|
-Семенланы Сымайыл -Радиопередачи с участием Семенова Исмаила или о нем (откроются в новом окне): -Халкъны джырчысы Семенланы Сымайыл -Радиокомпозиция на стихи Семенова - Лайпанланы Билал - ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА эмда АДАБИЯТЫБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ -СЫМАЙЫЛ КЪАЧАН ТУУГЪАНДЫ? -ТЁРЕ - (Джырчы Сымайылны мен Москвада чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан назмуларынданды бу назму. 1980-чи джыл джазылгъанды. - Сымайылны паспортунда джазылгъаны да, кеси назмуларында айтханы да - туугъан джылы 1870-чи джылды. Юйдегисинде Азрет бла Марыуа Сымайыл 1891-чи джыл мартны 3-де туугъанды, 1981-чи джыл июлну 31-де ёлгенди дейдиле. София атасыны туугъан джылына 1885-чи джылны санайды, «кесини айтханы алай эди» дейди. Аман къыш* - 1879-1880 джыллада, Къыйын къыш - 1902-1903 джыллада болгъанды. - Ажымсыз зат: Семенланы Джырчы Сымайыл мартны 3-де (джылы - ?) Учкуланда туугъанды, 1981 джыл июлну 31-де - ораза ачылгъан байрым кюн - Терезеде ауушханды, асралгъанды). -КЕТЕ ТЕБРЕЙ -ДЖОЛУМ -ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА эмда АДАБИЯТЫБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ - ИСМАИЛ СЕМЕНОВ (ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛ) -Лайпанланы Билалнычыгъармаларында - СЫМАЙЫЛГЪА АТАЛГЪАН неда СЫМАЙЫЛ САГЪЫНЫЛГЪАН НАЗМУЛА -ХАКЪ СЁЗГЕ ТАЯНЫБ, АКЪ СЁЗНЮ АЙТАЛГЪАН - МИНГИ ДЖЫРЧЫ -КЁРДЕМЧИ ДЖЫРЧЫ - СЫМАЙЫЛ -КЯЗИМ БЛА СЫМАЙЫЛ -ДЖОЛ БОЛСУН! КЪАЙРЫСА? Семенланы Сымайыл  Поэма Исмаила "Акътамакъ” - это не только гимн любви, это энциклопедия карачаевской жизни; энциклопедия жизни, уклада того Карачая, которого мы потеряли, которого уже нет. Джырчы Сымайыл был, без всякого преувеличения, совестью, честью нашей литературы. Искренность, правдивость, бесстрашие - отличительные черты его творчества. Он служил только единому Богу, писал стихи против Сталина при жизни Сталина. Остался противником безбожного режима вплоть до своей смерти. Так он и умер, с гордо поднятой головой. С 1940 года до развала СССР его имя, его стихи, песни, религиозные песнопения-зикиры, были под запретом. И сейчас не издают его книги - по разным причинам. Поэтому не знает молодое поколение великого Исмаила. Радиопередачи с участием Семенова Исмаила или о нем (откроются в новом окне):  Халкъны джырчысы Семенланы Сымайыл (8 MB) Радиокомпозиция на стихи Семенова (6 MB)Лайпанланы Билал ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА эмда АДАБИЯТЫБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ 1 СЫМАЙЫЛ КЪАЧАН ТУУГЪАНДЫ? Сымайыл кеси назмуларында айтхан: ТЁРЕ (Джырчы Сымайылны мен Москвада чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан назмуларынданды бу назму. 