III. Бурун тюрк юйюрле къуралыуну кюзгюсю: къарачай джамагъатны атауул-тукъум-къауум къурамы Ал башда «Аланхазар сырлары (2-чи кесеги)» макаледе Сылпагъарланы атауллары, Науруз къаум саналыб джазылгъанды. Атауулланы, тукъумланы, къауумну айырыб джазгъан къуру аланы кёргюзтюу тюйюлдю. Атауул, тукъум, къаум къурауланы юсю бла ал тарихибизни ачыкълау эм бурун ата-баба юйюрлерибизни къуралыуларын ангылау-билиу магъанасы барды. Аны ючюн бу темагъа джангыдан бир къайтыкъ. (албашда алан-барсил-басиян-ас аорс юйюрле, хазар-булгъар-гунман юйюрле бир болгъанына далилле) Наурузлары 11-12 тукъумгъа юлешиниу, Сылпагъарлары 7 атаулгъа эм башха юзюклеге юлешиниу къуру наурузла`да сылпагъарла`да болгъан адет тюйюлдю. Аллай адет эм хали бютеу Уллу Къарачайны джамагъатында болгъанды. Ал башлада сагъынгынылгъан Петрусевич 1868-1872джылда Уллу Къарачайда къаумланы бла тукъумланы былай джазыб тизгенди: Будиян къаум-1.Байрамукълары,2.Акбайлары,3.Боташлары, 4.Деккушлары, 5.Эльканлары,6.Чотчалары, 7.Болурлары, 8.Текелери,9.Тамбийлери,10.Джанкёзлери, 11.Эзилери Науруз къаум: 1.Кочхарлары, 2.Аджилери, 3.Гапполары, 4.Байрамкуллары, 5.Кубалары, 6.Мамчулары,7.Голалары, 8.Сылпагъарлары, 9.Каппушлары, 10.Бытдалары, 11.Созарукълары Адурхай къаум: 1.Байчоралары, 2.Батчалары 3.Джаммалары, 4.Тулраплары, 5.Кулчалары, 6. Чычханлары (Батчалары), 7.Байылары, 8.Эрикгенлери, 9.Долалары, 10.Чомалары, 11.Болатлары, 12.Лайпанлары, 13.Шидакълары, 14.Оруслары, 15.Джуккалары, 16.Къатчылары, 17.Абайханлары, Шадибек къаум: 1.Хубийлери, 2.Мырзалары, 3.Хасанлары, 4.Бытталары, 5.Тохчукълары, 6.Биджилери, 7.Дотдалары, 8.Кечеруклары, 9.Джашалары, 10.Башлайлары, 11.Тюрклилери Хустос къаум: 1.Бостанлары, 2.Аппачалары, 3.Алботлары, 4.Хосуйлары Тырам къаум: 1.Джаныбеклери, 2.Семенлери, 3.Коркмазлары Шипи (Шипши) къаум: 1.Гебенлери, 2.Каракётлери, 3.Къайытлары, 4.Кипкелери, 5.Дотдулары (Тарихчилерибиз Петрусевични тукъум-къаум тизмесин бирер-экишер тукъум къоша, тукъумланы бирикдире эм тюзете кёб кере китаблада басмалай тургъандыла. Сёз ючюн, Аппачалары Бостанланы атауулду, Мырзалары Хубийланы атауулду, Чычханлары Батчаланы атауулду, Хустос къаум Тырым къаумну бутагъыды деген да барды. Былайда Петрусевични тизмелерин тюзетиу умут джокъду. Науруз къауум ал башында бираз тюзетилгенди.) Уллу Къарачайны джамагъат джашауунда атауул-тукъум-къауум къурамы бютеу халкъны тамалы болгъанды эм бютеу халкъга белгили бола бюгюнге дери сакъланганды. Сёз ючюн, кесими атауул атым Хасанладан, тукъум атым Сылпагъарладан болады. Сылпагъар Науруз туудугъу бола, Науруз ата-бабам болады. Алай бла юч тюрлю болумда (ситуациягъа кёре) кесиме Хасанладанма, Сылпагъарладанма, Наурузладанма дегенде кишини алдамайма. Юч тукъум ат айтханда ётюрюкчю болмайма. Быллай халда Уллу Къарачайда