"Къарачай миллет комитети эм Къарачай Област-(КъО)" август 1942дж.-январ 1943дж. Унутулгъан эм таша тарих 4.1. Бирлешген эсе-бирди! Уллу Къарачай бла Малкъар (Гитче Къарачай) бурун бир Къарачай джери болгъанын бегитир ючюн, 1942дж. къуралгъан коллаборант* Къарачай областны юсюнден джазаргъа керекди. Коммунистлени власты кетиб, кёб документле ачылыб, джамагъат халы эркин болгъанлыкъга, къазауат джыллада къуралгъан Къарачай областны тарихи джашырылыб турады. Сталинчи коммунистле бегитгенча къарачайлыла бла малкъарлыла бирлешген Къарачай област темасы бюгюнге дери джабылыбды. Джашырылгъан а ётюрюкню бир тюрлюсюдю. Ётюрюк тарих миллетге къоранч, заран келтиреди, игилик келтирмейди. Коллаборант Къарачай Област къуралгъаны къуру бюгюнгю Къарачай-Черкес Республика джерин белгилеб къалмай, Уллу Къарачай бла Малкъарны (Гитче Къарачайны) бирикдирген ат болгъанын кёргюзтген далилди эм китабда джазылгъан аллай фикирге шагъатды. Совет власты аланланы бир биринден айыргъанлыкъга къарачайлыла бла малкъарлыла 1942 джылда бирлешген Къарачай Област къурагъанлары алан миллетде сакъланган бирликни эм умутну кёргюзтеди. Большевикле 1935-1938 джыллада бардыргъан реперессиялагъа кёб къарачаймалкъар тамадала тюшгендиле. Ала таулу халкъны бир этейик дегенлери ючюн «буржуазный националист» атда тюрмеледе тас болгъандыла. Таулу халкъны, къарачаймалкъар миллетни бирикмек иннети 6-14 ёмюрледе джашагъан Алан Кагъанытындан 15 ёмюрде Къарча къайтаргъан Барс эли Къарачайгъа ётюб, бюгюнге дери сакъланган умуту эм хакъы болады. Джазылгъан сылтаулагъа-неденлеге таяна, коллаборант Къарачай Областны тарихин билирге, миллетни башха тарихи бла бирге джашырмай сакъларгъа керекди. 4.2.Бирлешген Къарачай Областны тарихин джашырмазгъа тергеуле бла билгиле Тарихлени башларны аллы бла Германиягъа къошулгъан Къарачай Областны тарихин джашырмазгъа хакъыбыз болгъанына далилле бла билгиле, тергеуле ачыкъларгъа керекди. Биринчи билги бла тергеуле: 1941-1944 джыллада, Къарачай бла Малкъардан 19 минг адам Къызыл Аскерде эм тышында Иш аскерледе (Трудовая армия) болгъандыла. Бу санны чыгъарыр ючюн белгили цифраланы хыйсаблайыкъ. Сёз ючюн, 1939 джыл Россияда 74,6 минг къарачайлы, аладан Къарачай автоном областда 70,3 минг адам, Черкес автоном областда 0,6 минг адам болгъанды. Малкъарлыланы саны Россияда 42 минг адам, Къабарты-Малкъар республикада 40,8 минг адам болгъанды. 1941 джылны ахырына къарачайлыланы саны 78,3 минге, 1942джылны ахырына 80,2 минге джетерге керек эди. 1941 джылны ахырына малкъарлыланы саны 44 минге, 1942джылны ахырында 45,1 минге джетерге керек эди. Топламы (бирден) 1941дж. къарачаймалкъар 122,3 минг адам, 1943дж. ахырында 125,3 минг адам болургъа керек эди. Алай а Орта Азиягъа 67 минг къарачайлы, 37 минг малкъарлы кёчюрюлгенди. Къарачаймалкъар бирден сюргюнге тюшген 104минг адам болгъанды. Алай бла арада 21 минг! адам тас болады! 21 минг адамыбыздан, 19 минг адам къазауат фронтлада эм тышында иш фронтлада кюрешгенди! Бизнича гитче миллетге 19 минг адам деген- бек уллу, бек ауур санды! (21 минг бла 19 минг арасында эки минге джуукъ адам барды. Алада былайдадыла: 1. Черек ёзенде Малкъарда НКВД аскерле 1942дж ноябрда джети джюзге джууукъ гюнахсыз адамны, аланы ичлеринде 155 сабийни къыргъандыла. (Черек геноцидни къысха билгисин "Черек трагедиясы-геноциди" макалеге къара китабны "Ачыкъламасында" ). 