1980-чи джыл джазылгъанды. Сымайылны паспортунда джазылгъаны да, кеси назмуларында айтханы да - туугъан джылы 1870-чи джылды. Юйдегисинде Азрет бла Марыуа Сымайыл 1891-чи джыл мартны 3-де туугъанды, 1981-чи джыл июлну 31-де ёлгенди дейдиле. София атасыны туугъан джылына 1885-чи джылны санайды, «кесини айтханы алай эди» дейди. Аман къыш* - 1879-1880 джыллада, Къыйын къыш - 1902-1903 джыллада болгъанды. Ажымсыз зат: Семенланы Джырчы Сымайыл мартны 3-де (джылы - ?) Учкуланда туугъанды, 1981 джыл июлну 31-де - ораза ачылгъан байрым кюн - Терезеде ауушханды, асралгъанды). Он джыл болгъан сабий эдим Аман къышда*. Тюк алырча болмасам да Учхан къушдан, Ол кюн да Ётюрюкге, хар терсликге къаршчы эдим. Тийребизде сабий халкъгъа Башчы эдим. Андан бери джюз джыл кетди, Джюз джыл (!) кетди. Джашадыммы аллай бирни Ёлмей керти? Асраргъа да кюрешдиле Джаным саулай. Джырымы да юлешдиле Джаным саулай. Башым мени чыммакъ болду, Джюрегим а - къаралмады. Тюзню-терсни айырмагъан, Халал-харам айырмагъан, Сууаб-гюнах айырмагъан - Адаммыды, къралмыды?! «Уллу Аллах, аланы да Тюзет»,- дедим. Кёкге къарай, джерге къарай, Гёзет этдим. Мен таяндым бир Аллахха, Бир Аллахха этдим шукур. Аны кючюнден тюз джашадым, Кёлюм сынмай, болмай мугур. Мен джашауну, махтауну да, Ёлюуню, тирилиуню да Келдим кёре... Барды Аллах, бирди Аллах, Олду - Тёре. Къой, къояйым къургъакъ сёзню, Къой, къояйым дуния сёзню. Не этейим дуа, зикир, Не тынглайым - келир фикир. КЕТЕ ТЕБРЕЙ Ишлемесем да къалала, Айтылмасам да дуниягъа, Туз-дам бергенме къайгъыда Инджиую болгьан адамгъа. Илму юлгюле ачмадым, Халкъымы онгун кёлтюрюб. Алай джек кёрдюм кёзбауну, Кесим айтмадым ётюрюк. Джылларым джюзге джанаша Ышан этдиред ёлюмюм. Алай халкъ билген атыма Тамгъа салдырмаз ёмюрюм. Джазыуум джардан атса да, Ийсе да манга палахла, Буюрулгъаннга тюбедим - Оноуум джокъду Аллахха. Кетиб барама дуниядан, Тохдайды тылпыу кёрюгюм... Джамагъатынгдан уялмаз Сымайыл, ёлген ёлюгюнг. ДЖОЛУМ Беш-алты джылымда Дуния - алтын билезик, Онеки-онбеш джылымда Тойгъа-оюннга илешиб. Джыйырма эки джылымда Уруш-тюйюшге къатыша, Отузунчу джылымда Джыйынлагъа джараша. Къыркъ джылыма келгенде Джаллай джамандан, залимден, Эллиу джылымда джюрюдюм Илму алыргьа алимден. Джылым атлады алтмышха, Акъылым кетди сагъышха, Кёб ишими этдиртмейд деб, Саныма болдум гурушха. Джылым келди джетмишге, Инчиклерим къангишге, Умут аслам, болум аз - Назик болдум хар ишге. Сексеннге келгенде, Сенгкилчекде учханча, Онгнга-солгъа сёлешиб, Адамла менден къачханча. Токъсаннга келгенде Керексиз сёзле гырылдай, Кёрюн табсын дедиле, Тёгерегимде шыбырдай. Джан джашаудан тоймайды... Бир джюз он джыл джашадым. Гюнахымы кеч, Аллах, Бир сабийге ушадым. 2 ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА эмда АДАБИЯТЫБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ Москвада джазыучуланы бир форумларында иш этиб Давид Кугультиновгъа тюбедим. «А, надежда горской поэзии» деб, чам эте, къучакълады. Сейирсиндим аны эсине. Онбеш джылны мындан алгъа, ол сёзлени да айта, мени Давид бла, Чингиз бла да биргелей танышдыргъан эди кенг джюрекли халал Къайсын. Аны сагъына, «ай зауаллы Къайсын, ай закий Къайсын» дей, аслан башын ары-бери чайкъады Давид. Адамны заманын алмаз ючюн, джумушума кёчдюм. - Давид Никитич, сиз Къарачайны ахыр Халкъ Джырчысы эмда биринчи Миллет Поэти Семенланы Джырчы