülgeni da, ol haparlağa esge alıb boysunur kerekli bolğan ese da, Ullu Allah biledi, alay bolurğa da bolur.

Dağıda bir kün Haci mubarek: «Cağafar, bu sen körgen bazar, ol bıladan (bolşevikleden) kutulurğa körünedi. Allahsızladan kutulğan duniyağa körünedi. Biz aña bir çığarbız, Allah bet carıklı çığarsın!» - dedi. Men a osağatda cuk da körmegen edim. Sora kalıb ketib, talay cılla ötüb, Orta Aziyağa köçer cılıbızda tüşümde, bılay bir sırtha çığama da, barırğa col

izleyme. Â Rabbiy! Bılay arı barırğa bir madar tabarmamı - deyme da, kün bathan taba karayma, arı col tabmayma. Kün çıkğan taba bir col bolurmu edi deb, karayma da, arı da tabmayma. Sora bılay kıbla canından, çegetden, ögüz süyremeça, tübü da kar kırpak bir ız boldu da, da bılaytın barırğa küreşeyim deb, alaytın aylanıb tebredim. Ökün da bar, ahsın da bar; munu ayağına adam çığallıkmıdı eken deb. Bar da bar, bar da bar, çegetge kir, çegetden çık, kulakğa tüş, andan çık. Alay bara-barıb, bir ariu özende carık kün tiyib, bir ullu bazarğa çıkdım da kaldım, bilmey turğanlay. Ol bazarda ögüzle, atla tağılıb, tumak koy tumak koynu urğan çaklı bir zat cok edi. Bılay süt uyuğança, atla kuyrukların bulğay, ögüzle başların çaykay, allay bir alamat bazarğa. Haci mubarek aña ayta köre edim: «Ol sen körgen bazarğa, bir kün bir çığarbız, Allah bet carıklı çığarsın!» - deb.

Kiştikni haparı.

Biz Üçkekende Kamiş kulakda, bir üyde cıyılıb zikir ete tura edik. Sora zikir ete kelib, soluğan közüude, alay kiyizde catıb turğan kiştikge, Haci mubarek: «Kayda kiştik, bılay colğa bir çıkçı, kimge barlığıñı bir köreyim», - dedi. Sora kiştik, osağatlay, sekirib turub, arı-beri karamay, salıb tüz Haci mubarekge bardı. Dağıda ol kiştikge: «Kayda, entda bir çıkçı, kiştik, endi kimge barırıñı da bir köreyim», - dedi. Ol burulub, tögereginde adamlanı barına da karab çıkdı da, sora salıb maña keldi. Birinçi Hacige barıb, ızı bla maña kelgenin cüregim oñsundu da, men cılab koydum. Haci da meni taba karab: «İtça bir da añılaysa», - dedi.

* * *

Dağıda kral bizni 1943 cıl Orta Aziyağa, Kazahstanña köçürüb, anda talay cıllanı caşab turub, sora kelir cılıbıznı al cılında 1956 cıl, karasam, bir keçe tüşümde: «Kıtaydan kelebiz, toydan kelebiz», - deb, mölekle oynay, küle bir alaşanı uçub kele tura edile. Biri kelib, üynü bir canı bla bir canı çaklı bir cerde, allımda cerge kondu. Biri da arlakda, kilometr çaklı birde kondu. Ala da bılağa koşulub ketgen bolur edile. Sora obirleri – ol köbleri allımda kıblada tohtamadıla, konñan da etmedile. Andan Mıhal ayrığa barğança birni, arı künbatış canına ketib-ketib-ketib bardıla: «Allah, Allah! Endi alaydan auub kete esele, ketib kala şoydula», - deb, burulub, men da ızlarından karab. Sora kökde, bir ariu kırdış ayrını üsünde çardak tohtadıla. Sora lob deb, barı da birden tüşüb kalmadıla. Bılay, bir kauumu akırtın cobbu tüşüb, cerge konub, dağıda bir kauumu akırtın ızlarına çığıb, alay-alay bir bölek kere da etdile. Anı bla men uyandım da Akliyge (üybiyçesine): «Haci mubarek aythan tüşnü körgenme, beri tur!», - dedim. Ol da: «Allah hayır etsin!», - deb, turdu da, sora aña tüşümü aytdım. Endi ol nege körünñenin ayt dey eseñ, aytayım dedim. Em alğa Kıtay tüzellikdi – tüzünden tutarıkdı, dedim. (Sora ol, uzaymay, bu kralnı barğan colun caratmay, cau bolub, bıladan ayırılğan edi. Arı deri ol bek şoh edi). Ekinçi: kele-kelib ol allımda tüşgen ol, bir-eki-üç aydan kommendantdan ıçhınnıkbız, ol da anı süyümçüsüdü, dedim. Ol arlakda konñan da, bir cıl çaklı birden, karaçay, ters köçürülgenñe sanalıb, ayıbı üsünden alınıb, ariulanıb, Kavkazğa barabız. Ol da anı süyümçüsüdü, dedim. Meni allımda tüşmey, uzakğa uzayıb, auub ketedile degen zamanda tohtağanlanı

aytsam, arı barğandan sora bir bölek cılnı barıb, bıladan alay kutullukbuz. Ol da aña körünedi, dedim. Saulay birden tüşmey, bölünüb-bölünüb tüşgenleri, bir cıl bir kral igi bola, bir kral da bir cıl igi bola barırğa körünedi, dedim. Ma mından sora, sen kimge süyseñ, aña sor, andan başha türlü duniyanı üsünden cuk aythan bolsa, sen aythannı saña bereme», - dedim. Ahırı da tamam alay boldu.

Entda anı bir haparı.

Vosstaniya çığa aylanñan közüude, Karaçayda caşla da atların, at kereklerin caraşdırıb, vosstaniyağa keslerin kuray turğanlay, Haci mubarek barıb alağa: «Caşla, koyarmı edigiz, siz cuk da etalmazsız, tau etekle katışıb, cuk da bolluk tüldü!» - degendi. Ala da aña iynanmay: «Külayak, külge ayağıñı salıb turma da, bizge koşul», - degendile. Sora ol alağa söz añılatalmazın bilgeninde, aladan canlay-canlay tau koşlanı birine barğandı. Alay bolsa da ala anı anda da tabhandıla. Salıb ızından barıb: «Koşul bizge», - deb, anı kıshandıla. Unamağanında ua, «Koşulmay eseñ, urama», - deb, tab alanı biri çığarıb şkoknu da tuthandı. Haci mubarek da alağa: «Siz meni urub da koyalmazsız, alay bolsa da, men sizge koşulalmayma», - degendi. Sora Haci mubarek alanı tınçlık bermezliklerin añılab, vosstaniyanı da bolmazlığı Allahdan aña belgili bolub, ol canlay- canlay, taula bla Narsanağa barğandı. Alayda da alay ışanñılı bolmaz edi, alayda da tohtamay Pâtigorskege, Konları deb, bir tanış çerkes üyge barğandı. Ala bayla bolub, Narsanada caşab, sora baylanı coyğan közüude, başların canlata, kısılıb, anda Pâtigorskede caşağandıla. Haci mubarek da, ala Narsanada zamanda, ala bla tanış bolğandı. Anı bla kalıb ketib, artda, vosstaniya tınñandan sora, ol kauğaçı kauum, tutulub, türmege cıyıladı. Haci mubarek da dinni üsü bla tutuladı. Anı üsünden Haci mubarekni aythanı: «Bilmey turğanlayıma soruuda, senñe bıllay-bıllay adam şkoknu tuthanmı edi», - deb, sorub koydula. Men da alağa: «Tübesele, menñe akla da tuta edile şkok, kızılla da tuta edile şkok. Unuthanma, esimde tüldü kaysı tuthanı», - deb, cuuab berdim. Sora aña on cıl türme azab berdile. «Anı şkoknu tuthanın tüzüça aytsam, azabı ölüm edi», - dedi.

Anı entda bir haparı

Ammanı zamanında da, menden aña til etgen edile da, meni cunçutub tura edile. Ol zamanda men aña aytdırğannı da aythan bolmaz edile, ol men çakırıb aythan adamlarım. Sora nemsala ızlarına kayıtıb tebregenlerinde, saldım da Eski Cögeteyden Karaçayğa bardım. Arı deri Cögeteyde, baş canlata, caşırınıb turğan edim. Sora Karaçayda Buşay Ammanı til etib maña buzğan edile da, anı razılığın alsam da aman bolmaz edi deb: «Ya Rabbiy, barırğa bollukmudu eken?» - deb, aña adam iydim. «Bir biçen külteni sırtına atsın da kelsin», - dedi da koydu. Aña barğanlanı marab, tahsa beriuçüleni közlerinden saklık üçün. Barğanımda alayda tura-tura turdum. Sora Amma bir keçe: «Cağafar bir zikir etdirsin», - dedi da, adam iydi. Men zikir etdire tebregenimde, koşulub, kişi zikir eterge unamadı. Mussa unamadı, Uzeyir unamadı, Lokman kımıldamadı. Sora ala koşulurğa unamağanlarında, Kappuşlanı Sağitçikni egeçi Salimahan barıb, aña: «Amma, kımıldarğa

unamaydıla», - dedi. Ol kesi zikir etgen kauumğa koşulmay edi. Amma başha üyde turuuçan edi. Sora ol açıulanıb aytdırğanında, ala: «İya! Alaymıdı, Ammamı aytadı?» - deb, andan sora ala alay koşulub, men da zikir etdirgen edim. Arı deri, alayda ala cıyılıb, bir-eki aynı zikir etib turğandıla. Alay a Amma: «Bügeçe bolmasa, kulağım zikir tauuş eşitmegen edi», - deb alay aytdı, dey edile. Andan eki-üç künden sora, men da alay olturub, auuz aça turğanlay, Kappuşlanı Mussa da bar, dağıda bir adam da bar («Ol adam men edim», - deb, Salimahan alay aytadı). Sora Amma maña: «Sen maña alay-bılay aythansa deb, bir zatlanı aytdı». Meni ua, aythan koy eseñ, akılıma da urmağan zatla edile da, alanı biri da esimde kalmadı. Sora men aña: «Da, Amma, saña allay zatlanı aythandan sora muslimanlık cok ese, Allahnı, adamnı da aldab, boş aylanabız», - dedim. Ol da: «Da ma karnaşlarıñ aytadıla, ma Mussa aytadı. Kelib, maña senden til etib turğan adamlağa, Kıyamat kün Allahnı allında, on barmağım on kişi bolsun, razı tülme», - deb, Mussanı katında alay aytdı. Sora ol: «Cağafar, sen bılağa ne aytasa?», - deb sordu maña. «Da kaydam», - dedim da koydum. Ol adamlanı beri çakırtıb, alayda Ammanı allında, ne aythanımı bir sordurmağanıma, bügün-bügeçe da cüregim carıladı.

Entda anı bir haparı.