2. Уллу Къарачайдан немчала бла бирге 200 арба-200 юйдегиси бла, Малкъардан да 392 адам - къошуб санагъанга минг бла джарымгъа джууукъ таулу кетгенди. Бу тарихлени юсюнден тюбюнде джазарма). Аны бла 21 мингден 2,2 мингни алыб, Къызыл Аскерде, Иш Аскерде 18,8 минг таулу къазауат этгенин, ишлегенин туура этебиз, ачыкъ болады. Экинчи билги бла тергеуле: 1939 джыл Совет Бирлешде 170 млн. адам, аланы ичинде 100 млн оруслу джашагъандыла. Къазауатны ахырында 1945 джыл аламанла (немчала) джанлы къазауат этген орус аскерчилени саны 124 минг адам болгъанды. (Власовну «Орус Азатландырма Аскери»-(РОА), казак дивизияла, Орус корпус д.а.к. башхала). Къазауатны ал 1942-1943 джылларында (коллаборант Къарачай област къуралгъан джылда) немчала джанлы миллион бла джарым сауутлу совет адам болгъанды! Аланы джарымындан кёбюсю- 800 минг адамы орус солдатла-офицерле болгъандыла. Совет Бирлешни халкъ депутатларыны Къурултайы* къурагъан, А.Н. Яковлев* башчылыкъ этген комиссия, 2.06.1989дж. ачыкълагъан документелеге кёре: 1941-1945 джыллада 851 минг дезертир аскерчиге сюд этилгенди. Аланы кёбюсюне окълатыу* джаза* этилгенди! Европагъа эки- юч джюз арбада кетген юйдегиледе сауут туталлыкъ таулу эки-юч джюзден кёб болмагъанды. Кёбюсю да коммунистлени ачылыгъындан къоркъуб, юйдегилерин алыб къачыб баргъаныдыла. Кавказдан чыкъган 270-280 юй башчыны бирден немчала джанлы къазауат этгеннге санасакъ да - ала саулай къарачаймалкъар миллетни тёрт джюзюнден бири 1/400 болады. Немча джанлы болуб сауутну къолуна алгъан 800 минг оруслу джюз бла джыйырмадан бири 1/120 болады. Дезертирле болуб сюдге тюшген орус солдатланы къошсакъ а андан да кёб. Кертиси ол 270-280 сауут туталлыкъ эркишиден немчала джанлы сауут алыб къазауат этген болгъан эсе 20-30 адамдан кёб болмагъанды. Бир тарихчибиз айтханлай, «саулай Уллу Къарачайдан чыгъыб немчала джанлы болгъан къарачайлыдан эсе, джангыз бир Зеленчукъ къазакъ станседен немча джанлы болгъан адам кёб болгъан эди...». Алай бла къарачаймалкъар миллет "сатлыкъ этди, фашист немчала джанлы болду" деген уллу ётюрюк айтады. Таулу халкъдан немчала джанлы болгъан адамланы санын, процентин алыб, орус халкъдан чыкъган "сатлыкъла" бла дезертирле тенглешдиргенге беш-алты кереге аз боллукъду. Аллайла джокъну орнундадыла! Алан таулула орус халкъга, къыралгъа дертлик этиб немчала джанлы болмагъандыла. Аланы кёбюсю коммунист партиягъа дертлик этиб, НКВД-чыладан къоркъуб немчала джанлы болгъандыла. Онтогъуз минг эркиши Совет Бирлеш джанлы болуб сермешген заманда, эки джюз эркиши да Германия джанлы болгъанды деб миллетибизге ат-бет атагъан эм тарихин джашыргъан уллу терсликди. Миллетибизни совет-герман къазауатда къуралгъан «Къарачай област" (Къарачай Вилайети) тарихин джашырыргъа эм унутургъа хакъыбыз да джокъду. Бирикген Къарачай област къуралыуу Черек геноциди бла байламлыды, андан сора бирлешгенди. 