джюзден джетмиш бешини атауул-тукъум-къауум атлары болады эм юч тукъум аты болады! Петрусевич санаб, къауумлагъа кирген тукъумланы адамлары Уллу Къарачайны бютеу адам санындан джюзден джетмиш беши (75%) болады! Уллу Къарачайда тукъум къауумлагъа бираз ушаш Малкъарда Чегем, Бахсан, Холам, Бызынгы эл/(ёзен) джамагъатла боладыла. Малкъарда кёб болмасада эки ёзенге бёлюнюб тургъан тукъумла болгъандыла. Аллай тукъумну адамы тукъумун айтханда ёзен (эл) джамагъатын айтыб, тукъумун алай айыра тургъанды. Сёз ючюн, малкъар ёзени мухолчу Атабийлери эм холам ёзени усхурчу Атабийлери, малкъар ёзени зылгъычы Кючюклери эм чегем ёзени чегемли Кючюклери 9 эм башхала. Хар адамны юч-тёрт тукъум аты болгъанча - хар элни (джамагъатны, ёзенни) юч-тёрт тукъум аты бола тургъанды. Сёз ючюн, Уллу (Гитче) Къарачайда: къарачайчы/къарачайлы, басханлы, чегемли, холамлы, бызынгылы, малкъарлы юйюр (эл) атлары болгъанды. Дагъыда экинчи-ючюнчю «алан эм таулу» юйюр атлары болгъанды. Бир адамны, бир элни юсюнде эки-юч-тёрт тукъум ат болгъаны хакъды эм кертиди. Атауул-тукъум-къауум болгъан адет къарачаймалкъар джамагъатны бек эски къурамыды эм структурасыды. Бу къурам бир-эки-юч джюз джыл ичинде къуралгъан адет-хали тюйюлдю. Джамагъатда атауул-тукъум-къауум болгъан адетни эм адамны/элни юч-тёрт аты болгъанын эсде тута, сагъыш этерге соруула: Кеси юсюбюзде биле-кёре тургъан адет-хали-къурам ата-бабабызда башха болгъанды дерге боламыды? Бир джерде джюз-минг джылланы джашаб тургъан эски юйюрлени бир-биринден айыргъан тюзмюдю? «Айыуну кёре тургъанлай ызын излей эди» дегенлей кесибизде сакъланыб тургъан адетлени истемей, биреуле тыш адамла джазгъан ётюрюклеге ийнаныб тургъан тюзмюдю? Огъай! Алан/барсил/басиян, аорс/ас, гунман/булгъар/хазар атла бютеу бары бюгюнгю Къарачайны Малкъарны джеринде бурун джашагъан бир тукъумлу юйюрню атыды. Бизни бурун атларыбыздыла! 3.1. Бир джангыз къауумда бурун ата-баба тукъум атларыбыз (бу макалени алда «аланхазар сырлары-2чи кесеги» статья бла окъургъа) Ал джазмабызда хыйсаблагъандан- Науруз къауум тукъумлада 25-28 минг адам барды. Адурхай эм Будиян къауумла Науруз къауумдан бираз уллудула. Адам саны бла бу юч къауум Басхан,Чегем, Черек джамагъатлары бла тенгишрек-уллуракъ боладыла. Къарт аталарыбыздан бизге ташлада, къагъытлада джазылыб джетген Науруз сырлада Балас эм Алан ата атла барды. Ахмад <Илияс-Хаджи(1930), <Махамет-Мырза(1895), <Зекерия(1863), <Тохтар(1825-1830), <Осман (1790-1800), <Хасан, <Хасан, <Темирджан, <Солтанбек, <Сылпагъар, <Эндреуюкъ, <Зыгытчы, <Дударукъ, <Бихарус, <Науруз, <Мечус, <Балас, <Алан< ( Науруз??) Былайда Алан атны магъанасы ачыкъды. «Балас» ат «бала+ас, сабий ас» сёзден къуралгъан болады. Алда алан, барс, ас бир магъанасы болгъанын ачыкълагъанбыз. Алан бла Балас алты джюз