Men Narsanadan uzak bolmay, Citisuu başında işley edim. Anda koşda tura edik. Sora vosstaniya bolluknu al kışında Haci mubarek maña: «Cağafar, sen arı barma», - dedi da alay aytdı. Ne üçün aythanın a men añılamağan edim. Sora cazala vosstaniya bolub, alayda koşda adamlanı cıyıb, öltürdüle. Köb adamnı öltürgen edile.

Bir colda da Haci mubarek: «Vosstaniya çığarabız deb aylanadıla, alay a ol bolluk zat tüldü. Tau etekleri katışıb, cuk da bolmay kallıkdı. Siz katışmağız, ol zamanda sizge cuk da bolluk tüldü», - deb, maña alay aytıb koyğan edi. Alay bolsa da men anı aythanın unutub koyğan edim. Sora men Mıhalda konakda turğanlayıma, vosstaniya çıkdı da, bolğan katışdı da kaldı. Osağatlay, Haci mubarekni aythanı esime tüşüb, bılay anı ol aythan tauuşu kulağıma kelgença bolub kaldı. Bir kauum adamnı cıyıb: «Allahnı kulu – musliman esegiz, kımıldamağız!», - deb, aytıb küreşdim. Andan arı aytsam, kim bolsa da, biri urub alırğa da bolluk edi. Alay a tohtamadıla. Ol Kappuşlanı Mussa, Catdolanı Mussa, Kappuşlanı Uzeyir, Bayramkullanı Harun, Aybazlanı Ramazan, beş-altı adam bolub, şkokla bla, men da, şkok atmağız dey turğanlay, oğay, atmazbız, alay tuuralarından bir karayık deb çığıb, sora atıb tebreb kalğan edile. Osağatdan asker keldi da, ala kaçıb başların küçden aldıla. Men da alağa: «Endi büsüreu etmeyme, nek kaçasız?!», - dedim. Da bolğanı ma alay edi.

* * *

Bir colda Haci mubarek: «Cürügüz, barayık da Pâtigorskede Kappuşlanı Ariucannı satıuun etib keleyik», - dedi. Sora bir talayla da bolub bardık. Arı barğandan sora, Haci mubarek da arabızda, barıbız da kırdışda tizilib bara turğanlay, ol aytdı: «Ariucan, meni bılay cürüb barğanıma çabıb, cetib kelala eseñ», - deb. Ariucan da: «Toba barırma, Bir Allah», - deb, inçikge cete uzun çepkenini etegin da, eki canından örge cıyıb, eki kolu bla tutub, ne çabalğanın çabdı. Haci mubarek da, bir artık atlaydı deb,

bilinmegenley, bizden uzaydı da ketdi. Sora Ariucan anı cetalmazın añılağanında, tohtadı. Sora Haci mubarek da tohtadı da, arlakdan bizge tauuş etdi: «Maña alğa cetgen, baş daracanı alırğa», - deb. Sora menden kalğanla çabdıla, men a çamğa sanadım da, çabmadım. Sora allay adamnı sözü kerti bolub kalırğa da bollukdu da deb, kölüme urdu da, men da ızlarından çabdım. Birinden kalğanlanı ozub, anı da tüz ızından aylandım. Sora abınır zat da bolmağanlay, tüz cerde, lob dedi da, ol cığıldı da kaldı. Men da anı üsü bla sekirib, ötüb birinçige bardım da kaldım.

Cañı hapar.

Haci mubarek birinçi kere tutulub kelgen zamanda, har kim da hoşkeldige kele, bir katın da kelib, anı bla oynarğa izleb, iynanıb-iynanmay sorğan ese da: «Haci, şıyıhma deb, halknı aldab aylanasa», - degendi. Haci mubarek da nakırda etib, oynab koyğandı. Ol kesi da nakırdaçı edi. Ol dağıda tohtamay: «Şıyıh eseñ, aytçı, busağatda mölekle kayda konubdula?», - degendi. Haci mubarek da: «Da alay Ullu Tüzde konub turğança körünedile», - degendi. «Oğese, seni gırcınıñ alay bolsun», - degendi katın. Sora Haci mubarek da: «Teyri, tohtasañ igi bolurmu edi katın, andan ozdursañ, bosağa tübünde ol eriñe basdırıb turğan zatlarıñı da çığartdırırma», - degendi. Katın da: «Allah üçün, bir koy, Haci!» - deb, cetib auuzun kolu bla cabhandı.

* * *

Bireulenle Kobanarıcanında koşda malçılanı öltürüb, malların da sürüb ketgen edile. Ne küreşib da, kim etgenin bilalmağan edile. Oközüude, tışından Karaçayğa bir şıyıh kelib, Haci mubarek bla birge cıyılıuda bolğandı. Amanlıkçılanı aña sorğanlarında, ol ayta kelib, alanı kimle bolğanların da ayta tebredi. Sora Haci mubarek: «Endi konak, andan arı barma, boldu», - deb, tıydı. Alaydan çaçılıb kele, colda maña Haci mubarek: «Cağafar, ol alanı öltürgenleni, katınla öltürüb, alanı ölükleri Koban suuda çığarla», - dedi. Artda ol öltürgenleni biri kassir bolub, açhası bla kele- kelib, Taş-Köpürde bir amanlıkçı katınlanı üylerinde keçe kalğandı. Keçe alayda ol da, nögeri da koşulub, içgendile. Ala esirib cuk bilmey soylanñanlarından sora, açhasın alır üçün, katınla balta bla tomurub, san-san etib, maşokga cıyıb, anı Koban suuğa atıb iygendile. Artda alanı suudan tabıb alğandıla.

Ol katınlanı birin Kırğızstanda, Talassda börk etdireme deb barıb, men da körgenme. Ol anda çuuutluğa barıb, börkçü bolub, işleb tura edi. Erşi kanı bla, bir mazallı, kara katın. Munu avtor aytadı.

Haci mubarekni Oruslanı Karanı kızı Saniyatha üylenñen haparı.

Haci mubarekni birinçi üybiyçesi, Kardanları atauuldan Bayramuklanı Lokman hacini kızı Asiyat edi. Alanı sabiyileri cok edi. Kardanları ua sabiy bolmağan ayıbnı Haci mubarekden köre edile. Sora bir kün Haci mubarek maña: «Cağafar, Kappuşladan bir kız da keledi, Oruslanı Saniyat da keledi (cazıu boladı), sen kaysın deyse?» - deb sordu. Men

da: «Da Haci, Kappuşları bir karañı adamladıla, Saniyat toyğa da katışmay edi, ol bolsa igi bolur», - dedim. «Alaymı deyse, alay ese sora ol bolsun», - deb, ol aña talay keleçi ciberdi. Saniyat, çarlab turğan bolmasa, unamadı. Sora Haci mubarek maña: «Cağafar, sen da bir barsañ a», - dedi. «Da men söleşe da bilmeyme, auuzsuz adamma, Haci», - dedim. «Da bir bar, bir bar», - dedi. Sora men barıb, bılay aythanlay, ol ho dedi da koydu. Men da keldim da Haci mubarekge, Asiyat da turğanlay, anı ho bolğanın aytdım. Osağatlay Asiyatnı zır deb, burnu kanab kaldı. Ol arı çıkğanında Haci mubarek maña: «Köremise sen anı etgenin, bu işni men anı kesi bla söleşib, bir tilli bolub ete turama. Sen da caşlık etib, ol da turğanlay aytıb koyduñ da, - dedi. Kardanları bir köb cüregimi carğandıla da (sabiy bolmağan ayıbnı Hacige salıb), Sıylı Allah andan bir can caratırıkdı da, ol da temirleni tüye turur», - dedi. (Artda aña caş tuuub, ol da ullu bolğanında, ölüb ketginçi, ömürü temirçi bolub, işleb turdu). Alanı nekâhların da men etgen edim. Alay bolsa da, Allahdan korkmağan adamla, anı üsünden aman hapar çığarıb, cayğan edile. Nekâhsız alğandı, caşı Oliy da nekâhsız tuuğandı», - deb, boşadı haparın.

Anı temirçi bolub işlegenin busağatda da köble biledile. Anı men da bileme, barıb işlegen cerin da körgenme. Bizde konakda da bolğan edi. Cañı üy işley tura edik da, içine kirib, tögeregine da karab, alğış etgen edi. Alay a Haci mubarekni ol tuuğunçu, anı üsünden aythanın, hazna kişi bilmeydi. Haci mubarekge kral canından korkuu bolub, tahsaçıladan ol baş canlata aylanñanı sebebli, karaçayda adetdeça, toy-oyun etib, Saniyatnı açık alırğa madarı bolmağandı. Anı añılağan bir kauum adam bla işin bacarğandı. Sau el bilmegendi, el barı da bilirge şeriyat bla borç da tüldü. Ekeulenni bir üy bolğanına, bir bölek adam nekâh etsele, şağatlıkğa ol cetişedi. Karañı cerde karañı halk anı añılay bilir kerekli kucur sözleni, ol sebebden aythan bolurla alay. Adamlanı köbüsü, igiden ese, amannı aytırğa öçdü. Ala aña da alay etgendile. Munu avtor aytadı.

Entda anı bir haparı.

Bir colda Kölle sırtından, men Hudes taba Haci mubarekni bir körsem deb, at bla colğa çıkdım. Burmabutnu katı bla, Shauatha karay, kayadan sekirtme col ötedi, töben canı miyik, tik kaya. Men da alaytın bara turğanlay, ol kayanı enişge karağanımda: «Da bılaydan ketgenni ua sau süyegi kallık tül köreme», - deb, cüregime bir bek korkuu keldi. Sora mıçımay, osağatlay: «Da bılaydan sekirib ketsem da ne bollukdu, bir zat da bolmaz», - degença, cüregim alay boldu da kaldı. Sora salıb Haci mubarekge barğanımda, ol: «Obireu (şaytan) seni kayadan iyeme deb da, oynadı deyme», - deb, ışardı.

* * *

Haci mubarek üydegisi bla tauda, koşda turğandı, caşı Oliy da beşikde zamanda. Bir colda Haci mubarek koşda cok közüude, üybiyçesi Saniyat koşdan tışına, cumuşuna çığıb kirse, ak sakallı bir kart kişi beşikni kulağına ullu ağaç mınçaklanı ilindirib, ala bla beşikni tebrete tura. «Bu ua anı kimi bolub keldi», - deb, Saniyatnı kölüne alay kelib, anı bla söleşib da aylanmağandı. «Ekinçi koşdan eşikge çığıb, ızıma kiririme ua,

ol cok bolub tura edi», - dey edi. Sora Haci mubarek kelgeninde, Saniyat cuk aythınçı: «Ne bolluk edi, Saniyat, söleşgenligiñe?! Ol Abdullah şıyıh edi», - dedi.

