Sapar ÖZDEN
«Halqnı Cırçısı Sımayıl» degen beriwge tıñılayma. Em allında «Cırçını awazın saqlab, bügün bizge cetdirgenlege» mahtaw salınadı – Süyünçlanı Azamatha, Hubiylanı Nazirge emda başhalaga. Ne aythanlarına bir tıñılayıq...
«Bu cırlanı cırlanñan közüwünde Halq Cırçıga 80 cıldan atlagandı. Aytırga, cırlarga küçü bolganlıgına, tişlerini tüşgeni, tılpıwwnu cetmegeni, cırlab başlarga hazırlıgı bolmaganı, kesini tüzlügün tabalmay, unugub turganı, Sımayılnı muratıça cırlarga qoymagandıla derge bolluqbuz. Cazdırganları da tıyınşlı apparatura bolub, kereklisiça cazılmaganı sebebli, awazı kerti cırlaganından ese, muthuzuraq çıqgandı.
Bu zatlanı barın esge alsaq, zakiy cırçı 30-çu cılladaça, tıyınşlı daracada nek cırlamaydı derça tüldü...».
Azamatha, Nazirge, cazıwçu atnı cürütgen tamada tölünü barına da – Qagıylanı Nazifadan qalganlaga – sorurga erkinligibiz bardı: Qaraçaynı em oñlu Cırçısın-Nazmuçusun ol bolumga cetdirgen siz bolmaganmısız? Bir nazmusun basmaga iymey, bir cırın radio bla bermey, kesini cırların cırlarga qoymay – Halq Cırçını «vrag naroda» («halqnı duşmanı») etib turgan siz tülmü edigiz? Sizni palahıgızdan caş tölü Cırçı Sımayıldan haparı bolmay ösgendi, cuq cazarga küreşgenlege da ülgü – Erkin Oüm, Özden Söz tül! – qul (proletar) adabiyat bolgandı. Alay bla bizni cır-nazmu sanatıbız haq coldan canlab, alga baralmay, ornunda tebçildeb turgandı, tab, 1930-1940 cıllanı daracasından da artha ketgendi. Qıbılama bolallıq zakiy Sımayılnı calgan dawla bla unuqdurub, sözün, awazın da halq eşitmezça tunçuqdurub, zakiyni canı sawlay öltürüb, qaraçay poeziyanı, cır sanatnı da öksüz etgensiz. Ma ol günahdan qalay qutulluqsuz? Çırt da bolmay ese, «Sımayılnı allında, bütew poeziyabıznı allında da tersligibiz keçilmezça ulludu» deb, halqdan keçmeklik tiley ketsegiz, tüzün ayta ketsegiz, sizge bir kesek cumşarga da bolur edik. Siz a ne etesiz? Sürgünden saw-esen qayıtıb kelgen Cırçını Curtunda orunsuz etib, tılpıwsuz, tişsiz etib, dagıda, ol zatlanı da çertib, (Cırçını ol bolumga cetdirgen a kesigiz bolganıgıznı caşırıb), bügün ne bla mahtanırga izleysiz? Cırçını eki kere öltürürgemi izleysiz?
Özdenlanı Albertni Laypanlanı Bilalga atagan bir nazmusu esge tüşedi:
NAZMUÇU BİLAL
Meni añılamayla,
İgi tıñılamayla
Sözüme! – deb, Sen
Cüregiñi bek carsıtma,
«Cañız Terekme» deb, sıtma –
Tanırla, ölseñ.
Añılarıq añılaydı,
Lohbayıraq tıñılaydı,
Süymegeniñ – köb...
Hey, qıynalma, sözüñ oqdu
Cawlarıña! Bizde coqdu
Sen sıyınır keb!
Bu qralda adet alaydı –
Fahmululanı talaydı...
Fahmulu ölse –
Keslerine sıy izleyle,
Ters işlerin da tüzleyle...
Cüz cıl caşa Sen!
Artlarında qal alanı!
İşle, caşnat cır qalañı –
Esgertmeñi sal!
Ana tilni qorlugusa,
Sen tamblanı urlugusa,
Nazmuçu Bilal!
Bu nazmu Bilalga atalsa da, Albert bizni adabiyatnı faciyasın-tragediyasın açıq aythandı: «Bu qralda adet alaydı – Fahmululanı talaydı...Fahmulu ölse – Keslerine sıy izleyle, Ters işlerin da tüzleyle...». Bir da ajımsız, Albert bu tizginleni caza, Bicilanı Ashatnı da, Semenlanı Sımayılnı da, Batçalanı Mussanı da, başha qıyın qadarlı zakiyleni da esde tuthandı.
Bizni bek fahmulu adamlarıbız qazawatda, sürgünde, tutmaqda qırılgandıla. Alay a, cır-nazmu maydanda em ullu fahmubuznu – Cırçı Sımayılnı – Allah kesi saqlab, bütew palahladan saw ötdürüb, qolubuzga tutdurgan edi. Biz a ne etdik? Amanña altın çıdamaz deb, bizniçalaga aythan bolurla.
Cırçı Sımayıl qallay bolumda caşab ketgenin, anı nazmuları kimden da toluraq hapar aytadıla. Anı bla birge, çaçılgan, tonalgan tin haznası, kesi sawluqda cıyılmadı ese da, kesi ketse da, artında qalgan sabiyleri cıyarla deb, umut etgendi, alaga amanat, osuyat etgendi. 40 cılnı uzagına Cırçını cırın-nazmusun tuzaqda tuthandıla.Sımayıl anı üçün cazarın qoymagandı. Cırçı kesini zikirleri, cırları, nazmuları bla bizge «Adam boluguz, Adamlay qalıgız» degenley turadı.