джылны алгъа джашагъандыла. Аланны баласы алан (ас) болгъаны бир-бирине келишиб, бир-бирин магъанасы бла тутуб турады. (Аланны туудугъу Мечус атны ал бичими Меджю/Мёчю+ас болгъанга ушайды. Малкъарда Мечиев Казим поэтни тукъум аты Мёчю улу бла Мечус ат бир сёзбашдан къуралгъандыла. Орта Азиядан къайтханлары бла Алан джурту кюсеб эм багъалатыб Алан> Бала-ас> Мечу-ас атла атай тургъан болурламы?) Алай бла Науруз сырында Алан, Балас, (Мечус) ата-баба атла алан къанны (алан юйюрню) туура кёргюзтедиле. Науруз атны «Джангы гун/кюн, Джангы джыл» магъанасын ачыкълагъанбыз. Науруз тамгъа гунман юйюрледен къалгъанын ачыкълагъанбыз. Алай бла Науруз ат эм Науруз тамгъа гунну/гунман юйюрле бла байламлыды. Аны ючюн Науруз къауумгъа гуналан къауум, Науруз тукъумлагъа гунлан/кюналан тукъумла деген чырт джангыллыкъ тюйюлдю. 1897 -1898 джыллада Сылпагъарла ташда алтучлу хазар джулдузланы керке тургъандыла. Алай бла хазарлыла бла байламлыкъларын кёргюзте тургъандыла. Алтучлу джулдузланы Къарачайда эм Тюркийге кёчген башха тукъумла сынташларына сала тургъандыла. Европада гунманладан, хазарладан чыкъган акъсюек тукъумлада алтучлу джулдузланы герблерине эртеден огъуна саладыла. Алай бла Сылпагъарлагъа аланхазар тукъум атаргъа керти хакъ барды. («Хаз-аз» сезбашладан башланыб, хазарлыла бла байламлы болгъан башха тукъумланы тизмесин ал статьяда санагъанбыз.) 3.2. Малчылыкъ турмушда тюрлениуле акъырын болгъаныча адетле да акъырын тюрленедиле Дуния къуралгъанлы ата-бабыз не заманда да малчылыкъ* бла джашагъанды. Бюгюн да миллетибизни кёбюсю мал тутады, ючден бири уа къуру малдан эм бачхадан алгъаны бла джашайды. Малчылыкъ турмушу адам-улуну уучулукъ турмушдан сонграсы болады. Меденийет* джолунда малчылыкъны уучулукъдан мийик дараджадасы барды. Ал меденийетлени* (цивилизацияны) тамалын джерджюзюнде малчылыкъ джашауда тургъан алан-араб-тюрк юйюрле салгъандыла. Арт эки минг джылда малчылыкъ бла кюрешген ата-бабабызны турмушлары бек аз тюрленгенди. Сабанчылыкъ бла джашагъан юйюрлени джашаулары уа бек уллу тюрленгенди. Эки минг джыл ичинде европа миллетле чегетде къазылгъан тешикледен чыгъыб, агъач саха* бла джер сюре, элле-шахарла ишлей, кемелеге, темир джоллагъа кёчюб, электрика, радио, фото, газет башха затла чыгъарыб, джашаулары бек уллу тюрленгенди. Минг джылланы ичинде ата-бабабызны малчылыкъ джашаулары 1943джылда сюргюнге дери тюрленмегенни орнунда болгъанды. Петрусевич 1867 джылда Уллу Къарачайны баямлагъан джамагъат структурасы эм къурамы бурун ата-бабабыз юйюрлени джамагъат структурасыны эм къурамыны ызын тутханды. 1867 джылдан бюгюнге дери тюрлениюуле уа уллу болгъандыла. 0001-1867 джыллада бютеу ата-бабабыз байы-джарлысы малчылыкъ бла джашагъанды. 2009 джылда къарачаймалкъарны малчылыкъ-тууарчылыкъ бла джашагъаны эм кёбю болса джюзден отузу-къыркъы боллур. 