Сымайыл бла танышсыз деб эшитгенме. Аны юсюнден талай сёз джазсагъыз, Джырчыны юсюнден хазырлана тургъан китабха саллыкъ эдик... - О, это был изумительный старик. Файгъамбарлагъа ушаш бир къарт эди ол. Нарт эпосугъуздан тюшген бир деменгили нартха да ушай эди тюрсюню. Минги Таулу Джуртугъузгъа да аныча ушагъан аллай экинчи адам болмаз, эшда. Аны ауазында аллай бир берекет, аллай бир кюч, аллай бир ариулукъ бар эди - къарачай тилни билмеген да, ол джырласа, сагъатла бла тынгылаб турургъа боллукъ эди. Мен кесим да болгъан эдим алай. Гомерни кесине тюбесем да, андан бек сейирсиналлыкъ болмазма. Къайсын аны бла таныш болмагъанына бек джарсыйма. Къайсын аны кёрсе, бек багъалатхан Кязимине тюбегенча огъуна болур эди. Таулула Кязимни багъалатханча, сиз да Сымайылгъа алай къарай болурсуз. Алай къарамай да амал джокъду - хар миллетни аллай бир адамы болуучанды: Орусну - Пушкини, Гюрджюню - Руставелиси, Малкъарны - Кязими, Къарачайны - Сымайылы... Кугультиновну сёзюн бёлдюле - аны президиумда сакълаб тургъанларын билдирдиле. Давид манга къолун узата айтды: - Элистагъа сёлеширсе. Бир кесек бош бола эсем, Сымайылны юсюнден джазмай къоймам. Ма алай келишиб, айырылдыкъ. Кугультиновну мындан сора кёрмезлигими да билмей эдим. Андан сора кесим къайгъылы болгъан бир кёзюуле болдула. Бираздан тышына кетерге тюшдю. Алай а, «тилегими унутмай тура болур» деб, таблыкъ тюшгенлей, Давидге къонгурау къакъдым. - Эсимдеди, алай а, айыб этме, сёзюме керти болалмай турама. Билемисе, къаллай палах болгъанын - кёзлерим кёрмей тохтагъандыла. Ма алай болуб, къарангыгъа батыб турама. Не айтырыкъ эдим? Кёб къыйынлыкъ кёрген Кугультиновну алай болгъанына бек къыйналдым, саулукъ-эсенлик теджерге кюрешдим. Брюссельде Чингиз Айтматовгъа тюбегенимде, ол да сагъынды Давидни. Къайсынны асрагъан кюнлерин да тюшюрдю эсге. «Ол кюн Давид бла бирге эдик. Къайсыннга, Расулдан эсе, Давид джууукъ болгъанын ол кюн да эследим. Не айтсанг да, сюргюннге тюшген халкъланы поэтлери эдиле ала - ол фаджия артыкъ да бирикдире болур эди аланы. Давидге Даууд деб да айтыучан эди Къайсын». Давидге джарсыгъаны бла бирге, мен билмеген затны да айтды Чингиз. «Кугультиновну къол аязында тутады Къалмукъну президенти. Не кереклисине да къарайды. Къалача, бир мазаллы юй да бергенди анга -Давид «эл багъасы бир адам» болгъанын Илюмжинов ангылайды. Кърал башчыла бары да алай къайгъырсала эди джазыучуларына...». Чингизни ауазы бираз тюрленди да, «эшта, Къыргъызстанны тамадалары Айтматовгъа алай бек къайгъыра болмазла» деб келди кёлюме. - Хы, Джырчы Сымайылгъа сен да, Давид да алай уллу багъа бере эсегиз, мен да бир къууанайым: сен аны назмуларын, мен тынгыларча, джырларын да манга табдырырмыса? Давидни сейирсиндирген Акъсакъалны ауазына, макъамларына мен да бир тынгылайым. Сымайылны юсюнден толу хапар айтыргъа керек болдум. Чингиз бёлмей тынгылады. Эм ахырында айтды: - Да ол бек уллу къыйынлыкъды. Джырчыгъа джырларын джырларгъа къоймай, назмуларын басмагъа иймей, харам этиб турсала - ол шайыргъа-джырчыгъа ёлюм болмай