4.3. Немчала бла кетген аланланы саны Бютеу Уллу Къарачайда немчала джанлы эки джюз адамдан кёб болмагъанды. Къарачайлылагъа кир джагъыб, ат-бет атаб кюрешген Попутько "Именем ВЧК" китабыны 290 бетинде бу санны бегитиб: "Байрамукъланы Къадыны эки джюз атлысы" болгъанын джазады. Эки джюз атлы да юйдегилери бла бир минг адам боллукъду. Немчала Кавказдан къачханда, аланы биргелерине Къарачайдан атлагъа джегилген эки джюз арба чыкъгады. Биргелерине аш орнуна тана-ийнек да сюре кетгендиле. Попутько джазгъан цифраны бегитиб, немчала бла бирге кетген къарачайлыланы санын тюзете, Байчораланы Мухаммадны къатыны Бостанланы Сулеменни къызы Асият, "1943 джылны къышында Уллу Къарачайдан эки джюз арбада эки джюз къарачай юйдеги чыкъган эдик" деб хапарлаша эди. Хар бир арбада бир юйдеги, хар юйдегиде да тёртюшер-беширер адам баргъанды. Сёз ючюн, бир арбада тёртеулен- Асият бла аны къойнунда гитче къызчыгъы, эри, къайын анасы кетгендиле. АБШ-да* джашаб, 2003 джыл ауушхан, Боташ Хамит «Проклятая поляна» китабында билдиргенден арбасында тёртеулен болгъандыла: кеси 21джыллыкъ Хамит, эки гитче эгечи, анасы. Аны бла Уллу Къарачайдан кетгенлени санын 900-1000 адамгъа санайма. Малкъардан кетгенле андан эки-юч кереге аз болгъанды. Немчала бла бирге Малкъардан улусу-гитчеси, эркишиси-тишириуу къуру 392 инсан кетгенди. Невинка джеринде Уллу Къарачайдан чыкъганла бла Малкъардан чыкъганла бир-бирлерине къошулгъандыла, бир-биринден айырылмагъандыла. Керчь бла Къырымгъа ётюб, бираздан Украинагъа кёчюб, андан Белорусиягъа, андан Италиягъа 1944джыл джыйылгъандыла. Алайдан Австриягъа Альпалагъа кёчюб, таулада бугъа туруб, 1945джыл август айда кёбюсю Тюркге кёчгендиле. Талай юйдеги алайдан Мысыргъа, Австралиягъа, Германиягъа кёчюб орнашхандыла. 1960 джыллада биразы Тюркден Америкагъа кёчгендиле. Къачхынчыланы кёбюсю адамлагъа къыйынлыкъ-зорлукъ этген адамла болмагъандыла. Ал джыллада сталинчи режимни огъурсузлугъун-ачылыгъын, кёрюб-сынаб, Черек геноцидин да эшитиб, къоркъа-къача тышына кетгендиле. Бусагъатда Нью-Джерси Патерсонда, Американы Бирлеш Штатларында джашагъан къарачайлыла (малкъарлыла) асламысы, 1942 джыл къыш айда ол юч джюз арба бла кетгенлени туудукъларыдыла. Ол эки джюз адам ичинден большевиклеге къаршчы сауут алыб къазауат этген джыйырма-отуз адам боллукъду. (Былайда тохтаб, бу ойумну далилине "Ачыкъламалада" "Черек трагедиясы-геноциди" макаледе беш солдатны ненча таулу ёлтюраллыгъын окъу) 4.4. Коллаборант Къарачай Областны бир районунда ёлюм бла бошалгъан антисовет этимлери Бюгюнгю Гитче Къарачай районну джеринде къарачай полицайланы чуруму бла быллай антисовет ишле болгъандыла. Немчалагъа къаршчы чыгъыб, партизан бола айланган эки къарачай коммунистни, бусагъатда Джагъа элни туурасы кюнбетде гебен тюбюнде эслеб, джагъачы полицайла (Айбазладан) немчалагъа билдиргедиле. Немча взвод (такъым) аланы бирлерин Чома-улуну (Преградна районну 2чи секретарын) ёлтюрюб, экинчисин Хубий-улуну (Учкулан районну милиция начальнигин) джесирге алгъандыла. Хубий-улу ёллюк джеринде полицайланы бири аны аллына сюйелиб,"буну ура эсегиз, алгъа мени уругъуз" деб, Хубий-улуну джанын сакълагъанды. Аны алай этген сылтауу Хубий улу милиционер заманында полицайгъа уллу болушханды. Бу экисинден сора Гитче Къарачай районну адыг-черкес эм къарачай полицайлары Абук къабакъдан бир чуут аптекарны, эм Ючкёкенден бир чууут милиционер участковыйны немчалагъа билдиртиб тутдургъандыла. Нарсанада джашагъан оруслула эм казакла нарсаначы чуутлула бла нарсаначы коммунист активистлени немчалагъа тил этиб тутдуруб, ала окълатыугъа* салынгандыла. Чууутлула бла бирге къарачай полицайла немчалагъа билдириб тутдуруб Сылпагъарланы Муксим Герий къызы окълатыугъа (расстрелге) салынганды. Муксим (Укъсум) Къарачай областны Баш судьясы болуб тургъанды. 