0001-1867 джыллада ата-бабабыз бирча тери-джюн кийимле кийгендиле, бирча эт-айран ашла ашагъандыла, бирча юйню башы ачыкъ оджакълары болгъанды, бирча тукъум-тийре болуб джашагъандыла. Бюгюнлюкде къарачаймалкъар джамагъат кёбюсюне синтетика кийим кийеди, конфет-торт къатыш ашла ашайды, юйлери газ радиаторла бла джылытылады, орус-черкес ичинде къатыш джашайды. 0001-1867 джыллада да узакъ эм джууукъ юйюрле бла кеси тилинде кереклисин ангылата билгенди. 2009 джылда, башха тюрк юйюрлени ангылагъан къой, джартыбыз кереклисича бири-бири бла ана тилинде сёлешелмейди!) (Сёз ючюн, джырчы Семёнланы Къалтур 18 ёмюрде Къабартыгъа, Къумукъга эм Ногъайистанга барыб джырлары бла ёч ала тургъанды. Къумукълуланы, ногъайлыланы, тюрк тилли къабартылыланы джырларын ангылаб, кеси джырларын! алагъа ангылатыб алгъанды ёчлени. Белгисича, джырлагъанны ангылагъан а къыйынды, сёлешгенни ангылагъандан эсе.) Алай бла миллетибизни эки минг джыл ичинде джашауун-турмушун тенглешдиргенде: 0001 джылдан 1867 джылгъа аз тюрленгенди, 1867 джылдан 2009 джылгъа бек уллу тюрленгенди дерге боллукъбуз. Малчылыкъ турмуш тюрленмегенча болгъанын билсек, ата-баба юйюрлени джамагъат къурамы, атауул-тукъум-къауум къурамлары да тюрленмей тургъанын ангылайбыз. Алай бла бурун гуналанлада, гунбулгъарлада, гунманлада, хазарлада башха джууукъ юйюрледе джамагъат къурамы Уллу Къарачайда 1867 джылдача болгъанды. Бу оюмну тюзге санасакъ, бюгюн Къарачайда адамны юч-тёрт тукъум аты болгъанча бурун юйюрлени-къаумланы юч-тёрт аты болгъанды. Аны ючюн ушаш-джууукъ юйюрлени (къауумну) хар бирини аты башха айтылады деб, башха миллет этиб тургъан терс болады. Сёз ючюн, бурун Уллу-Гитче Къарачайны джеринде джашагъан гунман, алан, барсил, булгъар, хазар юйюрлени бир-биринден айыргъан терс болады. 3.3. Эски юйюрлени аты тукъум атдан эм адам атдан бола тургъанды Бу оюмню ачыкъларгъа араб миллетден бир юлгю келтирейим. 1902 джыл араб Сауд тукъумдан Абдель Азиз къазауат этиб İğ-Ğèÿä <http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D1%80-%D0%A0%D0%B8%D1%8F%D0%B4>* эльчикни, 1912 дж. Недж джерни (къыралны), 1925 дж. Мекканы, 1926дж. Хиджаз джерни (къырылны) алгъанды. Абдель Азиз 1932 джыл Хиджаз бла Недж къыралланы, кёб араб юйюрлени бирикдириб, кеси къырал патчахы болгъанды. Девлетни атына кесини тукъуму бла Сауди Арабистан Патчахлыгъы* ат атагъанды. Бюгюн Сауди Арабистанны джерджюзю 2 218 000 км² (Бютеу Шимал Кавказны джеринден он кереге уллуду!), адам саны 28 миллион болады. Сауди Арабистанда джашагъан 28 млн адамны миллет аты саудилиле/саудлула (саудовцы!) болгъанды. Алай демек, къуру эки тобукъ джашау узунлугъу заманда, 70-80 джыл ичинде патчахны тукъум аты джыйырма сегиз миллион адамгъа миллет ат болуб бегигенди! Бу юлгюге ушаш алан (тюрк) халкълада эртде чакълада кёб кере бола тургъанды. Сёз ючюн джууукъ тарихде хан болушчу Ногъайны атындан ногъайлыла, Ёзбек ханны атындан ёзбеклиле (юзбеклиле) болгъандыла. Бюгюн алан ( тюрк) миллет тукъум атлада -эр,- мен джиклери болгъан бары бурун эркиши ат болгъандыла: Булгъа+эр (булгъар), Тарт+эр (татар), Баджа+эр (маджар), Токъ+эр (тохар), Дюк+эр (дюгер) .. д.