неди? Аллай уллу фахмуну «ауузун байлаб» тургъанларын Къайсын билеми эди? Анга Сымайылны юсюнден хапар айтырыкъ сизде бир джазыучу къалай табылмагъанды? Мени биринчи хапарым да басмагъа Къайсынны кючю бла чыкъгъан эди. Сеннге да къалай къайгъыргъаны эсимдеди. Кязимни уа, хар къайда, байракъча ёрге тутханлай айлана эди. Къайсын тургъанлай, башхалагъа айтхан да таб болмаз эди, ансы манга билдирселе да...». Энди сагъыш этеме да, ол соруугъа джууаб табалама, ангы уа ангыларгъа унамайды. Фахмулары аз, джюреклери тар, зар адамла кесгендиле Сымайылны джолун. Джырчы Сымайылны аллай бир джолун кесерча, ол кимге не этген болур эди? Халкъыбызгъа къыйынлыкъ салгъан - сойкъырым-сюргюн этген ибилис джорукъгъа, аны башчыларына да къаршчы джазгъанды. Алай а, сталинчи джорукъну Хрущёв Совет Союзну коммунист партиясыны 20-чы съездинде огъуна ууатхан эди. 14-джыллыкъ сюргюнден-ссылкадан 1957-чи джыл джуртуна къайытыб, рахат джашаб башлагъан эди Къарачай да. Халкъы бла бирге Сымайыл да къайытхан эди. Джелимаууздан Къарачайны тутулгъан Кюню, Айы да къутулдула, Сымайылны уа джырлары, назмулары да, СССР чачылгъынчы, тутмакъдан чыкъмай турдула. 1992-чи джыл Джырчыны назмуларын, джырларын Москвада китаб этиб чыгъарыргъа кюрешдим. 1940-чы джылладан сора чыкъгъан биринчи китабы эди ол. Ёзге Сымайыл кеси аны кёрюрча болмады - 1981-чи джыл ауушхан эди Шайыр. «Кърал Сымайылны эрши кёре эди», «КГБ Джырчыны кёз туурасындан ычхындырмай эди» дегенча айтыула бош хапарладыла. Кърал, КГБ Сымайылны къоркъуулугъа санаса, эрши кёрсе, эртде огъуна тутуб къурутур эди. Джокъ эди Сымайылгъа кърал джанындан дау. Джырчыгъа къара джагъыб кюрешгенле кесибизни джазыучула эдиле. Ала эдиле аны джолун кесиб, джыр-назму хазнасын да тонаб кюрешгенле. Эм уллу гюнах Къарачай-Черкес областны джазыучу организациясы бла радиокомитетни олсагъатдагъы тамадаларындады. Къарачай халкъдан алайлада 1957-1990-чы джыллада кимле тамада къуллукъда ишлеген эселе - аладады гюнах. Ала болгъандыла Сымайылны джырларын джырлатыб джаздырмагъан, радио бла да бердирмеген, басмагъа да иймеген. Джырчы Сымайыл эм къыйын заманлада да кёлюнде-джюрегинде болгъан затланы айтханды. Хакъ кертисин айтмай болалмагъанды. Тюз сёзю ючюн джанына къоркъуу тюшюб, «Ай, Сымайыл, кёресе халкъны тутуб къурутуб баргъанларын. Сен а колхоз джашауну, партияны, Ленинни, Сталинни да самаркъау этиб сёлешесе. Халкъда тилчиле кёбдюле. Аланы ауузларын джабар ючюн, къралны, партияны башчыларын, колхоз джашауну да махтаб бир талай джыр джаз. Алайсыз башынгы алаллыкъ тюлбюз» дегендиле Къарачайны олсагъатдагъы тамадалары. Не этерик эди зауаллы Сымайыл - джазгъанды талай джыр. Ызы бла уа, Аллахдан, халкъдан да кечмеклик тилегенди: «Сталин деген чууутлу, Джашауубузну къурутду, Тиллерибизни чалдырды, Кесине махтау салдырды. Махтау салалгъан - тёргеди, Салалмагъан а - кёргеди. Джан - татлы, мен да айтама. Артда тобагъа къайтама». Диннге къаршчы джыр-назму эт деб да къысхандыла Сымайылны. Алай а, дин ёзекден чыкъгъан Джырчы, башын сакълар ючюн Аллахха къаршчы къалай барыр