Mubarek Abdullah şıyıh, ol a 200 cüz çaklı birni mından alğa Orta Aziyadan Buharadan kelib, Karaçaynı dinñe çakırıb küreşgendi. Teberdide caşab, anda eminadan auuşhandı. Ol emina kelirni allı bla bir tüş körgendi. Kökden bir ot kesek aylanıb, sora ol bölünüb, ciltin-ciltin bolub, köb üyleni ocaklarından tüşüb kördüm. Meni ocağımdan da bir ciltin tüşdü deb, eminanı kelirin, kesini da andan keterin aythandı. Ol ciltin tüşmey kalğan üyleni körüb, alanı eminadan sau kalırların da aythandı. Teberdi kabırlada, anı kabırıdı deb, atı cazılıb bir sın taş salınıbdı. Ol kabır anıkıdı deb, begitirley tüldü. Nek deseñ kartlanı köbüsünü aythanına köre, anı kabırı belgisizdi.

* * *

Bir colda da Narsanada, cıyılıb zikir ete turğan ceribizge bir tişirıu kelib: «Haci, sabiyim auruydu, kel da bir tükürseñ a», - dedi. Haci mubarek meni da, bir caşnı da çakırdı da: «Cağafar, ekiñ da barığız da, bir tükürüb keligiz, men endi cayılıb, sabiylege tükürüb aylanñandan sora işim cokmudu?», - dedi. Ekibiz da barıb tükürüb, kayıtıb kele, colda bir karaçay üynü katı bla ötüb tebredik. Men aytdım: «Bılanı bir kızlarını da çomart haparı bardı (namıssız cürüydü)», - deb. Nögerim tıñıladı, cuk aytmadı. Sora kaytıb arı barğanıkda, Haci mubarek «Lâya ilâyaha illâllahnı» aytdırıb, çaykalıb zikir etdire tura edi. Biz barıb bılay kirgenley, anı koydu da «astağfirullahha» köçürdü. Men da eşik artında, kabırğağa tayanıb, olturub edim. Sora bir zamanda, meni taba erşi karadı da: «Bılay caraşıb nek aytmaysa?! Ma seni üçün aytdırama munu, nesin körgen ediñ?! Allahnı allında aytallıkmısa ol sözüñü?» - dedi. Men da caraşıb, igi ayta bolmaz edim. Colda aythanım da esimde cok edi.

* * *

Bir colda da Haci mubarek: «Kapnalarımı bir-biri üsüne bir atıb keleyik», - deb, meni alıb bardı. Ala ua kabırğada, bir bek tik cerde köre edim. «Tübünden men atayım, Haci», - dedim. «Oğay, sen başına min», - dedi da, kesi tübünden atıb, gebenni tolturduk. Geben tınarğa, men cuk bilmey turğanlay, bılay bir zat költürgença, örge költürüldüm da, geben başından töben canına, bir aman miyikden ketdim da kaldım. Korkğan akılıma da kelmedi, bılay bir zat tutub salğança, eki ayağıma süyeldim da kaldım. Sora örge, Haci taba karağanımda, ol başımdan enişge meni taba karab, ışıra tura edi. Çığıb barğanımda, ol maña: «Ma bılay cuk bilmey turğanlay, bir kelib kalıuçu adeti bardı», - dedi. Ustazına ayta bolur edi, eşta.

* * *

Bir colda Bicilanı Ojaylağa cıyıldık. Alada keçe zikir etib catdık. Men tañ alası bla turub, abdez alır kayğıda, kumğannı da alıb, eşikge çıkdım. Andan: «Cağafar», - degen bir tauuş eşitib, ızıma burulsam, ol Haci mubarek köre edim. Sora ol katıma kelib: «Cağafar, bu adam (Ojay) ma munu bla üç kere cıyadı, ol kulluk berirge menden erkinlik izleydi.

Ustazım alay körgüzedi, bu adamnı artı saña alay tab bolluk tüldü. Alay bolsa da, kayrı keterik bolur, artı saña kallıkdı deb, alay da körgüzedi», - dedi. «Sen ne aytasa, kesimikindenmi bereyim, oğese ol Haci-afendi bergen kulluknumu bereyim?» - deb, sordu. Sora men da: «İgi edi, biz da onouğa koşulurça bolğan esek», - dedim. «Oğay, da sürüuçü tayağına da soradı, deydile da», - dedi. «Da alay ese, sora ol Haci-afendinikin berlik bolurmusa?», - dedim. Sora ol aña Haci-afendinikin bergen edi. «Bu kulluknu kartırak kauumğa berirse, caşıraklanı maña ciberirse», - deb, alay da aythan edi. Alay bolsa da ol kartın-caşın da kesine burub küreşgen bolmasa, Haci mubarekge kişini cibermey edi. Ol koy eseñ, Haci mubarekden kulluk alğan adamlanı da kesine burub küreşe edi.

Entda Cağafarnı bir haparı.

Bir colda Haci mubarek maña: «Cağafar, acal alay ketib, sen da bılay ketib kaldıñ köreme», - dedi. Sora kalıb ketib, talay zaman da ötüb, bir kün nögerim bla ekibiz da arbala bla Narsanadan kele, ögüz arbala bla allıbızğa eki oruslu keldile. Eki canı miyik dubbur bolğan, bir tar colnu biz örge çığıb kele edik. Ala baş canıbızdan kelib, bizni alağa col koyarıbıznı izledile. Sora ala bizge col koyuğuz deb, hını etdile. Alay a bizni canlar ceribiz cok edi. Anı bla bolmay, kelib cağalaşa tebredile. Ekisi da cılları kelgen ullu oruslula, biz a ekibiz da caş edik. Cağalaşıu başlanñanında men alanı birin, költürüb alıb, tübüme basdım. Nögerim a ne bola turadı deb, burulub karağanımda, ala da cağalaşa tura edile. Sora men aña: «Beri meni taba tart, men anı da sıtarığımı añlağanma», - dedim. Sora anı da keltirib, anı üsüne salıb, ekibiz da üslerine mindik. Kolnu, tobuknu cetdirdik, andan arı başha karıuubuz bolmadı. Da ne eteyik bılağa dedik da, ciberdik. Sora biz barıb, arbalarıbızğa minib, alaydan çığıb bara, karasam, arbadan tüşüb, nögerimi beti ağarıb, tili tutulub, maña da cuk aytalmay, kaçıb bara edi. Bu bılay nek etedi deb, artıma karağanımda, alanı biri bizni taba şkoknu tutub kele edi. Sora men da arbadan tüşüb, kaçalğanımça, kaçama. Anı athan okları katım bla, sızğırıb, öte edile. Sırtımdan ok tiyib kalmasın deb, korkub, kabırğamı burub kaçarğa küreşe edim. Nasıbha, uzak bolmay kulak bar edi da, ekibiz da kaçıb, arı kuyulduk. Bılay arı tüşgenley, endi ala bizni ızıbızdan kelmezle deb, cüregim rahat boldu. Nögerim a haman ölüm kara kaçıb bara edi. Men da aña: «Oy, kayrı kaçıb barasa, tohta endi, kellik tüldüle», - deb, kıçırdım. Andan arı ekibiz da arbalarıbızğa minib, rahat ketdik. Haci mubarek anı ayta köre edim.

* * *

Bir colda Haci mubarek: «Cağafar, seni köre turğanlay iyib koydula köreme», - dedi. Sora Haci mubarek da tutulub ketib, German kazauat da çığıb, nemsala keldile. Men eki kauumundan da canlab aylana edim. Bir keçe bir cuuuk üyüme kirib, kızları Pazliy da ayranña gırcın çançıb berib, men da anı aşay, Pazliy da, kişi kelib kalmasın deb, eşikge çığıb saklab edi. Sora ol guzaba atılıb, üyge kirib: «Keldile da kaldıla», - deb, eşikni cabıb, kılıç saldı. Ala da, osağatlay, kelib eşikni tartdıla. Üynü müyüşünde ocak teşik bar edi da, men da şindik salıb, alaytın çığarğa murat etib,

başımı sozub örge karağanımda, tüz müyüşde eki saldat süyelib saklab tura edile. Alanı biri meni esleb nögerine aytırğa arı burulğanlay, men ala körgünçü, erley şıb deb çığıb, üy başına catıb kaldım. Ala ua aç deb, eşikni guzaba tartadıla. Pazliy da kolları kılıçda, közleri da mende, çığarımı saklab tura edi. Men çıkğanlay, eşikni açdı da, alanı iydi. Alanı alıb kelgen nögerleri Şamanlanı Şakman edi. Ol Pazliyni carathan ete edi da, ol sebebden: «Pazliy, korkuulu zat bar ese, teren karmatma, dedi. İzlesinle, dedi da koydu. Men da üy başında tıñılab edim. Ala bir-eki karmab, cuk da tabmay ketdile. Sora artda Şakman: «Ol körgen saldat colda tamadalarına körgenin aytıb küreşe edi, men da tamadanı sözge kızdırıb, esin arı tıyıb, anı aythanın eşitdirmey bara edim. Biraz uzayğandan sora añıladı da, alayda aytsañ a deb, saldatha uruşdu», - deb, alay hapar aythan edi. Men da ızıma tüşüb kelib, çançılğanımı aşab boşadım. Cağafar, köre turğanlay iyib koydula köreme seni deb, bu haparğa ayta bolur edi Haci mubarek.

* * *

Haci mubarek türmede Oruslanı Taugeriyni caşı Muhammad bla birge olturğandı. Ol Haci mubarekge ullu adeb etgendi. Sora Haci mubarek: «Men galoşlarımı kiyerik bolsam, ne etib da, andan alğa alalmay edim. Erley turub, eki galoşumu allıma salıb koya edi», - dey edi. Sora bir keçe Muhammad tüşünde bir erkişini körüb, Haci mubarekge tüşün aythandı. Haci mubarek aña: «Sakalı kalay edi, gımıhmı edi, oğese cetibmi edi? - deb, sorğandı. Ol da, gımıh edi, degendi. Sora Haci mubarek, ay, anasını ua, cetib bolsa ne igi bolluk edi. Endi ua, sozulub, biraz barıb alay bollukdu. Duniyanı kalay bolurundan menñe hapar bildirirge, Ullu Allahnı borçu bar edi. Sen menñe adeb etgeniñ üçün, seni üsüñ bla bildirgendi», - degendi.

«Allahnı borçu» degen sözge añılamağan adam seyirsinirge bollukdu. Alay bolsa da bireu Ullu Allahdan bir zatnı tileb tursa, Ol aña cuuab berirge Kuranda söz beribdi.