а.к. Тюрк+мен (туркмен), Гюн-мен (гунман), Эр+мен (эрмен) д.а.к. Бюгюн бу атла миллетлени атларыдыла. Энди ангылайбыз: бир тукъум онглу болса, джууукъ эм хоншу тукъумланы бирге джыйа эм бойсундура, онглуракъ тукъумну аты бла къалгъанла айтыла тургъанды. Алай бла бир башчы тукъумну аты саулай юйюрге джангы ат бола тургъанды. Бир юйюрню юч-тёрт аты бола тургъанды. Тарихибизде керти болгъан затланы эсгерсек саулай Кавказда 19 ёмюрге дери башчылыкъ этиб тургъан бир аланхазар юйюр болгъаны ачыкъ болады. Ол юйюрню (халкъны) аты заман узунунда бирер башха айтылсада бир тукъумлу эм джууукъ къарнаш тукъумлу болгъанды. (гунну-гунман-куман, гуналан-гунбулгъар, алан-барсил-басиян-аорс-ас, булгъар-болгъар-балхар-бухар, хазар-азар-азер-къазакъ, аланхазар, аланбулгъар, таулу/къарачай алан таулу/къарачай хазар, таулу/къарачай булгъар, таулу/къарачай гунман, тюзлю алан-хазар-булгъар дагъады башха тукъумлу юйюрле. Быланы тышында башха миллетледе башчы болуб атларын алагъа къойгъан ата-бабаларыбыз: черекас, абхаз-абаза-эбезе-эбзе, мингерэл, къабар, чечен, ас-овс-дюгер, эрмен, ауар-аварлы д.а.к. башхала…) Къайнакъла: 01*. Алиев У.Б. «Синтаксис карачаево-балкарского языка» Москва 1973дж 1. Джарашыуланы Зайнаф «Джаныуарланы дуньясы» Нальчик 2005дж 132-135бетле 2.Wikipedia орус версияда «Джолбарс» сёз 3. Игорь Акимушкин,«Жизнь животных», 1971г., http://gepard.org/akimush1.html 4.Орус Wikipedia «персы» сёз 5. орус-тегей/дюгер сёзлюк, тегей/дюгер-орус сёзлюк http://slovar.iriston.com/index.php 5. Инглиз Wikipedia «Parsua <http://en.wikipedia.org/wiki/Parsua>», «Old Persian <http://en.wikipedia.org/wiki/Old_Persian_language>» сёзле 6. Боташев М.О. «Карачаево-балкарско-русский терминологический словарь объектов природы» Нарсана 1998г 7. Кипкеева З.Б. "Народы Северо-Западного и Центрального Кавказа" Москва 2006дж.129-130 бетле 8. http://bulgaria-is-alive.com/simvoli-dracon.html 9. К.М. Текеев «Карачаевцы балкарцы» Москва 1989дж 138-145 бетледе Бу макалени джазгъанда къайнакъгъа тюшген Боташев М.О. «Къарачаймалкъар табигъат сёзлюгю» бла Джарашыуланы Зайнафны «Джаныурланы дуньясы» башха хайырланган сёзлюкле: 10.Русско-карачаевобалкарский словарь Москва 1965г (Орус-къарачаймалкъар сёзлюк) 11.Къарачаймалкъар-орус сёзлюк Москва 1989г 12. Къарачаймалкъар тилни ангылатма ючтомлукъ сёзлюгю, Нальчик ш. 1-чи том-1996дж, 2-чи том-2002дж, 3-чю том-2005дж. |