эди? «Аллай ассылыкъдан эсе, ёлгеним ашхыды. Тёнгегими ёлтюрселе да, джаным сау къалыр, тазалай къалыр - Аллахыма джарыкъ бет бла тюберме». Диннге къаршчы джукъ айтхандан эсе, ёлюрге хазыр болгъанды Сымайыл. Сымайылны аууздан айтыб, халкъны эсинде къалгъан сёзлеринде, не кеси къолу бла джазгъан чыгъармалырында, иш этиб тинтген алим да, диннге къаршчы бир сёз табаллыкъ тюлдю. Сталин фыргъауунну заманында бюгюлмеген Сымайылны, артда, халкъ сюргюнден къайытхан 1957-чи джыллада бюгерге излегенлери сейир тюлмюдю? Сейир тюлдю. Джазыучу организацияны, радиокомитетни да къарачай тамадалары бек ариу биле эдиле Сымайылны бюгалмазлыкъларын - «чыбыкълыкъда бюгюлмеген, къазыкълыкъда бюгюлмезин», «къан бла кирген, джан бла чыгъарын» ангылай эдиле ала. Сымайыл этмезлик ишни айтыб, аны кёлюн сындырыр ючюн, адабиятдан, маданиятдан бырнак этер ючюн эте эдиле алай. «Аллах джокъду деб, басмагъа макале джаза эсенг, радио бла сёлеше эсенг, 1940-чы джыллагъа дери болгъан орнунга къайтарайыкъ сени...». Къолундан мынчагъы, джанындан хамайылы тюшмеген Джырчы Сымайылны биле эдиле не бла сууутургъа боллукъларын. Андан сора «ол адамлагъа» Сымайыл бир кере да «назмуларымы басмалагъыз, джырларымы джырлайым - радио бла беригиз» деб, бармагъанды. Тутхан дининги сат делле манга, Адамлыгьынгы ат делле манга, Аллахха аман айт делле манга, Сора орнунга къайт делле манга. Динин сатыб, адамлыгъын атыб, Аллахха аман айтыб табылгъан оруннга, «сыйгъа» кеслерин терилтгенле табыла келгендиле. Сымайылгъа аны теджегенле, кеслери аллайла болгъандыла. Ёзге, халкъ Джырчы аллай керахат затны эшитгенине огъуна къыйналгъанды, ыйлыкъгъанды: Бу залимликди - ыхдырыу, эзиу, Эталлыкъ тюлме бу джыргьа эжиу! Насыб сагъайыб, келгинчи кёзюу - "Тёзген тёш ашар" - меники тёзюу. Не этерик эди тёзмей - Сымайыл тёзген да этгенди, тёш ашамагъанлай, дуниядан да кетгенди. Уллу поэтни-джырчыны саулугъунда да, ёлгенинден сора да, джазгъанларын, макъамларын башсыз-тюбсюз этерге, тонаргъа уялмагъандыла. Халкъым деб, джазгъан затлары басмаланмагъанына, джалгъан дау юсюнден къурумагъанына, тюзлюк бир къайытмагъанына ачый-кюе-къыйнала дуниядан алай кетгенди Сымайыл. Сымайылча адамларын башха халкъла къол аязларында джюрютедиле, ёлгенинден сора да, сын-суратын салыб, музей ачыб, адамла зияратха джюрюрча этедиле. Узакъгъа барыргъа керек тюлдю. Малкъарда Кязимге шыйыххача къарайдыла. Кертисинде да ол шыйых болур эди, алай а, ол Къарачайда болса, анга да Сымайылгъа джетген кюн джетерик эди. Кязим сюргюнде ёлген эсе да, Къайсын, малкъар адабиятны насыбына, къазауатдан сау-эсен къайытхан эди. Къайсын Кязимни кёлтюрдю, тау поэзия Кязим рухлу болду. Джаралы болса да, тау джугъутур - малкъар поэзия, ит джаныуарладан къутулуб, туугъан тауларындан дуниягъа ёхтем къарады. Артхаракъда уа, Кязимни рухуну ызындан тёнгегин да къайтардыла джуртуна. Ол ишни этгенле уа - Кязимни-Къайсынны дерслерин уста алгъан, алагъа тыйыншлы сохтала эдиле. Къарачайда уа алай болмады. Аллах кеси сакълаб, сюргюнден Джырчы Сымайыл джуртуна сау-эсен къайытхан