* * *

Haci mubarekni adamlarını arasında Muhammadçık deb, bar edi. Haci mubarek aña «nür kıbba», deuçen edi. Anı cin üybiyçesi bolub, cay koşlada, sırtda caşağandı. Tizilib, koşla köb edile. Sora alanı birinde cañız kızı bla bir katın caşay edi. Bir koşdan bir koşha barğan közüude, ol aña: «Muhammad, kızımı saña berib koyarmı edim deyme», - deb, nakırda etgendi. Muhammad anı oñsunub, aña akılı bölünñendi. Koşuna barsa cin katını, öbkeleb, bolğanın cıya tura. Ol aña ne ariu aytıb küreşse da, tıyalmağandı. Sen, ol oynab alay aythanlay, akılıñı bölgense deb, ketib kalğandı. Artda Muhammad ansız caşau etalmay, haman anı ızına cıyar canından madar izleb, duuaçılağa, afendilege aylanñandı. Alay a aladan hayır tabmağandı. Kim ese da bireulen aña, Dağıstanda Kumukda allaylağa carağan adam bardı degendi. Sora ol kesin arı kurağandı. Haci mubarek da aña: «Muhammad, boş terilese, açhañı da aldırıb, kesiñi da tüydürüb, bir cuk hayır da tabmay kaytırsa», - degendi. Alay bolsa da, ol tohtamay ketib, bara-barıb Çeçende Groznıyde çeçen caşla anı, Haci mubarek aythança, açhasın da alıb, kesin da tüyüb, atıb ketedile. Sora ol ızına da kayıtmay, dağıda arı-beri ete, arı cıyılırğa küreşedi. Ol barlık elini tuurasında,

el kıyırında, kayrı barırğa da bilmey, örge-enişge bara turğanlay, üç at cegilgen, koñurauları zıñırday, bir payton cetedi. Aña salam berib: «Muhammad, min beri paytonña», - deb, mindirib alıb, kala kibik, bir ullu üynü arbazına kiredile. Muhammadnı üyge kiyirgenley, çımmak-ak kiygen, kesi da çımmak-ak beti bla bir kız suusab keltirib beredi. Muhammad andan cunçub, ayaknı kolundan iyib tögedi. Ol kız dağıda ketib, cañıdan suusab alıb kelib: «Ne aman cunçuğansa, Muhammad, kayda, beri tutçu men içireyim», - deb, kesi kolu bla içiredi. Ol kıznı buyruğu bla, anı sıyın körüb, aña ariu karaydıla, tınçaytadıla. Ol paytonnu ua ol kız: «Karaçayda bir ullu şıyıhnı adamı, Muhammad deb bireulen alayda el kıyırında ne eterge bilmey, cunçub turadı», - deb, atın da aytıb, ciberedi. Ol a, caraşıb haluatda Ullu Allahha kulluk etib turğan bir şıyıh kız. Ol Muhammadnı, kayrı barırğa bilmey, cunçub turğanın, keramat bla körüb, paytonnu alay cibergendi. Sora anı caraşdırıb, col hakın da bacarıb, ızına aşıradıla. Ol beri kelgenden sora, zikir cıyılıuda Haci mubarek aña, Muhammad, ol haparıñı bir aytçı, deb, aytdırıb, sora ol, «çımmak-ak, cinça, bir ariu kız suusab bergeninde, kollarım kaltırab, cunçub, iyib koydum» dese, aña Haci mubarek kıl-kıl deb, külüuçen edi.

* * *

Bılayğa deri men, Haci mubarekni üsünden Cağafardan eşitgen haparlanı aytdım. Ol menñe anı haparların barın aytıb da bara bolmaz edi. Erkinligi bolğanlanı ayta bolur edi. Nek deseñ, bir kere colda ekibiz da bara turğanlay, men aña: «Cağafar, Haci mubarekni saña aytmağan haparları da bar bolur edi?» - dedim. Ol da: «Bolur edi, teyri», - dedi. Men da: «Seni da bolur Haci mubarekni üsünden bizge aytmağan haparlarıñ», - dedim. Ol da: «Bolurla, teyri», - dedi. Ol sebebden, biz eşitgenibizni cazsak da, anı biz bilmegen haparları da teren bolurla.

Üybiyçesi Gezam aytadı.

(Munu avtor aytadı. Men bir kere Gezamlağa oltura bardım. Ala da, biz da Konzavodda caşay edik, arabızda kuru eki oram bar edi. Men alağa hamanda barıb oltura turuuçan edim. Ol da menñe Haci mubarekden haparla aytıuçan edi).

Bir colda Haci mubarek maña: «Gezam, kel, maña bir at alıb keleyik», - deb, meni da alıb, Narsana bazarğa bardı. Oközüude biz Narsanada caşay edik. Sora ekibiz da bazarda aylanıb atlağa karaybız. Men barama da semiz, cıltırauuk atlağa karayma: «Ma munu alayık, Haci», - deyme. Haci mubarek da cuk aytmay, başhalağa ötüb ketedi. Men dağıda barıb, munu alayık deb, bir başhağa süyeleme. Sora ol aşıkmay, bazarda aylana barıb, bir salpıkulak atha: «Ma munu alayık, Gezam», - dedi. Men anı caratmadım. «Ol semiz, ariu atlanı almay, munu ne etese, Haci», - dedim. Ol da: «Sen bilmeyse, Gezam», - dedi da, anı aldı. Sora bir kün Pâtigorskege barırğa kerek boladı da, Haci mubarek maña: «Gezam, sen elektriçka bla bar, men da at bla barayım. Elektriçkadan tüşseñ, stansiyanı katında, terekçikleni tübünde saklarsa meni», - dedi. Men elektriçkadan tüşüb, alayğa barğanımda, Haci mubarek atın da terekge tağıb, alayda kırdışda tayanıb tura edi.

Sora Gezam bu haparnı maña aythanında, men aña iş etib: «Gezam, atın az bek terletmegen edi?» - deb sordum. «Toba, iş etib da karadım, ter kakğan ışan körmedim», - dedi ol da.

* * * * * * * *

Entda bir haparı. Men (avtor) Haci mubarekni üybiyçesi Gezamlağa oltura bardım. Sora Gezam da, egeçi Halima da maña Haci mubarekni bir haparın aytdıla. Haci bir birde andan-mından üyge kelse, karaçığız! deb, eki kolun üy başına uzatsa, kolunu sırtı barıb üy başına tireliuçen edi. Bir- birde kelse ua, karaçığız! dese, kalğan adamlaça, kolları üy başına cetmey, keñde kalıuçan edile dedile. Men anı sebebin sorğanımda, ala, cüregi Allahdan kuuanñanına, daracasına köre bola bolur edi, dedile.

Haci mubarekni üsünden Haci-Muratnı haparları.

Bir colda men da, Uçkekenden Aliylanı Mussa da Bayramuklanı Haci- Muratnı köre bardık. Ol kün anı bizge aythan haparı:

Bir colda Haci mubarek maña: «Başıñı bılay sal da, bir catçı», - deb, bazık butun körgüzdü. Meni ua cuku kereklim zat cok edi. Alay bolsa da, anı sıyı ullu edi da, aythanın kişi cerge tüşürmey edi. Başımı bılay salır-salmaz cuklab kaldım. Sora tüşümde Şkulan sovetde, men tanığan ekeulen, Haci mubarekden til ete turğanların kördüm. Bılay uyanñanlayıma, maña cuk da sormay:

«Kördüñmü, Haci-Murat?! Bügün ala bir-biri etinden toymaydıla, kum tüzlege tük-tük bolub çaçılsala, aytırma men alağa», - dedi Haci mubarek. Sora kral bizni köçürüb, karaçay millet da Orta Aziyada Kazahstanda tüzlege çaçılğanında, Haci mubarek mıña ayta köre edim deb, ozamanda aña aythanın añılab, sözü esime tüşüb kalğan edi.

Avtor aytadı:

Haci mubarekni, kum tüzlege çaçılsala aytırma men alağa degen sözüne terenirek karasak, karaçay halk boş köçürülgen bolmaz derikse. Fayğambar kibik, allay sıylı adamnı tas eter canından, Ullu Allahnı otkaz etib, Anı bla cau bolub küreşgen kralğa iynanıb, anı bla şoh bolub, haman til etib, anı tutdurub kuruthunçu, anı körüb bolmağan, iymansız kauum tınçlık tabmağandı. Anı kibik apendileni, din tutub küreşgenleni, tüz adamlanı da gâurğa til etib, kimin öltürtüb, kimin türmelede termiltib küreşgen halkğa, Ullu Allahdan allay kıyınlık kelmey da kalırmı edi. Türmege tutdurmağanların da, oramlada, elde din tuthanlanı hılikke, samarkau etib, alağa külüb turğan halknı.

Busağatda biz caşağan közüude da atları muslimanla bolub, dinçileni hılikke eterge tırmaşhanla köbdüle. Ala ölsele, muslimanla deb, alağa da canazı kılınadı. Sıylı Allah saklasın ala üçün da bir kıyınlık keliuden!

DAĞIDA ANI BİR HAPARI.

Bir colda, Haci mubarek da birgebizge, bir issi kün, kök tab-taza, bir bulutçuk da cok, koylanı da sürüb, Hudes canından Shauat el taba enib kele tura edik. Sora Haci mubarek aytadı: «Ollahi, künaman keledi, cunçuybuz. Shauatda konakbay izleybiz, tabmaybız. Kaya ranña koşha barabız, murcarda

bir begecin catadı, tokmak burnu bla bir caş da tögeregibizge aylanıb, cumuş etedi», - deb.

Sora ol alay aythandan sora mıçımay bir kesekden, asker bashança, kelib bir künaman basdı. Küçden Shauatha cıyılıb, anda patar izledik. Alay a, Haci mubarek aythan kibik, anda patar tabmadık. Sora randa koş taba tebredik, aşham igi karañı bolub. Bir zamanda baş canıbızdan bir kıçırık keldi: «Tüb rannı ketib barasız, ızığızğa aylanığız da, oğarğı rannı keligiz», - deb. Barğanıkda, Haci mubarek aythança, murcarda basdırılıb, catıb turğan bireu bar edi, biz barğanıkda da ol kımıldamadı. Tokmak burnu bla bir caş da bizni tögeregibizge aylanıb sıyladı, tınçaytdı. (Botaşlanı Akkanı caşı Caşuu. Ol Konzavod elde caşab auuşdu, Ullu Allah rahmat etsin! Men ol haparnı anı kesine da aytdırıb, tıñılağanma. Avtor aytadı). Biz alayda, künamandan ketalmay, bir bölek künnü kaldık. Borannı ulluluğundan, kayanı başından kün açılğınçı, ol da, nögerleri da keslerini mallarına da, biznikilege da biçen kuyub, aşatıb turdula.