1937джыл ачы репрессияла башланганында Муксимни атасы къызын терсликледен кенг этер ючюн сюдден къоймай чыгъартханды. Немчала Къарачайгъа келир джыл Муксим большевик партияны обкомунда инструктор болуб ишлегенди. Ма саулай 20минглик Гитче Къарачай районда къарачай полицайланы тил этгенлери бла беш ёлюм болгъанды. Башха районладан хапарым джокъду. Бу хапарланы къартладан эшитиб джазама. Бюгюнлюкде къазауат болмагъан КъЧР-ны, Гитче Къарачай районунда джыл сайын артыкълыкъдан, криминалдан 11-12 ёлюм болады. Тенглешдирирге билги: Черекде НКВД-чи* мурдарла тёрт-беш кюн ичинде 700 гюнахсыз саутсуз тишириуланы, къартланы, сабийлени къыргъандыла. 4.5. 20 минглик районда джангыз бир антисовет сермешиу Сагъыш эте билген адам бир тарихни юсю бла башха тарихни иги эм тюз ангыларыкъды. Черек ёзенде НКВД-чыла 1942джыл ноябрь айда бандитге санаб, 700 гюнахсыз адамны къыргъандыла. "1500 бандитни къырдыкъ, ол сермешиуледе 5 солдатыбыз ёлдю " деб рапорт джазгъандыла. Бу рапортну ётюрюк болгъанын кёргюзтюр ючюн, Черек геноцидден юч айдан сора къуру бир адам бла НКВД-чиле юч кюнню этген урушну тарихин джазама. Джыйырма минг адамы болгъан Гитче Къарачай районда 1943 джыл НКВД* аскерле бла джангыз бир полицай сермешиу бардыргъанды. Немчала Кавказдан къачханда ала бла кетмей ючкёкенчи Ижаланы Хусей районда бугъуб къалгъанды. Герман оккупация заманда уа Хусей полицай болуб, элчилеге ачылыкъ этмесе да, коммунист активистлеге хыны сёлешиучю, ушкок тагъыб, атха миниб элде ёрге-энишге айланыучу болгъанды. Алгъа уа совет власт бла къайгъылары болуб тюрмеге тюшген хапары да барды. 1930 джыллада 36 джыллыкъ колхоз башчысы Сылпагъарланы Наны улу Хызыр ёлтюрюлгенди. Шагъат болмагъанлыкъга Хызырны джууукълары, Хызырны мурдарына Хусейни санаб тургъандыла. Джазгъы сууукъ кечелени биринде НКВД-чи солдатла Хусейни юйюне келирин мараб туруб, келгенин кёрюб, юйюн тёгерегинден алгъандыла. Хусейге "юйден чыкъ" деб буйрукъ бергенлеринде, Хусей терезесинден нартюх бачхасына чынгаб, къарангыда къуршоудан ычхынганды. Алай а совет солдатла Хусейни къачхан ызын тутуб сюргендиле. Хусей Ючкёкен суу ызы бла, Токълу Бау Тюзню* юсю бла бусагъатда Водовод* атлы элчикден 2 километр ёзенни ёрге чыгъыб Байчоралары тургъан къошха джетгенди. Отда суу болгъан чурукъларын-чындайларын кебдириб, ауузланыб, къолуна айран-гырджын алыб къошдан чыкъгаргъа НКВД-чи аскер ызындан джетгенин эслегенди. Хусейни къачар, бугъар джери болмай, къош къатында, бурну чегет бауургъа къараб тургъан къаягъа ёрлегенди. Ёрлеб къая тюбюнде бир ышыкъ табыб букъганды. Мен сабийликде алайда чалкъы чалгъанма. Ол къайагъа "Хусейни тешиги" деучен эдиле. "Хусейни тешигине" ёрлерге боллукъду- тюшген а бек къыйынды, табсызды. Тешик да, дорбун да тюйюлдю, тик джерден 5 метр мийкликде, къайада бир тапхырды. Къайаны башына дери мийиклиги 30 метр болур. Хусейни хапарын менге айтхан Байчораланы Сейпул, ол заманда къошда 14 джыл болгъан джашчыкъ болуб, шагъатлыкъ эте эди. Аскерчиле джуукълашханда, Хусей ушкогундан атыб урущ башланганды. Сейпул айтыудан Хусей биринчи атмаса аскерчиле аны мийикде къайа тапхырда эслемей кетерик эдиле. Алайдан Хусей тюшмей, къызыл солдатланы да къатына къоймай эки кече бла юч кюн тургъанды. Уруш этгенде Хусей бир аскерчини