эди. Акъсакъалны фахмусуна, джылына кёре сый бермедиле, тёрге ётдюрмедиле, сёз бермедиле. Ол къуру Сымайылгъа этилген аманлыкъ тюл эди. Ол - бютеу назму-джыр маданиятыбызны аягъын кесген, тюз джолдан тайдыргъан аманлыкъ болду. Ёзден сёзге, эркин оюмгъа джол берилмей, литературабыз къул адабиятны - пролетар литератураны, социалист реализмни 1920-1930-чу джыллада сызылгъан тар, сыныф чеклеринде къалды. Аны палахындан къарачай адабият бюгюн да аязыялмай, айныялмай барады. Ай медет, Къарачайда Къайсынны дараджасында джазыучу джокъ эди. Онглу къарачай джазыучула кими къазауатда, кими тутмакъда, кими сюргюнде думп болгъан эдиле. Къайсынны джылында джазыучуларыбыз - Байрамукъланы Халимат, Хубийланы Осман Джырчы Сымайылгъа джол бералмадыла, Къайсын Кязимге этгенни ала Сымайылгъа эталмадыла. Джырчы Сымайыл а - джолун кесмей, башчы этселе - бизни адабиятыбызны да, джыр санатыбызны да алгъа атлаталлыкъ адам эди. Сымайылгъа джол берселе - джыр этилиу-джырланыу адет бузулмай, бурундан келген джолу-джоругъу бла барлыкъ эди халкъыбызда. Сымайыл Хакъ сёзге, Акъ сёзге да къуллукъ этиуню юлгюсюн кёргюзте, джаш джазыучуланы тюз джолда элтирик эди. Сымайыл уллу Назмучу, Джырчы, Композитор эди. Джырларыны сёзюн, макъамын да кеси джазыб, джырлагъан да кеси эте эди Сымайыл. Ол кюн да джокъ эди, бюгюн да джокъду Сымайылдан уллу Джырчы, Назмучу бизни халкъда. Ол бизде назму сёзню, джыр сёзню да тамалы эмда башы болгъанлай турлукъду. Ана тилни Сымайылча билген, сёзге аныча уста чыкъмагъанды. Джаз заманда бир кёзюу болады - Кёк да, джер да джашнагъан. Сымайыл джыр-назму санатыбызны аллай чагъы болгъанды. Сабанла, бачхала баш къусхан заман бютюн сюйюмлюдю, берекетлиди. Табигъатны чакъгъан, джашнагъан, баш къусхан кёзюуюдю аламат. Сымайыл бизни ана тилибизни, поэзиябызны, джыр санатыбызны баш къусханыды. Сымайылгъа къайытмай, аны ангыламай, ёрге тутмай - биз алгъа бараллыкъ тюлбюз. Аллахха шукур, Сымайылны сабийлеринде алкъын сау-эсен джашагъанла бардыла. Таныгъанла уа кёбдюле. Айланыб, адамла бла сёлешиб, Джырчыны туугъан, джашагъан эллерин, юйлерин да суратха тюшюрюб, бир ашхы фильм этерге боллукъ эди. Хоу, Джырчыны джырлары да джырлана, назмулары да айтыла, бютеу джуртубуз, тарихибиз да кёрюне, аламат фильм салыныргъа боллукъду. Сымайылны аты бла бир ёч-премия къуралса, бизни халкъны эм маджал назмучусуна, джырчысына бериле турургъа боллукъ эди. Аны чыгъармаларын томла этиб чыгъарыргъа борчлубуз. Къарачай шахарны ара майданында эскертмесин салыб, Поэтни, Поэзияны сыйын кёргенле джыйыла турурча этерге керекбиз. Малкъарда Кязим хаджиге берилген сыйны берирге керекбиз биз да Къарачайда Джырчы Сымайылгъа. Тамада тёлюле этмегенни, биз этейик. Ол затла бары да Тюзлюкню хорларына, Ана тилибизни айнырына, алай демек, Халкъыбызны джашарына себеб боллукъдула. ИСМАИЛ СЕМЕНОВ (ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛ) Джырчы Сымайыл - последний великий народный певец и первый великий национальный поэт Карачая. Он сумел воплотить в своем песенном, поэтическом слове дух нашего