* * *

Bir colda ögüz arba bla Haci mubarek da, bir bölek adam da Shauatha enib kele edik. Sora Haci mubarek bir cerde tohtatdı da, arbadan tüşüb, bir canına aylandı. Kesi kereklisine barğanña da uşamay edi, suusuz barmauçan edi. Biz da arbadan karab turduk. Bara-barıb bir cerde, başın da enişge iyib, süyelib tohtadı. Alayda kabır bolğan ışan da cok edi. Bir kesek mıçıb, kayıtıb keldi da: «Alayda kabırdan bireu, ol öksüzçükle saña amanatdıla», - deb, alanı menñe amanat etedi, ala kimledile eken?» - dedi. Men aytdım: «Da Haci, alanı men tanıyma, ol, Narsanada Adilgeriyni üydegisidi», - deb. Artda men alağa Haci mubarekni alıb barğan edim. Ol kabır a, alanı kart ataları

– Kızıl hacini kabırı. Kesi Krım Tatardan kelib, Shauatda caşab ölgen bir şıyıh. Adilgeriyları anı tuudukları, Narsanada caşab, ataları, anaları ölüb, kız üydegi öksüz kalğandı. Ol a nedi deseñ, alanı kart ataları – Kızıl Haci, ölgen adam, tuuduklarına dıgalas ete köre edim. Ala duniyağa aldanıb terseyib ketmesinle, dinleri, iymanları da karıusuz bolub kalmasın deb korkub, alanı kabırdan Haci mubarekge amanat ete turğandı. Artda Haci mubarek ol kızlanı birine – Gezamğa üylenñendi. Gezam Narsanada caşab, orus tilge da usta bolğandı, zakon hali da bilgendi. Ozamanda Karaçayda orus tilni bilgen coknu ornunda bolğandı. Anı üsünden Haci mubarek: «Ol meni kıyın künüme bek cararıkdı», - deb, tutulğunçu da aytıb turğandı. Tab ol aythança, Haci mubarek tutulğandan sora, tirilik etib, kağıt, azık kereklisin bacarıb turğandı. Tutulğandan sora Haci mubarek pismolarında aña, ullu razılığın bildirib, cazıb turğandı. «Gezam, saña kökde mölekle da, cerde muslimanla da razı bolsunla!», - deb.

Bayramuklanı Lokman aytadı.

Cögetey elde Haci mubarek birinçi bizge kelgen edi. Caşı ölüb, haman, tohtausuz cılab turğan anda bir kart katın bar edi. Haci mubarek kelgenley, ol katınnı çakırtdı. Ol Haci mubarek bla biraznı olturdu da ketdi. Alay a cılauu tohtamadı. Biyağı cılaunu bardırıb tura edi. Sora ol katın: «Nek cılaydı? - degen bolsa, caşına cılaydı, anı unutub koyalmaydı, degiz da koyuğuz, - dey edi. Tüzü ua, hoo birda, ol meni

kulağımamı kiredi, Haci mubarekni körgenli beri, anı unutalmayma, aña tansık bolub cılayma, ansı», - deb, haman anı tansıklab, cılab tura edi.

* * *

Bir colda Haci mubarekni adamları talay bolub, bir dubburda keçe zikir ete turub, başlarıbıznı örge burub, ayaklarıbıznı enişge uzatıb, tañ alası bla cuklarğa catdık. Sora bir zamanda bir nögeribiz – Tıtıtlanı (Batçalanı) Muhammad, adamla cukladıla degen zamanda turub, alanı birem- birem ayakların bay ete kelib, sora maña cetdi. Men cuklamay tura edim, sora bılay maña cetib ayaklarıma iyilgenley, erley turub, beri olturub: «Ne etese Muhammad?» - dedim aña. Ol bir tobuklarında bir kesek simsireb turub: «Tohta! Lokman, sen Haci mubarekni adamlarını ayakların bay etgenimi damı kızğanasa maña?» - dedi.

Laypanlanı Egizni haparları.

Men gitçe caşçık bolub, bir onüç cıl zamanım bolur edi, Haci mubarek honşubuzğa konakğa keldi deb eşitib, barıb, bir kesek olturub ketdim. Ol birinçi körgenim, tanışhanım edi. Bir bölek zamandan, ekinçi kere da keledi da, dağıda barama. Sora konakbay allıbızğa basta etib saldı. Tepsige tögerekleşib olturabız da, sora har kim kaşıklağa uzalırğa, «sen al, men al» degen adeb başlanadı. Haci mubarek meni taba karab: «Ma, bu caş adam alsınçı», - dedi. Haci mubarek bla men tepsini eki canında edik. Kaşıknı alıb, men bılay aşha uzalırıma, Haci mubarek da ocanından meni bla teñ uzaldı da: «Bu bacalığıbız üçün bolsun», - dedi.

(Kalıb ketib, artda ullu bolğanında, Hacini kayın kızın alıb, ol aña baca bolğandı).

* * *

Haci mubarek eki kere tutulğandı. Birinçi kere tutulub, üç cıl olturub kelgendi. Ol türmede közüude, men Ullu Karaçaydan at bla taulanı Narsanağa kele tura edim. Colda bir ullu özenni başından karasam, Haci mubarek atnı başından tartıb, özende aña suu içire aylana edi. «Toba astoo, ol türmede şoy edi da, beri kaydan çıkdı?», - deb, kölüme keldi. Sora salıb Narsanağa barğanımda, Haci mubarek kelgendi deb, duniya kuuanç bolub, basınıb tura edi.

Men da salamlaşıb, birgelerine olturama. Sora Haci mubarek maña: «Başımı bir cülü», - deb, olturdu. Arı deri da ol başın menñe cülütüuçen edi. Men anı başın cülüy turğanlay, Haci mubarek: «İyy, Hızır fayğambarnı körgen barmısız?», - deb, sordu. Adamla tıñılaşdıla, men da tıñıladım. Sora ol meni taba başın költürüb: «Ey, homuh! Ol tauda özende körgeniñi nek aytmaysa? Ol Hızır fayğambar edi. Sen añılamağansa ansı, ol saña meni kelgenimi süyümçüsün ayta barğandı», - dedi. Men colda ne körgenimi aña aytmağan edim, ol da maña ne kördüñ deb da, sormağan edi.

* * *

Uçkekende Botaşlanı Barisbiy deb bireu, Şakay ulu Haci mubarekge koşulub, birgesine zikirlede aylana edi. Anı atası ua din canına alay kolay tül edi. Sora bir colda Barisbiy bılay eşikge çıkğan közüude,

alaydağılanı biri: «Haci, munu atası dinñe alay kolay tüldü, bu ua seni bla tağılıb aylanadı, anı artı kalay bolluk bolur eken?» - dedi.

Osağatlay, sağış zat etmegenley: «Da ol a, altınçıklanı ızından süre, Amerikağa deri öter», - dedi da koydu. Aythanıça, German kazauatnı zamanında ol arı ötüb, anda mejgitde afendilik da ete, anda caşab, auuşhandı.

* * * *

Bir colda Kobanlanı İbrahim da, men da Narsanağa Haci mubarekge barıb turğanlay, anı tutarğa milisa keldi da kaldı. Haci mubarek oközüude üyde cok edi. Narsanada kesi cumuşuna ketib edi. Sora aşham karañı bola, Haci mubarekni tabmağanında, ol biz ekibizni alıb tebredi. Ol at bla, biz da anı allında cayau, ol bizni alıb bara, Haci mubarek da üyüne kele turğanlay, allıbızğa tübedi da kaldı. Aşham karañı bolsa da, ol bizni tanıb: «Bılanı kayrı alıb barasa» - dedi aña. Sora ol anı körgenley, anı da bizge koşdu da, üçübüznü da alıb bardı da otdelge berdi. Üçübüznü da bölüb, başha-başha cıydıla. Sora keçe taña deri katı soruu bardı. Ertdenblası bolğanında bizni eşik allına bir-eki aylanırğa ciberdile (progulkağa). Sora Haci mubarek İbrahimge: «Ey homuh, alay bek korkarğa caraymıdı sora?» - dedi. İbrahim da: «Allında cunçuthan edile, ansı artda ua men da kesimi katdırdım», - dedi. Haci mubarek da aña: «Da sen igi aytırıñı aytıb boşağandan sora kesiñi katdırğandan ne keledi?!» - dedi. Sora biz alayda arbazda turğan közüude, alay arlaktın, til etib Haci mubarekni tutdurğan adam Ahtau ulu Ahmat ozub bara tura edi. Sora Haci mubarek anı eslegenley, anı taba aylanıb: «Salam aleykum, Ahmat!» - deb, taukel kıçırıb tauuş etdi. Ol da, tohtab, beri burulub, bir seyir karab turub: «Duniyanı başında sen korkar zat bar bolurmu?!» - dedi. Ol a, Haci mubarekni Narsanada bolğanın bilgeninde: «Anı tutub bir kurutsağız, men sizge bir koy da keseme, bir âşçik arakı da alama, ol bolğannı katışdırıb aylanñan, kralnı cauu adamdı» - deb, anda milisağa cıydırğan köre edim. Alay bolsa da, anı tutarğa ayıb tabalmay, bu col iyib koyğan edile. Artda ol Ahtau uluğa bir kıyın auruu tiyib, dohdurla caramay, canına dıgalas etib, başha madar tabmay, salıb Haci mubarekge kelgendi. Haci mubarek da kesi küreşalmay, oğay, deb da koyalmay, Üçkekende Kamiş Kulakda Bayramuklanı İbrahim afendige cibergendi.

* * * * * * * *

Bolşevikleni zamanında til etib, Haci mubarekni tutdurur canından küreşib tebregenlerinde, ana canından eki kıznı da nögerge alıb, ol salıb Stalinñe barır akıl alğandı. Kızla bla barğannı korkuusuzğa sanab, colğa çıkğandı. Rostovğa deri barıb, alayda stansiyada olturub turğan közüude, Haci mubarek kızlağa: «Ay medet, kızla, colubuz bolmadı. Endi Haci deb, meni atımı aytıb söleşmegiz, stansiya başı-tübüne aylanıb köründü», - degendi. Bir kesekden kızla anı unutub, stalbada söleşe turğan radionı aythanına: «Haci, ol radioğa bir tıñıla», - deb, atın aytıb söleşgendile. Oközüuçükde, katları bla alaytın ötüb barğan, kara közlükleri bla bireulen bıla taba karab tohtağandı. Sora mıçımay, bir kesekden milisala cetib, alıb barıb Haci mubarekni cıyğandıla. Ol adam a, Rostovda okub turğan Karaketladan bir student. «Haci» degenley, ol anı bilib, til etib, tutdurub koyğandı. Sora stol artına oltursa, kuru baş tokmağı bolmasa, kesi