ёлтюрюб, экинчисин джаралы этгенди. Аллай бир заманны ичинде Хусейни бир взвод аскер (25-30 аскерчи) не джесирге алалмагъанды, не ёлтюралмагъанды. Къызыл офицерле Хусейни атасын, анасын, къатынын келтириб "къаядан тюш" деб тилетиб кёргендиле. Болмагъанында ючюнчю кюн къайаны башындан джыджым бла тобну (динамит) салындырыб, Хусейни къатында атылтыб, Хусейни алай ёлтюрген эдиле. Тоб атылгъандан сора НКВД-чи солдатла кеслери минерге Хусейни ушкогундан къоркъуб, къошдан къарачай джашчыкъланы къайагъа сюрюб ёрлетгендиле! Ёлгени бла сау къалгъанына къаратхандыла джашчыкълагъа! Андан сора Хусейни ёлюгюн акъ атына къаблаб, алыб келиб, Ючкёкен школну арбазына атыб, эки кюнню да елюгюн басдырыргъа бермей тургъандыла. 4.6. Къарачай миллет комитетни ал къурамы Башчы (председатель)- Байрамукъланы Къады Къаитбий улу, 33 джылда (Джатдайны гитче къарнашы.Уллу къарнашлары Добай, Алий эм эгечи большевиклени къолларындан ёлгенлери ючюн, большевиклеге бек дертли болгъанды.) Башчыны биринчи орунбасары Байчораланы Мухаммад. Совет заманда Нальчикде институтну бошаб, къазауат аллында школ устаз болгъанды Башчыны экинчи орунбасары Сылпагъарланы Абдуллах Мыртазны джашы. (Биченчилени Хакону джашы Мыртаз кулакга саналыб, мюлкю сыйырылгъанды, аны ючюн Абдуллах да Совет властха дертли болгъанды. Бусагъатда Гитче Къарачайда Терезе къатында "Дорбунла" кафени орнунда Мыртазны 1920 джыллада къошу болгъанды. Абдуллах да къазауат башлангынчы тамада болуб ОблЗаготскот управлениени директору болуб ишлегенди). Нарсана шахарны бургомистири- Кочхарланы Хаджи-Мурат Къазауат башлангынчы Нарсанада баш дохтур болгъанды. Немчала Нарсананы алгъанда, джаралы немчалагъа къарай, ала бла иги танышханды. Сора герман баш офицерле Хаджи-Муратны Нарсанагъа бургомистр этерге разы болгъандыла. Хаджи-Мурат сентябрь 1942-январь 1943джылгъа дери Нарсананы шахар башчысы-бургомистри болгъанды. Къачхан немчала бла бирге Европагъа ётгенди. Област полицияны тамадасы Лайпанланы Муратбий (алгъа Кызыл Аскерде офицер болгъанды), аны орунбасары Магъаяланы Япон Къарачайны къадысын Кубаланы Ибрахим (алгъа апенди болгъанды) Финанс бёлюмню тамадасы Байрамукъланы Азрет, аны орунбасары Джанибекланы Абюсюп Джер мюлк бёлюмню тамадасы Хачирланы Хасан Сатыу-алыуну бёлюмню тамадасы Абайханланы Деу Транспортну бёлюмню тамадасы Бегеулланы Ахмат (алгъа обком партии "Революция и горец" журналны баш редактору), Школ-билим отделни эм "Свободный Карачай", "Таулу джашау" (Горская жизнь) газетлени баш редактору- Къаракётланы Къаншау (алгъа Учкуланда школ устаз) Комитетни джууаблы секретары Хубийланы Адам, аны орунбасары Байчораланы Халиф Нарсанада полицияны тамадасы- Каппушланы Хыйса. (Къазауат аллында Къарачай автоном областда облдоротделни тамадасы (Къарачай областны джолларына къараучу бёлюмню тамадасы) болуб, къазауатха лейтенант чында кетгенди. Къазауатдан башха къарачай офицер нёгери бла дезертир болуб, немчаланы аллы бла къайтханды. Немчала бла кетгенди. Украинада къача-бугъа айланган Къызыл Аскерге тёрт къарачайлы болуб джесирге тюшгендиле. Бираздан Хыйса бла нёгери эс джыйыб, тёртюсю джабылыб тургъан юйючюкню къабыргъасыны тюбюн къазыб чыгъыб къачхандыла. Башха экиси къарыусузлукъдан къачалмай, сюдге тюшюб, он джыл тюрме азаб чегиб, Орта Азиягъа къайтыб хапар айтхандыла.) КъО тарихде атлары айтылгъан адамлагъа иги-аман деген, алагъа багъа берген джокъду, къуру болгъан затны джазгъан болмаса. 