народа, всю красоту и богатство нашего языка. Одновременно Он - основа и вершина нашей поэзии. Ни до, ни после ни одному карачаевскому поэту, певцу не удалось достичь его уровня. Джырчы Сымайыл занимает в нашей литературе такое же место, как Пушкин в русской. Поэма Исмаила "Акътамакъ" - это не только гимн любви, это энциклопедия карачаевской жизни; энциклопедия жизни, уклада того Карачая, которого мы потеряли, которого уже нет. Джырчы Сымайыл был, без всякого преувеличения, совестью, честью нашей литературы. Искренность, правдивость, бесстрашие - отличительные черты его творчества. Он служил только единому Богу, писал стихи против Сталина при жизни Сталина. Остался противником безбожного режима вплоть до своей смерти. Так он и умер, с гордо поднятой головой. С 1940 года до развала СССР его имя, его стихи, песни, религиозные песнопения-зикиры, были под запретом. И сейчас не издают его книги - по разным причинам. Поэтому не знает молодое поколение великого Исмаила. 3 Лайпанланы Билалнычыгъармаларында СЫМАЙЫЛГЪА АТАЛГЪАН неда СЫМАЙЫЛ САГЪЫНЫЛГЪАН НАЗМУЛА ХАКЪ СЁЗГЕ ТАЯНЫБ, АКЪ СЁЗНЮ АЙТАЛГЪАН Таша, тамаша тауушланы эшитген къулагъы, Аланы да джыргъа-назмугъа-зикирге буралгъан къаламы, Джанында хамайылы, къолунда мынчагъы - Хакъ сёзге таяныб, Акъ сёзню айталгъан Джырчы Сымайыл. МИНГИ ДЖЫРЧЫ Къралда эм онглу джырчыгъа саналды. Усталыкъны джетинчи къатына джетди. Байлыкъ бла, махтау бла да сыналды - Терилмей, тюрленмей аладан да ётдю. Бирле кибик, кимни арбасына минсе, Аны джырын джырлаб да бармады. Амалсыз болуб айтса, артда тобагьа къайта, Тюз турду, ассы болмады. Джаннга къоркъуулуд деб, Джырчы Сымайыл Назму этерин а къоймады. Къыйын кёзюуде да эски хамайыл Аны джанындан таймады. Халкъы бла бирге аджал базманда 14 джыл турду Орта Азияда да: Бычакъны ауузунда да кертилей къалды Аллахха, Поэзиягьа да! Халкъ къайытхандан сора да, фыргъауунла, Тюрлю-тюрлю амантишле бирлешдиле. "Аллах джокъду де,"- деб, Джырчыны Ийманындан чыгъарыргьа кюрешдиле. Алай а, бурун огъуна, Ибилисге Сымайыл не айтханы, не этгени белгилиди. Файгъамбарны, Джырчыны да сёзю Юлгюлюдю, бизге юлгюдю. Джырчыны ауузун байларгьа кюрешдиле, Бёрю ауузун байлагъанча. Ёзге аны ауазы келиб турду, Кёк кюкюрегенча, джашнагъанча. Аллахха шукур, джыр-назму гяхиник Энди ура тебрегенди джуртха да. Джырчыгъа джол бермеген Къайдагьы къамыжакъгъа, къуртха да, Джукъ айтмайын бир къояйыкъ. Закийни хорларыкъ кюч джокъду. Фахму да къаллыкъды Поэзияда Зарлагъа уа орун джокъду. Минги Таугьа Минги Джырны Сымайыл болмаса ким эталды? Поэзия чырагъын джукълатмай Тенгизден-теркден да ким ёталды? Къадар Минги Тауну джаратды, Сымайыл а - Минги Джырны. Элли джылдан китабы чыкъды, Алгъышлайыкъ Джангы Джылны. Айхай, ол аны кёрмез, Джангы назму да джазалмаз. Минги Таууна бурулуб Энди намаз да къылалмаз. Минг тауну башы - Минги Тау, Минг джырны башы - Сымайыл. Минги Джырчы бла Минги Тау Биз халкъны джулдузу, Айы. Джырчыны къабхан сокъур чибинле Кетерле, унутулурла. Аны къабырына уа - зияратха Закийле да джюрюб турурла. Джангыз