igi körünmegen, bir alaşa sledovatel Haci mubarekge soruunu başlaydı. Haci mubarek, kesine işekli etmez üçün, kartuz kiyib cürüuçen edi. Sledovatel Hacige: «Orusça bilemise, tılmaç (perevodçik) kerekmidi?» - deydi. «Oğay, bilmeyme», - degeninde, Karaket ulunu tılmaçha alıb kelgendile. Haci mubarek aña ışanmağanın bildirgeninde, sora Teberdiçi Botaşladan bireunü keltirgendile. Keñden oğuna ol: «Koy-koy, Haci, boş zat bla küreşese, ol sen okuğan Kurannı, men da okuğanma», - dey kelgendi. Sora soruu başlanñan zamanda, Haci mubarekni aythanın tüz aytmay, aman canına burub: «Anı da, seni da anağıznı, atağıznı… meni korkuuum cokdu deydi», - deb, tersine köçürgendi. Sora Haci sekirib turub, anı tübüne salıb, üsüne minib tüygendi. Sledovatel da kelib, Hacini eteginden tutub: «Hvatit Botaşev», - deb tıyarğa küreşgendi. «Alay a kölü bla tıyarğa izlemey edi, alay aytmış kibik etgen bolmasa. Tüyerime razı bolub turğanı belgili edi» - dey edi Haci mubarek. Sledovatel, osağatlay, tüz perevod etmegeni üçün, anı onbeş sutkağa olturturğa buyruk berib, anı olturthandıla. Artda ol Haci mubarekge da: «Orusça bilmeyme dey ediñ da, aman aythanında añılab koyduñ deyme», - deb, çam etgendi. «Botaşev, birin sen caratmaysa, biri tüz perevod etmeydi, bizge kim da ne keregi bardı? Biz kayrı aşığabız, sen da bılay akırın-akırın bilgeniñça ayt, men da, akırın-akırın, cazayım», - degendi. Haci da aña: «Men çisto bolşevikme, sen kimse bilmeyme, men saña ışanmayma», - degendi. Ol kün anı bla soruu boşaladı. Sora ol Haci mubarekge: «İgi sağış etib kel, tambla da sorlukma», - deydi. Ekinçi kün da Haci mubarek anı soruuuna biyağınlay aytıb turadı: «Men saña ışanmayma», - deb. Üçünçü kün da biyağınlay çakıradı da, Haci mubarek da biyağı cuuabnı beredi. Sora sledovatel seyirsinib: «Botaşev, men saña bir-biri ızından üç künnü sorama, sen da haman: «Men saña ışanmayma», - deb cuuab berese. Sen maña nek ışanmaysa?» - deydi. Haci mubarek da aña: «Sen bay kişini caşı bolub, tukumuñu auuşdurub, caşırınıb tura bolursa deb, men alay añılayma», - degendi. Sora ol Haci mubarekni kim bolğanın añılab, osağatlay: «Botaşev, bir ayt, men bilinmey, tutulmay kallıkmamı?» - deb sorğandı. Ol da: «İşiñi üsü bla, bir boş zat üçün tutulub, üç ay olturub çığarıksa. Bu caşırınıb turğanıñ, bilinmegenley kallıkdı», - degendi. Sledovatel alayda işni tab eter akılı bolğandı, alay a Haci mubarek Karaçaydan izlenib, anı caşağan cerine soruuğa alıb ketgendile. Artda andan pismo kelib: «Botaşev, ol sen aythança tutulub, üç ay olturub çıkdım. Meni saña sorluğum, seni halkıñ seni kim bolğanıñı bilemidi? Anda seni sıyıñı añılağan kişi barmıdı? Oğese artıñdan kara saban sürüb, allahsızlağa til etib, tutdurur kayğığa kirib, küreşibmi aylanadıla? Bu zaman seniçalanı sıyları bolğan közüu tüldü. Az köb cauuñ cokdu…» - deb, ullu kağıtnı – peçatnıy listni eki canın tolturub, alay cazıuçan edi. Anı pismosun koluma alıb, burub eki canına da karay edim, okuy bilmey edim da, okuyalmay edim ansı. Anı Haci mubarekge bergen mahtauunu uçu-kıyırı cok edi. Orus bolsa da, ol gramotnıy adam, anı añılab koyğandı. Haci mubarek tutulub ketgenden sora da, karaçay millet köçürülüb ketginçiñe deri, Haci mubarekni üydegisi bla, ol pismo cürütüb turğandı. Biz köçgenden sora ara üzülgendi, anı pismoları mında kalıb, adresi tas bolğandı. Kayıtıb kelgenibizden sora caşı – Oliy, Rostovğa barıb, ol oruslunu izleb da körgendi. Alay bolsa da tabalmay kayıthandı. Egizni haparları da boşaldıla.

Munu avtor aytadı.

Ğayıd künleni birinde, bir talayla da bolub, Rimgorka elde Haci mubarekni küyouu – Borlaklanı İsmailnı kolun tuta bardık. Sora ol da alayda bizge Haciden bir hapar aytdı.

Bir colda men aurudum da, meni cer-cerge eltib, tükürtüb küreşdile, cuk caramadı. Sora Bashanda Köndelende auruğanlağa carağan Sülemen şıyıh deb bardı deb, meni arı eltirge onou etdile. Menñe nögerge kimni koşayık deb izledile da, sora Haci mubarekge sorğan da etmey, ol da bir nögeri bolsun dedile. Ol da alağa oğay deyalmadı. Hacige ua tükür, kal deb, cuk aytmadıla. Sora biz Narsana başı bla kıshasın ketdik. Köndelenñe cuuuklaşırğa Haci mubarek aytdı: «Boynunda da suuağaçı bla allıbızğa bir kız çığadı. Biz aña Sülemen hacini üyün sorabız». «Da ma alay, arlakğa barsağız tabarıksız», - deb, ketib kaladı. Dağıda, anı ızından boynunda da suuağaçı bla, allıbızğa bir kız çığadı. Aña da sorabız Sülemen hacini üyün. Sora ol alay tohtab, eki çelegin cerge salıb, suuağaçın da alanı üsüne salıb, birgebizge barıb, Sülemen hacini üyün körgüzüb keter», - dedi. Biz Köndelenni başından tüşüb, bir uzun oramnı aylandık. Tamam Haci mubarek aythança, allıbızğa bir kız çıkdı, boynunda da suuağaçı bla. Ol Haci mubarek aythança etib ketdi. Ekinçi dağıda bir kız da çıkdı da, aña sorğanıkda, çeleklerin da alay salıb, suuağaçın da alanı üslerine salıb, tamam Haci mubarek aythança, barıb anı üyün körgüzüb ketdi. Sora anı üyüne kirib tanışhanıkda: «Kaydansız?», - dedi. «Karaçaydanbız», - degenikde, ne cumuş bla kelgensiz, deb sordu. Nek kelgenibizni aythanıkda ol: «Da, terekni tamırları anda turğanlay, mında bulçukları ne eterikdile?» - dedi. Haci mubarek taba burulub: «Kesiñ da ne zor bla kelgense», - dedi. Haci mubarek da aña: «Ho, haci, saña ziyarat ete ua kelmegenme», - dedi. Sülemen haci da: «Alay bolsa da kelgeniñ aşhı boldu, seni tanımay ölüb kalama deb tura edim», - dedi, deb, ol haparın boşadı.

Kappuşlanı Kasımnı haparları.

Men kündüz kolhozda işley edim da, iñirde Haci mubarekni zikirlerine cürüuçen edim, ol a zikirni taulada, cer-cerde etdire edi. İñirde keç kelsem, kaysı canına barırğa bilmey, tögeregime karasam, bir carık colçuk bola edi da, salıb anı bla barıb tursam, üslerine barıb kalıuçan edim. Haci mubarek da maña: «Kalay kelib kaldıñ, Kasım!» - deuçen edi.

* * *

Bir colda, üyde tayanıb turğanlay, közüme Kappuşladan bir caş bla bir kıznı aman iş etgenleri köründü. Sora sekirib turub, canımda da kamam bla: «Barayım da ekisin da, tukum bet coyğanlanı, içlerin açayım», - deb, açıulanıb eşikge çıkdım. Bılay allıma bir bölek atlam atlarıma, karasam, Haci mubarek at bla, ışara-ışara, allıma kele tura edi. Sora ol maña: «Kayrı tebregense, Kasım?» - dedi. «Ol tukum bet coyğanlanı, barayım da içlerin açayım», - dedim. «Tohta, aşıkma, busağatda barsañ elni küldürlükse. Sen endi bolluknu körgense», - dedi.

Avtor aytadı.

Bir colda da, Cağafar meni da alıb, ekibiz da Çerkesskede Kappuşlanı Uzeyirni egeçi Haciyatlağa bardık. Ol da gitçe zamanından Haci mubarekni tanıb, hapar aytdı. Bir colda Haci mubarek maña: «Kel da bılay katıma bir oltur», - dedi. Men uyaldım da baralmadım. Ol talay kere aytdı ol söznü, men da barmadım. Sora ol: «Da, koy kelmey eseñ, artda ua küseseñ da tabmazsa», - dedi. Uzaymay Haci mubarek tutuldu, men da ömürüm anı küsegenley caşayma», - dedi.

* * * * * * * *

Dağıda ol aytdı: Biz Orta Aziyadan kayıtıb kelgenikde, üy işlerge Teberdide ağaç ülüşle bergen edile bizge. Men avtobus bla arı bara, anı arasında öre süyelib, bir ullu kişi adamlağa hapar ayta bara edi. Sora bir zamanda Haci degen sözü, kulağıma çalışdı. Kim Hacini aytadı bu deb tıñılasam, bizni Hacini haparın ayta tura edi. «Men türmede bir seyir adam bla olturğanma. Biz iñir azıknı aşağınçı karañı bolub kalsa, sora ol kabırğasına tayanıb, kolun örge süyese, ol carıtıb, biz da azığıbıznı aşauçan edik. Sora bir kesekden: «Boşamaymısız, bilegim arıdı», - deb, nakırda ete, obir bilegin da süyeuçen edi», - deb.

Oközüu korkuulu zaman edi. Dinni, din tuthanlanı allay cerlede, oramlada atları sağınılsa, korkuulu edi. Kral allaylağa kıñır, erşi karağan adetin koymağan edi. Ol sebebden, men korkarak bolub, anı katına kısıla barıb: «A caş, bıllay cerde anı haparların nek aytasa?» - deb sordum. Ol da maña: «Kara bu egeçime, sen anı üçün nek korkasa, kral anı ayıbına colukdurğandı», - dedi.

AVTOR AYTADI:

Bir colda ğayıd kün, Cağafar bla men Botaşlanı Akkanı üybiyçesi Minatnı kolun tuta barabız. Ol Gezamnı atasını egeçi edi. Sora ol da alayda Haci mubarekden bir hapar aytdı.

Kesibiz Narsanada caşay edik, koşubuz Elkuşda edi. Bir colda Haci mubarek bizge kelib, zikirge cıyılıb, talay zamannı çaçılmay turdula. Bizni caşla da ala bla birge köb turdula. Meni cüregim, koşda mal ne bola turadı deb, bek kayğırıb edi. Ala ua çaçılmaydıla. Da bügün bir tözeyim, tamblağa çaçıllık bolurla dey turdum. Sora bolmağanında, açıulanıb, Hacini üsü bla art üyge kirib bardım. Caşlağa kölüme kelgenni aytıb, duniyanı kuyub, ızıma çığıb kele, Haci: «Minat, nek etib aylanasa bılay?» - dedi. «Cüregim köbüb, ol açıulu bolub, kayın hateri üçün deb söz başlayalmay tura edim da, sora ol kesi söz başlağanında, men aña da bir zatla aytayım», - deb, anı taba aylanñanlay: «Amin deçi, bir dua eteyik» - dedi da, ol eki kolun caydı. Açıuum ketmegen edi da, kaltıray-kaltıray, men da kollarımı caydım. Bir zamanda kuçağımı içi, örge miyik kalanıb, çımmak bir ak zatdan toldu da kaldı. Ne zat bolğanın añılamadım. Ol açıuum da tas boldu. Uyalğandan başım kayğılı bolub kaldım. Haci da maña: «Minat, bılay etib aylanma, bir zat da bolmaz» - dedi. Artda koşha barğanlarında, mallağa cuk da bolmay, semirib, cayılıb otlay tura edile», - deb, hapar aytdı.