1942дж. ноябрьда Уллу Къарачай бла Балкария бирлеширге оноудан сора, 21 декабрда "Къарачай миллет Комитет"-ни тизмесине Малкъардан адамла киргендиле. (Аланы атларын къабыл этилген бирлешиу-сёзлешмени юсюнден айтылгъан макаледе тюбюнде окъурса) Ахырында бу адамланы кёбюсю тыш къыраллада джерлешгендиле, биразы НКВД тюрмеледе тас болгъандыла. Мен билгенден Байрамукъланы Къады Американы Бирлешген Штатларына ётюб, Сылпагъарланы Абдуллах Тюркге ётюб, Байчораланы Мухаммад Австралиягъа ётюб - сагъынылгъан къыралларында къартлыкъда ауушхандыла, Лайпанланы Муратбий, Хубийланы Адам НКВД-ни къолуна тюшгендиле. 4.7. Нарсанада Ораза байрам Ораза байрам 1942джыл 9-чу (джумакюн), 10-чу, 11-чи октябрьгъа тюшгенди. (Ораза байрамны Попутько "Именем ВЧК" китабында джангылыч 16-17 ноябргъа кёчюрюб джазады). Ал джыллада большевикле дин бла къазауат этиб тургъанлары ючюн, Къарачай миллет комитети ораза байрамны уллу къуанч эм азатлыкъ байрам этерге умутлу болгъанды. Нарсана джуугъунда элледен (Къарачайдан эм Малкъардан) адамланы чакъыргъанды. Ораза-байрамгъа Зеленчук, Джёгетей, Нарсана казакла бла немчала да къошулгъандыла. Бу хапарны Каппушланы Хаджи-Исхакъ онбеш джыл болгъан джашчыкъ, Абук къабакъдан немча солдат джюрютген автобус бла Нарсанагъа барыб, байрамны кеси кёрюб айтады. Нарсанада мал базар болуучу джерде (бюгюн алайда Кутузов орам барды) казакла эм къарачайлыла кёб адам джыйылыб, митинг этгендиле. Митингде немча офицерле, таулула, казакла сёлешгендиле. Бир казак генерал джыламсыраб большевиклеге къаршчы бола, таулуланы ораза-байрам бла алгъышлагъанды. (Къылыч Гирей генерал болургъа болур). Сора адамла темир джолну вокзалы къатында Курзалгъа ётгендиле. Курзалгъа къуру пропусклары болгъанла киргендиле. Курзал бусагъатда Кисловодская филармония болуб турады. Сабийлени иймей, ала тереклеге ёрлеб узакъдан къарагъандыла. Курзал ичинде къазанда бишген этле, айран, шорпа, хычын ашла болгъандыла, той этгендиле. Бираздан таулу эм орус казак атлыла бир сафда ючюшер болуб, Курзалны аллы бла ётгендиле. Юч джюзден асламыракъ атлы парад этгендиле. (Попутько китабында эки джюз къарачай атлы болгъанын джазады). Атлы сафланы аллында тёртеулен баргъандыла: эм алда Нарсананы бургомистри Кочхарланы Хаджи-Мурат, аны ызындан ючеулен байракълары бла болгъандыла. Аланы бири Нарсана полицияны тамадасы Каппушланы Хыйса. Хыйсаны къолунда отузунчу джыллада большевиклеге къаршчы къозгъалыуда (восстанияда) тутулгъан къарачай байрагъы болгъанды. Экинчиси казак абычар къолунда къолан казак байрагъы болгъанды. Ючюнчю атлыда герман байракъ болгъанды. Бу ораза байрамгъа немчала бла Европадан келген акъ эммигрант Холам ёзенини бийи Шакъманланы Паго да къошулгъанды. Попутько Пагону биргесине Эфендилени Багаутдин болгъанын джазады. Герман аскерле Балкарияны алгъанда, Малкъарны (Балкарияны) Къабартыдан айырыб Малкъарны бургомистири Багаутдин болгъанды. 