Джырчыны осуятына, Биз керти бола билейик. Ана тилибизге, Поэзиягъа Аныча къуллукъ этейик. Алданмайыкъ дуния малгъа, Ызындан кёб да сюрмейик. Ёллюк джанла бир ёлюмсюз зат къоймай Бу къара джерге кирмейик. КЁРДЕМЧИ ДЖЫРЧЫ - СЫМАЙЫЛ Къызыл эминадан сау къалгъан Кёрдемчи джырчы - Сымайыл. Аны джанын сакълагъан Намазлыкъ бла хамайыл. Джырчыны фикирлери, Джырлары, зикирлери - Сёзюне багъа джетмеген, Халкъны эсинден кетмеген. Минги Сёзю Джырчыны Тау башында тау кибик. Кёзюуню анга берген Нарт джырчы да сау кибик. Сымайылны кючюнден Минги Таула экилле. Аны Сёзюню къатында Джангы джырла да эскилле. Таулу къызны да сыйын кёрдю - Кеси тенглигине кёлтюрдю, Акътамакъ атаб атына, Сыйлаб сюеди къатына. Тау поэзияны къулагъына Азан къычыргъан - Сымайыл. Бюгюннгю шайырлагъа Назму дефтери - хамайыл. Союна сой джетмеген, Боюна бой джетмеген, Оюна ой джетмеген Трам джырчы Сымайыл, Хакъ-Халкъ Джырчы Сымайыл. Бабалары - хыджиле, Бири къалмай хаджиле. Сымайылгъа джол чыкъмады, Хаджиликге баралмады. Мен барыб хаджиликге Аны ючюн да къылдым хадж. Тау шийирни патчахына Бу назмум да болсун тадж. Минги Сёзю Джырчыны Тау башында тау кибик. Кёзюуню меннге берген - Ол кеси да сау кибик. Минги Сёзю Джырчыны Кёкге джетген бир тауду. Джырын Халкъ джырлагъаннга Ёлюм джокъду. Ол сауду. КЯЗИМ БЛА СЫМАЙЫЛ Беш тау элде Кязим хаджи, Къарачайда - Сымайыл. Эки шыйых айтхан Сёз - Халкъыбызгъа хамайыл. Ала къойгъан джыр, назму - Тин, тил хазнасы халкъны. «Берилген эсе фахму, Айырт къарадан акъны. Ётюрюк бла Кертини Эки айырсын сёзюнг». Аны аманат этгенле Сымайыл бла Кязим. «Адам эсенг, шайыр эсенг - Иги сёз болсун сёзюнг». Аны аманат этгенле Сымайыл бла Кязим. «Айырылма халкъынгдан - Халкъ бла бир болсун ёзюнг. Тюзлюкге къуллукъ этсин Иннетинг-ишинг-сёзюнг». Ала кеслери алай Джашадыла дунияда. Сёзлери, ишлери да Бизге юлгю болдула. Тау шийирни Минги Тауу - Кязим бла Сымайыл. Эки шыйых айтхан сёз - Джаныбызда хамайыл. ДЖОЛ БОЛСУН! КЪАЙРЫСА? Гомери, Моцарты, Бетховени да Джырчы Сымайылны джюрегинде джашагъандыла. Дунияны дуппурун, чунгурун да, Ташын, Терегин, Адамын да джарыта, Джазгьы кёкча джашнагъандыла. Джети къат кёкню, джерни, джюрекни да, Къалтыратыб, къозгьаб, тынгысыз этиб, Кетгендиле. Алай а, ол дуниягъа тюл: Закийлени джанлары закийлеге кёчедиле. Кёчерге фахму табылмаса уа - Ол къара къыйынлыкъды. Мухаммад (гъалейхи-с-салам) Ахыр файгьамбар болгьанча, Джырчы Сымайыл да ( джандетли болсун ) Къарачай халкъны Ахыр джырчысы болурму эди? Бюгюнлюкде, Аныча, Минги Таугъа таяныб, Къарачай джюрекни тебиуюн Бютеу дуниягъа эшитдираллыкъ Ким барды? Ким? Гомери, Моцарты, Бетховени, Леонардо да Винчиси, Микеланджелосу да Кимге келсинле? Кимге? Дин, тил, адет да унутулуб, Хаулелик, ичкичилик кючлеб баргьан халкъкъа Къайдан келсин себеб? Къайдан? къарачайлыланы ичинде бармыды Къарча? адамланы ичинде бармыды Адам? моллаланы ичинде бармыды Шыйых? Къой Джолгъа тыйыншлы бармыды Джолоучу? Закийле къайда? Кераматлыла къайда? Таууш келеди Кёкден: - Джол болсун. Джууаб эшитилинеди Джерден: - Сау бол. |