Haci mubarekni kayın kızı - Sapıunu aythanı.

Biz Narsanada Haci mubarek bla birge cıyılıb, olturub turğanlay, ol bizge: «Ollahi! Kaysı horlarık ese da, obireu da, Caşuu da atışıb keledile», - dedi. Caşuu Elkuşdan kellik edi. Ol Minatnı caşı edi. Sora men keçe eşik allına çığıb, Haci mubarekni aythanı tüz ese deb, baratanı canında süyelib, kelirin saklab turdum. Colda cuk kördü ese, haparın sorurğa. İgi köbürek da saklab, bir zamanda ol keldi. Cay közüu edi da: «Bazarğa kayıtıb, harbız da alıb, aşab keleme», - deb. Colda ol suusab bolğan bolur edi, ol zamanda bazar keçe da işleuçen edi. Sora men: «Hahay, colda ne kördüñ, bir ayt?» - deb, allın aldım. Ol da maña cuuab bermey, guzaba üyge kirib ketdi. Artda: «Nek cuuab bermegen ediñ?» - deb, sorğanımda: «Cuk körsegiz maña ayta turuğuz», - degen edi da Haci mubarek, anı üçün aña aytırğa deb, kirib ketgen edim», - dedi.

Men (avtor) bu haparnı Caşuunu kesini auuzundan da eşitgenme.

Ol aythan: «Keçe karañıda, Elkuşdan enişge aylanıb, Narsana taba, kesim cañız kele tura edim. Sora ızımdan, kurukça, bir iñiçge uzun adam cetdi. Kesin maña ışıy-ışıy allıma ötdü. Dağıda artha kaldı. Biyağınlay, kesin maña ışıy, dağıda alğa ötdü. Alay-alay ete kelib, sora ol oñ canımda teren özenñe auub ketdi», - dedi. Haci mubarek anı körüb ayta bolur edi ol söznü. Özenñe auğanı da, anı duası bla bolur edi.

Anı türme tıymağan haparı.

Haci mubarek türmeden çığıb, suuızında kırdışda namaz kıla da, kayıta turğandı. Birgesine turğan nögerleri, kamerada catıb turadı deb, akılları alay bolğandı. «Kalay çıkğanın, kalay kirgenin körmey edik, bizge esletmey edi. Kelse, kolunda da şışası bla, alay üynü ortasında süyelib: «Suu kerekli barmısız?» - deb, soruuçan», - edi. Sora bir colda, kesi da kayğılırak kirdi da: «Ollahi! Kesimi esletdim da koydum», - dedi. Mıçımay, türmeni naçalnigi nögerleri bla kirdi. Karab, Haci mubarekni kamerada körgenley, nögerleri taba burulub: «Da ne zat kauğa salıb aylanasız, mında turadı da», - dedi. Ala da, tışında suuızında körgenlerin begitgendile. Sora naçalnik Haci mubarekge orus tilde: «Botaşev, sen tışında aylanñan haparıñ bardı, kertimidi?» - deb, sorğandı. «Da, alay ayta esele, kerti bolur», - dedi ol. Sora ol: «Alay ese, kalğanla beri çıkçığız, men anı tışından kirit salayım da, sora bir çıksın», - dedi. Barın da koridorğa çığarıb, ullu kara kiritni ilindirib, açhıçnı bılay bura tebrerine, katında Haci mubarekni süyelib turğanın körüb, açhıçın buralmay kalğandı. Sora ol seyir-tamaşa bolub: «Botaşev, türmeden çığala eseñ, ketib nek kalmaysa?» - deb sorğandı. «Men Allahnı buyruğuna turama, biz tıyıb turabız debmi turasız?» - degendi. Sora ol da Hacige: «Men kuuğun etib aylanmam, ket da kal», - degendi. Anı sınab aythan ese da, Allah biledi. Naçalnik bolğanlığına ua, anı başına boş etib koyarğa erkinligi bolmağandı. Haci mubarek da aña: «Oğay, meni Allahım alkın türmede tuzdam aşa, deydi», - degendi.

Avtor aytadı.

Bir colda Konzavodda Cağafarnı kayını – Bayramuklanı Mahmutlada cıyıldık, alanı bir kurmanlık çurumları bolub. Adam alay köb

cok edi. Alayda: Mahmutnu üybiyçesine cuuuk cetib – Salpağarlanı Haci-Mahmut, anı karnaşı Ökub, alanı küyouleri Kappuşlanı Osman - kartladan bıla bar edile. Sora Haci-Mahmut Haci mubarekni tanıb, birgesine bola turub, andan bir talay hapar aytdı.

Haci mubarek da, afendileden da bir üçeulen bizni üyde olturdula. Sora namaz zaman cetgeninde alanı biri: «Haci, bizge bir namaz kıldırsañ a», - dedi. Haci mubarek da, akırtın örge turdu da: «Afendi turğanlay, bizni kibik sürüuçüge ne cetedi?» - dedi da, afendileni birin költürüb, alıb barıb imamnı ornuna saldı. Namaz tınñandan sora: «Afendile, siz ayıb etmegiz, meni bir kesek kulluğum bardı, anı bir eteyim», - deb, alğa çığıb, kıblağa aylanıb, kabırğa taba olturdu. Sora kulluk ete turub, bılay ızına buruldu da: «Afendile, caş zamanığızda sizden tütün tarthan bolğanmıdı?» - dedi. Alanı biri: «Men bılay, oynab, bir-eki tarthanma», - dedi. Ekinçisi da aña uşaş, burdurub, bir baş alğan söz aytdı. Üçünçüsü ua: «Da, ne belâhnı da etgenbiz», - dedi. Haci mubarek da, anı burdurmay, tüzüça aythanına razı bolğanı betinde körüne edi. Sora Haci mubarek alağa: «Da siz bügün a kutulursuz, Ullu Allahnı allında kutulurmusuz ansı? Men sizni allığızda cana turğan otnu köre turama», - dedi.

Salpağarlanı Haci-Mahmut aytadı.

Bir col Uçkekenñe bizge üyge, Haci mubarekni sorub, bir dügerli (osetinli) keldi. Oközüu korkuulu bolğanı sebebli, Haci mubarek baş canlata, kesin saklay aylana edi. Kayda bolğanın caşırıb cürüy edi. Alay bolsa da, ol adam uzakdan bir bek termilib kelgen edi da, aytmay da koyalmadım. Esleb sak bar deb, Narsanada bolğan cerin üretib iydim. Kalıb ketib, artda aña tübegenimde:

Tabhanmı ediñ, Hacini? - deb, sordum.

Tabhan edim, - dedi.

Kalay kördüñ da? - degenimde,

Ollahi! busağatda, duniyanı başında andan sıylı adam bolmaz! - deb, cuuab berdi.

Sora men Kappuşlanı Osmanña:

Osman, seni ua, Haci mubarekge colukğanıñ bolğanmı edi, tanıymısa anı?» - deb, sordum.

Ollahi! Bir kere ua keñden bir körgenme, alay a adamlık etalmağanma ansı. Çegetde bara turğanlayıma, bir talanı tögereginde terekle toğay bügülüb, tala taba enişge iyile tura edile. Men seyir-tamaşa bolub, allıma bir kesek barırıma, Haci mubarek adamları bla alayda olturub tura köre edim. Men uyaldım da, barıb kol-zat tutalmadım. Homuhluk etib, ızıma kayıtıb ketdim, - dedi.

Dağıda bireuden bir hapar.

Üçeulen bolub, koşda mal nöger bolğandıla. Birleri Haci mubarekni kauumundan bolğandı. Sora ol, namazlıkda olturub, köbürek kulluk etiuçü bolğandı. Nögerleri da Haci mubarekge iynanmay, anı hılikke, samarkau ete turğandıla. Sora bir colda ol alağa: «Koyuğuz, Ollahi! siz meniça bir da çıdayalmazsız. Siz anı tanımaysız, körmegensiz», - dey turğandı. Sora ala, cür alan, ol aythança kerti allay adam ese, barayık da bir köreyik deb, ekisi da

atlağa minib, koşdan enişge aylanñandıla. Oközüude cıyılıb, Haci mubarek da zikir etdire bolğandı. Sora ol alaydağılağa: «Ollahi! eki atlı keledile bizge konakğa, alay a bizni köre keledile deb, bilmeyme. Bizni sınay kele bolurlamı? Alay bolsa da, ayımsa, kelsinle», - dedi. Sora ala bir kesekden kelib, atların da tağıb, zikirge sansız kirib, olturadıla. Haci mubarek da, ala üçün karamay, zikirin bardıradı. Alanı biri ol kün iñirge deri çıdaydı. Sora iñir bolurğa kelib anı bir cılau basadı. Ekinçisi, üç künnü çıdaydı. Sora anı da basadı cılau. Ekisi da zikirge siñib, aña esleri ketib, koşnu unutadıla. Haci mubarek da: «Barığız, mal da carsımasın, entda kelirsiz, Allah aytsa!» - dey, ala da turub ketib kalalmay, bir bölek künnü kaladıla. Sora biri ariu aytıb, nögerin aşırıb, kesi kaladı. Tura-turub ol da keterge unamağanında, Haci mubarek turub anı birgesine atın da başından tarta: «Haci-Murat, sen unutmasañ, men da unutmam», - deb, bir karamdan arı audurub, kayıtadı. Haci mubarek kelib zikir etdire turğanlay, bir zamanda karasa, Haci-Murat kelib olturub tura. «Haci-Murat, kayıtıbmı keldiñ?» - deb soradı Haci mubarek. «Ollahi! Haci, men oğay, atım da unamay edi barırğa», - deb, cuuab beredi. Haci-Murat Korkmazladan, Eçkibaşları atauuldan bolğandı. Nögerin bilmeyme, kimleden bolğanın.

Özdenlanı Abul-Kerim aytadı.

Bir colda men Haci mubarekge: «Kulluk ber», - deb bardım. «Da, bir cılnı malnı kaçın etib kel», - dedi ol. Bir cıl ötgenden sora, tayın da bauğa cıyıb, colda da çaba-corta, bir taylı baytalğa minib, bara turğanlay, Haci mubarek allıma kele tura edi. Bılay tübegenley: «Bu baytalnı tayın da ızından taraltıb, kesin da kızğan celini bla çabdırıb, bılay nek incitdiñ?» - dedi. Men da: «Alay katı kelmegenme», - derge küreşdim. «Da, sen arı-beri burdursañ da, atıñı oñ canında, kulak başında birgegizge uçub kelgen kara çibin ayta turadı sora», - dedi. Colda ua ol çibin, Haci mubarek aythança, birgeme uçub kelib turğan edi deb, sözün boşadı.