10-11 октябрьда Ораза байрамда Нарсанада Паго бла Къады Къарачай бла Малкъарны бирикдириге оноулашхандыла. Октябрны аягъында Балкарияны Къызыл аскер герман аскерлеге къойгъандыла. Ораза байрам октябргъа тюшгенде, Къурман байрам декабрны арт кюнлерине тюшюб, ол да муслиман адетдеча байрамланганды. Алан хылкъы Оразаны-Къурманны немчала Кавказгъа келгенлери ючюн байрам этмегенди. Попутько эм башха джазыучула къарачайлыла эм башха кавказ миллетле* муслиман байрам этгенлерин джашырыб, къарачайлыла немчала келгенине байрам этгендиле деб ётюрюк джазадыла. (Къабарты коллаборантла Нальчикде немчаланы чакъырыб, Ораза-Къурман байрамланы бардыргъандыла. Гитлерге саугъагъа атны ала ол заманда бергендиле). Большевикле ачыкъ этерге къоймай тургъан ислам байрамланы таулу халкъы байрым этгенде, немча фашистле кеслери "ислам динге сый беребиз" деб къошулгъандыла. Муслиман джамагъаты Ораза бла Къурманны Москва шахар къуралгъынчы, фашистлени аты айтылгъынчы байрам этиб, багъалатыб тургъандыла. Бюгюнлюкде къарачаймалкъар халкъы, ислам дуниясы бла бирликде, немча фашистле эм орус коммунистле властсыз болгъандан сора да, ислам джорукъну толтура Ораза-Къурман байрамланы этиб турадыла. 4.8. Уллу Къарачай бла Балкарияны (Гитче Къарачайны) 1942дж. бирлешиую Ставрополь шахарда октябрь айда 1942джыл алман (немча) оккупацион аралыгъы болгъанды. Акъ генерал Султан Клыч-Гирей эки-юч къарачайлы бла Къарачайны атындан октябрьны 22-де, алман оккупацион властладан Азат Къарачай Республика- "свободная Карачаевская республика" къураргъа эркинлик тилегендиле. Ал макалеледе сагъынган Султан Кылыч Гирей кёб къарачайлыны таныгъанды эм ала бла шохлукъ джюрютгенди. Къылыч Гирей немчаланы болушлугъу бла къуралгъан кавказлы акъ эммигрантланы "Шимал Кавказ миллет комитетине" башчы болгъанды. Герман оккупацион аралыгъы "Азат Къарачай республика" атны къабыл этмегенди. Къарачайны къыраллыгъы Германиягъа къошулгъан "Къарачай област" халда къалгъанды. Бу Къарачай Областха бюгюнгю Къарачай бла бюгюнгю Малкъарны халкъы эм джери бирден киргенди. Къарачай миллет комитети Микоян-шахарда чыгъаргъан "Таулу джашау" газетде алан халкъны бирлеш сёзлешмеси баямланганды. Сёзлешме къагъытха къол салгъанла: къарачай халкъны атындан Къарачайны башчысы Байрамукъланы Къады, Карачай миллет комитетни промышленность бёлюмюню башчысы Байчораланы Хаджи-Исхан, Нарсана шахарны бургомистири Кочхарланы Хаджи-Мурат, малкъар халкъны атындан Малкъарны бургомистири Эфендилени Балаутдин,Тёбен Чегемни башчысы Ульбашланы Ибрахим, малкъар халкъны депутаты Джанхотланы Исхан болгъандыла. Сёзлешмеде орусча джазылыб, биринчи пункту былай башланганды: "Къарачай бла Балкарияны халкъыны тили-дини бирди, адети-халиси-турмушу бирди, артыкълыкъ бла бир-биринден айырылгъан халкъбыз, энди биз бир болургъа иннет алгъанбыз...". Къарачай областны аралыгъына Нарсана шахарны сайлагъандыла. 1939 джыл Нарсанада 51 минг адам (ичлеринде 2,5 минг къарачайлы), Микоян-Шахарда 6 минг адам, Къарачай автоном областда 150,3 минг адам, Малкъарны тёрт малкъар районунда 50 минг адам джашагъанды. Алай бла коллаборант Къарачай област 250 минг адамны, 17 минг квадрат километр джерни бирикдиргенди. Нарсананы джерин санамасанг бу джер къарачай малкъар миллет 19 ёмюрде джашагъан эм Россиягъа кирген заманда болгъан джерлени тутады. 1942джыл 21-чи декабрьда Къарачай областха Ставрополь крайны къыбла джеринде Предгорный район къошхандыла. Бу кюнден сора юч ыйыкъ кетиб, герман аскерле Къарачайны джеринден къачадыла. Къарачай бла Малкъарны бирлеши эки айдан аз заманны болады. 4.9. КъО-ны 1942дж. августда -1943дж январда тарих кюнлери (хронологиясы) 10-чу августда 1942джыл немча (алман) аскерле Черкесск, Нарсана шахарланы аладыла. 