Çırtdan da işegim coqdu: Sımayılnı künü, ayı, cılı, ömürü – Laypanlanı Bilal aytıwçu Haq söznü, Aq söznü zamanı – qayıtırıqdı bizge. Cırçını qayıtıwwndan başlannıqdı bizni adabiyatnı tiriliwü. Söznü tüzün, kertisin aytıwçu bolgandı Sımayıl. Biz da Cırçını üsünden tüzün, kertisin aytırga borçlubuz. İtle it duwanı tersine oqub, börünü awuzun baylarga umut etgença, qul adabiyatnı qurganla, Cırçını awazın tunçuqdurgan bla qalmay, sıysız eterge, iymandan çıgarırga küreşgendile. Alay a, Allahların 30 kümüşge sata kelgen qawumdan tül edi Sımayıl. 40 cılnı uzagına iymansız sovet-kommunist coruqnu tagılgan, iyilgen itleri da, açıq çabhan, caşırtın qabhan itleri da, qabıb da, qorqutub da, köb küreşgendile Sımayılnı keslerine qoşarga. Qoşalmagandıla, köb qıyınlıq a salgandıla.
Sımayılnı nazmuların oqugandan sora, caşawga, poeziyaga da başha türlü qaramay madar coqdu. Bizge ölümsüz Aq sözün qoygan Aqsaqalıbız Miñi Tawdan qarab, adabiyatıbıznı barlıq colun körgüztgenley turadı. Özge, Cırçıga cetgen palahla da, nazmuların oquganıbız sayın cüregibizni küydüre, esibizde turluqdula.
TÖZÜW
Tuthan diniñi sat delle maña,
Adamlığıñı at delle maña,
Allahha aman ayt delle maña,
Sora ornuña qayt delle maña...
...Bu zalimlikdi – ıhdırıw, eziw,
Etallıq tülme bu cırğa ejiw!
Nasıb sagayıb kelginçi közüw –
"Tözgen töş aşar" - meniki tözüw.
TARIGIW
Ya meni Allahım, kesiñ tülmediñ,
Uçunur nasıb tecegen maña?
Nek soqurandıñ, nek artha aldıñ,
Bılay bolurça ne etgenem saña?
Nek bergen ediñ maña qanat, küç,
Nek uçurğaneñ köklege miyik,
Sıyırıb allıq bolub ol oñnu
Süymegenlerim tabalar kibik?
Qızgançlıq etdiñ, bermediñ nasıb,
Cürek – cer teñli, cürüyme carsıb...
Men – aq saqallı, tişlerim – ayrı,
Tıñı tabmayın, caşawum – qaygı.
Qıyınım halal, kesim a – haram,
Sözüm çaçıla, cırım urlana,
Qaçanña deri turluqma bılay,
Cüregim sınıb, işim çırmala?
Ya meni Allahım, çamlanma maña,
Caşaw demeyme, atladım cüzden.
Tüzlük izleyme, et hukmu deyme,
Cañıdan qarab tersge em tüzge.
CAŞÇIQGA
(osuyat)
Qoşum çaçıldı, sürüwüm tüzde,
Beştaw baramta – tabmayma izleb.
Tabhanıma da duşmanım dawçu,
Bulbul ornuna guguk – cırlawçu.
Beştaw şawşalsa, kün cılıw alsa,
İzleyalırça madarıñ bolsa,
Urlanñanımı sıyır ızına,
Cıy sürüwümü esgi arbazıma.
Dawçu bolsala, aytsala calgan,
Hatersiz söleş, bolma calınçaq,
Belgilidile meni enim, tamgam,
Halq aytırıqdı sen soruwlasañ.
Barım batmasın, cogum çıqmasın,
Barımı ber da halqımı sıyla.
Kesiñden artha çırt da qalmayın
Boluşuruqdu saña Sufilya.
1981 c. Ciñirik
KÖL BASAMA
Bügün awruw küçlegendi sanımı,
Qutulurga, eşda, bolmaz madarım.
Qatı sagış aylandırgand başımı,
Körünñendi acaşdırmaz qadarım.
Ömür degen küç sınagan tik cardı,
Kim nasıblı qarar anı başından?
Men tabmadım çığar colnu – ol haqdı –
Cıgıldım da qobalmadım cañıdan.
Caşawumda köb qıyınnı sınadım,
İnciw çekdim tabılmayın keregim.
İnşa Allah – uçuz bolmad muratım,
Bolmad uçuz tüzlük tuthan cüregim.
Tersni, tüznü elek kibik sebeley,
Zaman kesi muhur salır cawlaga.
Zarlıq cetib, söz költürüb ketgenle,
Eşitilinirle entda cerde sawlağa.
Kim bolsa da, meni atıma oylatır,
Meni sözüm cüregine baylanıb.
Meni cırım Qaraçayda aytılır,
Milletimi awazına sanalıb.
Bügün awruw küçlegendi sanımı,
Qutulurga endi coqdu madarım.
Tüz caşawum taza saqlar atımı,
Tuwduqlaga ceter kerti haparım.
1981 c.
Bashanstan. Tırnı Awuz
|
ÇAY
MAL
ЧАЙ