* * *

Bir colda da, Haci mubarek canlay aylanñan zamanda, anı Mıhal elge kelgenin esleb, kim ese da bireuden selsovetge til barğandı. Oközüude üçeulen bolub, sovetde olturub, içe bolğandıla. Ala anı ızından bolurğa bla koyarğa, kalay eterge bilmey, alayda bir-biri bla keñeşgendile. Ala arı deri anı tanımağandıla. Ahır onouları, birlerin iyib sınarğa deb, alayğa tohtaşhandıla. Sora alanı birleri tartıb turğanlay, hurcununda da arakı şışası bla, ol bolğan üyge salıb barğandı. Haci mubarek da aña: «Kel-kel», - deb, üyge kiyirib, anı kesini katına olturthandı. Ol nek kelgenin da aytmay, ala ekisi da uşak etgendile. Haci mubarek da aña bir zatla aytıb, sora bir kesekden ol turub ketib tebregendi. Haci mubarek da anı aşıra barıb, bosağada: «Da, igi caş, ol seni beri cibergen nögerleriñe da tüzüça, koşmay-koratmay, bılay körgeniñça aytırsa», - degendi. Sora ol nögerlerine barıb, eşikni açıb, başın arı sozub: «Katınçıkla! Ollahi! Bügünden arı anı atın aman canı bla aythan, alay-bılay bolsun», - degendi. Ala da: «Ollahi! ol munu da kurutub iygen köreme», - degendile. «Ollahi! siz meni çaklı bir da çıdayalmazsız, anağızdan cigit tuuğansız da, bir barçığız! Ol hucu şışanı da kaydan alıb bardım ese da, ol da bir canımı aşab bara edi. Ayhay, anı arı atarlay, alayda bir teşik tabsañ a», - degendi.

* * *

Haci mubarek türmede Karaketladan bir afendi bla olturğandı. Ol Haci mubarekge alay iynanıb kalalmağandı. Aña uak-uak auuz cetdire, iynanmağanın bildire turğandı. Sora bir kün ol Haci mubarekge: «Koy-koy, Haci, bolğannı katışdırıb aylanasa», - degendi. Haci mubarek da aña: «Teyri, afendi, tohtasañ igi bolur edi, tohtamasañ, mejgitden pategençikni urlağanıñı da aytırma» – degendi. «Ho, sen karab tura bolur ediñ», - degendi ol da. «Ötürükmüdü sora, el sadakağa bergen pategen plâganı bir kulağından alaşa, dobar kızçığıña tutdurub, kesiñ da bir kulağından tutub, al canı bla barsak adam körüb koymasın deb korkub, mejgitni art canında hanslanı içi bla, sılcıratıb alıb barğanıñ?» - degendi. Ol künden sora büsüreusüz, afendi auuzun tıyğandı.

Öksüz hak.

Konzovod eli meni imamğa saylab, men da (avtor) anda 1989 cıl imamçılık etib işleb tebregenimde: «Ölgen üçün dua-tilek etiu, carlılaga sadaka beriu bolmasa, anı üçün deb ölgenni üyüne cıyılıu, aşau-içiu İslam dinde Şeriyatda bolğan zat tüldü, kaysı din kitabnı alıb okusañ da, anı keri urğan bolmasa, alanı birinde da atı-çuuu aytılmaydı. Anı mahtanıuğa, közbauğa sanab, barı da sögüb söleşedile. Sadaka beriunü, tilek etiunü ua kallay bir etseñ da, ol igidi, ölgenñe hayırı bardı. Ozaman, bu zaman, alayda-bılayda demey, tablıkğa köre etigiz ölgenigizge madar, Şeriyatda buyruk ma bılaydı!», - degen edim. Sora Narsanada har kim da bağalathan, Haci mubarekni da igi tanığan, Aliylanı Baydımatçık deb bar edi da (Allah günahın kurutsun), adamla barıb menden aña til etib turğan köre edim, meni da haparım bolmay. Bir col men anı köre barsam: «Senden kelib, maña: «Abu-Yusuf aşau-içiunü unamaydı», - deb, til etib turadıla», - dedi. Men tıñıladım. Sora ol: «Alay bolsa da men seni canlıma», - dedi. «Nek?» - deb, sordum. «Ozamanda Haci mubarek bizde keçe-kün köb turuuçan edi, alay a ol bizde uşhuuur aşamay edi. Barıb honşubuzda aşab keliuçen edi. Anamı ua, Haci bizde cuk nek aşamaydı deb, cüregi kıynala edi. Sora bir colda anam: «Haci, meni uşhuuurumu ne hatası bardı, nek aşamaysa menikin?» - deb, kesinden dauladı. Haci mubarek a har üyde da aşab barmauçan edi. Aşnı ayırıb aşauçan edi. Anam da anı korkuuun etib sora bolur edi. Sora Haci mubarek: «Bir hatası cokdu, bek taza- kirsiz uşhuuurdu, alay a bu öksüzçüklenikin maña aşarğa cararık tüldü», - dedi. Atabız ölüb, biz uuak üydegi kalıb edik», - deb boşadı Baydımat haparın.

Söz etiu.

Bir colda da Haci mubarek namazlıkda olturub kulluk ete turğanlay, anı katında eki erkişi söz etgendile. Sora Haci mubarek uşatmağanın nazmu halda bılay bildirgendi.

Duniyada bar köb belâh, köznü kıs – körmez üçün, Tilni tart, köb söleşme, cahanimge kirmez üçün.

Köznü açıb karab tursañ, tilni uzatıb söleşib barsañ, Kimde ne bar sen bilmezse, cahanimge kirirse, - deb.

Tamam Ullu Allah Kesi sıylı kitabı Kuranda, söz etiunü üsünden aythan kibik, aytmağanmıdı bu nazmunu.

* * *

Bir colda Haci mubarek da, Catdolanı Mussa da, Botaşlanı Haci- Daut da atla bla colouçu bolğandıla. Haci mubarek arada, ol ekisi da eki canında. Sora Haci mubarek aytadı: «Kaysığızda ese da biriñde, bir tilsiz sabiy caratıladı», - deb. Anda bolluk bolur deb biri, obirinde bolluk bolur deb da biri, ekisi bir-birine coralaydıla. Mussanı, artı-allı da, sabiyi bolmaydı. (Anı men da igi tanıyma, Konzavodda biz bolğan elde caşab, artda Hurzukğa köçüb anda auuşhandı). Haci-Dauut üydegilenib, talay sabiyi da bolub, alada allay can caratılmaydı. Haci mubarek aythan boşmu boldu degen zamanda, bir üydegisinden ayırılıb, ol başha üydegi kuraydı. Ekinçi üydegisinden talay can da tuuub, alanı biri – ol Haci mubarek aythan tilsiz kızçık boladı.

Cağafar da, men da alanı üylerinde konakda boluuçan edik. Ol kız da bizni caraşdırıb, bir ariu tukum sıylauçan edi. Tili söleşmese da bir çıraylı, uyatlı, kirsiz kız. Da ma alay, ol işge men kesim şağatma. Bılanı ua, barın da tanıyma. Haci mubarekni üsünden bilgen haparlarımı bir talayın aytdım. Men cetişdiralmağanıma Ullu Allahdan keçmeklik tileyme!

* * *

Añılağanña ma bılay, Sıylı Allah biz milletge, bek ullu nasıb etib sauğağa bergen, sıylı adamnı tutdurub, anı halknı içinden kuruthunçu, içibizde bir kauum sıysızla, iymansızla tınçlık tabmağandıla. Haman cauğa til etib, anı arabızdan tas etgendile. Oğarı aythanıbızça, Orta Aziyağa köçgenibizni sebebi anı üçün ese da, Allah biledi. Alay bolurğa da bolur. Anda ua bir igilikmi kördük?! Anı üsünden oğarı da bir aythan edik. Anda halk körgen kıyınlıknı aytırğa da bek kıyındı. Al cıllada halk anda başı kayğılı edi. Ol bir kesek es cıya tebregeninde, cıyılıula ete, maulud, zikir ete, Allahnı esgere, tilekle ete tebredi. Ol kıyınlık alanı sındırıb, Allahnı esgertgen bolur edi. Birda közümden ketmeydi, alanı taralıb, Allahha tilek salıb calbarğanları. Bügün kibik köz tuuramda turadı, kolların örge költürüb, keñ cayıb, kökreklerin da cılamuk cuuub, alanı tilek etgenleri. Tilekleri ua ne edi deseñ: «Allah, Kavkazğa – ızıbızğa bir kaytar, curtubuzğa sal!» - deb, haman ol edi. Çomart Allah tileklerin kabıl etgen bolur edi, kelib ceribizge tüşdük. Ullu kuuançlı bolduk. Sora bay bola, caşauubuz tab bola başlarğa, ol kıyınlıklanı da unuta, Allahnı da unuta tebredik. Tilekleribizni kabıl etgen Sıylı Allahha şukur etib, Allahnı coluna kesibizni caraşdırır ornuna, Allahha kelişmegen haram zatlanı ete tebredik. Arı deri ertdeden kelgen cahil, mecisu adetleribizge: berne kibik, hızenle kibik, d. a. k. Aña dağıda başha, dinde bolmağan, ne corukğa, ne dinñe kelişmegen ayıblı, uşağıusuz zatlanı koşub, millet kesi-kesine kıyınlıknı ullu etdi. Halkıbız Ullu Allah haram etgen içgi bla kuuançın ete tebredi. Kelin alsa da, kız berse da, askerge caş aşırsa da, ol andan kelse da. Alay bla ol öse-öse barıb, artı caş tölü içgige siñdi, içgige tişirıulanı da üretdi. Kızlarıbız caşla bla bir stolda olturub, içgi içerge ürendile. Anı bla kalmay uruğa-guduğa, aman cürürge caraşdıla. Ahırı adeb-namıs da san etilmedi. Millet cahillikge ketdi. Biz Orta-Aziyada zamanda, meni bek esimdedi, arakı içgen, esirgen, oramda esirib körünñen, ullu ayıbha sanala edi.

Caş adamla geben, bau artına buğub, caşırtın içgenleri da bola edi. Busağatda ua içmegenñe ayıb etgen zaman boldu. Tab anı tolu adamğa da sanamaydıla. Burundan da belgilidi, bir halk, bir millet içgige siñse, aña berilse – ol kurub ketgendi. Anı kibik, adebi-namısı bolmasa da – ol halk bolmağandı. Endi ol zatlanı barın ornuna sallık kuru, Bir Allahnı dinidi. Dinsiz millet burun da uzak barmağandı. Bizni milletni da Allah saklasın ansı, bügünlükde ışanır zatı cokdu! Ullu Allah Kesi tüz colğa salsın! Aña tayanabız, Andan umut etebiz!

www.ebze.ru

Convert PDF to HTML usiñ PDF2HTML Online