12 августда Хурзук-Учкулан эллеге джетедиле, 15 августда Къарачайны батысы-Уруп-Лаба ёзенле немчаланы къолларына тюшеди. 14-16 августда герман оккупацион власт Микоян шахарда, Къарачайны бютеу районларында джалларын-хакъларын да белгилеб, совет властха къаршчы болгъан эм джамагъат джумушну баджарлыкъ адамладан (къарачайлыладан, казакладан) администрацияла салгъанды. Сёз ючюн Нарсанагъа бургомистирге (башчыгъа) буйрукъ халда къарачай дохтурну салгъандыла. Элледе джамагъатны джыйыб алман (немча) солдатланы ёлтюрсегиз хар бир алман аскерчини орнуна джюз адам ёлтюрлюкбюз деб къоркъутхандыла. Уллу элледе немчала джанлы ишлерге изгенледен 3-4-5 полицайны ишге алгъандыла. 16 августда Уллу Къарачай бла Гитче Къарачайны (бюгюнгю Балкарияны) айыргъан 4130 метр мийиклиги болгъан Хотю Тау ауушну тау эгер герман аскерчиле джерлегендиле. 17 августда тау эгер герман аскерчиле Минги тауну туура тюбюнде (бюгюнгю Малкъарны джери) "Приют Одиннадцати" гостиницаны (къонакъ юйню) алыб алайда орналгъандыла. Август-сентябрь айлада Басхан ёзенге тюшелмегендиле. 25 августда герман эгер тау дивизия "Эдельвес"-ни аскерчилери Минги-Тауну тёппесине герман аскер байракъны такъгъандыла. Сентябрда "Карачай миллет комитет-Карачаевский национальный комитет" къуралгъанды. 9-10-11 октябрда "Къарачай Миллет Комитети" Нарсанада Ораза-байрамгъа атаб уллу джыйылыу, той-ойун этгенди. 19 октябрда Къарачай миллет комитет Къарачай областда колхозланы къурутургъа эм колхозланы малын-джерин адамла арасында юлеширге буйрукъ чыгъаргъанды. Кертиси бла бу заманга колхоз малланы таулула кеслери арада юлешиб болгъандыла. 22 октябрда Ставрополь шахарда орналышхан алман оккупацион аралыкъга "Азат Къарачай Республика- свободная Карачаевская республика" къураргъа тилек къагъыт бергендиле. (Авторлары акъ генерал Султан Кылыч-Гирей бла келген акъ къарачаймалкъар эммигрантла Шакъманланы Паго, Келемет улу эм Къарачай Миллет Комитет.) 26 октябрда Нальчик шахар герман аскерлени властына кёчгенди. 16-17 ноябрда Нарсанада Къарачай бла Балкария (Гитче Къарачай) атындан бирлеш сёзлешме джазылыб «Къарачай област» атда биригедиле. Келишиу къагыт джазадыла. "Къарачай миллет комитетине" Балкариядан адамла киредиле. Байрам этедиле. 28-30 ноябрда Черек ёзенде Балкарьядан чыгъыб баргъан НКВД аскерле беш малкъар элни бютеу адамын, джети джюз инсанны уллусун-гитчесин, тишисин-эркегин айырмай, геноцид этиб къыргъандыла. (Кёлюме келген бла бу эки иш бир-бири бла байламлы болгъанды. НКВД бандитле таулулагъа дертли болуб гюнахсыз адамланы андан къыргъандыла.) 10 декабрда Черек ёзенине немча эм румын аскерле кириб Къарачай бла Малкъар бирден къысха заманга Германияны властына тюшеди. 21 декабрда немча оккупацион власт Къарачай областха Кавминводы регионну къошуб уллайтады. 31 декабрда 1942джыл Черек ёзеден алман аскерле чыгъадыла 6 январда 1943 джыл Нальчикге Къызыл Аскер киреди 10 январда 1943 джыл Нарсанагъа Къызыл Аскер киреди 12-14январда 1943дж Къарачай миллет комитети Къарачайны джеринден чыгъады. Коллаборант Къарачай областны тарихи бошалады. Коммунист властындан къоркъган къарачаймалкъар арбала герман аскерле бла бирге Къырым таба джолну тутадыла. 17 январда алман аскерле Къарачай автоном областны джеринден толусу бла чыгъадыла |