къайнакъла:
1. А.Попутько, Ю.Христинин "Именем ВЧК", Ставрополь ш. 1982дж, 279-297бетле,
2. Каппушланы Хаджи-Исхакъ 1928дж. Первомай эл.,
3. http://real-alania.narod.ru/turkalan/qyr/3cherek.htm (хроника Черекской трагедии),
4. Байчораланы Асият (Бостанланы Сюлеменни къызы, Amina Ajaoglu), 1920дж. Австралия, Мельбурн
5. Боташ Хамит «Проклятая поляна», Москва, 1993дж
6. Кулаев Ч.С. "Народы Карачаево-Черкессии в годы Великой Отечественной войны 1941-1945" Черкесск 1990г
7. Байчораланы Сейпул (Бёдене Байчораладан), 1928дж. Ючкёкен эл
8. Сылпагъарланы Ислам Мухаммад улу 1928дж. Ючкёкен эл
9. Берикетов Х.Б. "Къабарты-Малкъар АССР-ни историясы" Нальчик 1983дж.
10. Wikipedia-да "Русский коллаборационизм во Второй мировой войне" статья
11. Wolfgang Gorter-ни документал киносу "Kamraden unter Edelweiss" эм башха ачыкъ къайнакъладан)


V. Ахыр сёз

(бу "Ахыр сёзню" китабны башында "Ал сёз" бла "Ачыкъламалада" "манкъурт", "орфографияны юсюнден", "миллет", "пассионарий" статьяла бла бирге окъугъанга джараулу боллукъду- идеялары/магъаналары бирчады)

 «Сёз сёзню айтдырыр» дегенлей, китаб тукъум тарихден къауум тарихге кёче, андан да тукъум-къаум тамгъалагъа джетиб, миллет тарихинден да хапарлашды. Кёб тарихлени эм билгилени ичинде учхара джерлери, кемчиликлери эм халатлары болургъа болур.
Алай а тарихин эм тилин сюйгенлеге, «бисмиЛляхи, ассаламу алейкум, Аллах буюрса..» деб сёлешиучюлеге китаб джараулу болур. Ассимиляциягъа эм терсликге къаршчы болуб, тарих эм тил-тин сакълаугъа джараулу китаб болур. Быллай ойлашла бла инджиуле джаздыртхандыла китабны эм аладыла баш магъанасы бла ара багъанасы аны.
Аны ючюн кемчиликледен эсе файдасы эм хайыры уллу болур деген умут барды.
Миллетибизни халы бюгюнча турса, миллет къурургъа ушайды. Джаш тёлю тилни унута барады. 30-40 джылдан тилибизде сёлеше-окъуй-джаза билгенле кетерикдиле. Ала бла тил да кетерикди. Тил тас болгъаны бла миллет тас болады. Тас болгъан миллетни тарихи кишиге да керек тюйюлдю.
Тил-миллет-тарих тас болуб къалса, ата-бабабыз аллында бек терс эм уллу айыблы боллукъбуз. Сюргюнге тюшюб Орта Азияда 40-50% адамыбыз къырылгъанла. Хоншу абаза, адыг халкъла тиллери башха болуб юйлеринде къалгъандыла. Атабыз-анабыз къарачаймалкъар (аланхазар) тилде сёлешгенлери ючюн сюрюлгендиле, къыйынлыкъла сынагъандыла. .Сюргюнде шахид ёлгенле бла сау къайтханланы аллында айыблы боллукъбуз миллет шартларыбызны тас этсек. Бизден туугъанланы алларында да айыблыбыз бизге джетген тинни-тилни алагъа ётдюрмесек. Тил-тин сакълау тема, миллет кеси кесин сакълау тема тынгларча тюйюлдю, алан халкъны эм баш темасыды, джарсыууду.
Къарачаймалкъарны бирикмеги да кеси кесин сакълау бир-бири бла байламлыды. Алан халкъны душманлары 88 джылны ётюрюкле бла башын къатышдырыб турадыла. Бир-бирлерибизге ётюрюк сингиб "къарачайлыла бла малкъарлыла эки башха къарнаш миллетди" дейдиле.
Бир тилли, бир динли, бир адетли, бир джерлешли къарачайбалкъар (аланхазар) халкъны къарыусуз эм ассимиляция этер ючюн Сталинни партиясы экиге бёлгенди.
Бу сёзню иги ангылар ючюн коммунист власт бизни миллетге этгени бла хоншу халкълагъа этгенин тенглешдирирге керекди:
1.Кёб джылланы бир бирлери бла къазауат этиб, бир-бирлерин къырыб тургъан Уллу бла Гитче Къабартыны бирикдиргенди. (Уллу-Гитче Къабарты атны адыг башчыла бизде болгъан Уллу-Гитче Ногъай, Уллу-Гитче Къарачай атлагъа ушатыб кеслерине алай атай тургъандыла). Сталин Къабартыны бир этгенден озуб, Къабартыны уллайтыр, кёбейтир ючюн бизни джерлерибиз бла адамларыбызны алагъа къошханды.
2.Муслиман дюгерлиле бла христиан тегейлилени бир-бирине къошуб, уллайтханды. Гюрджюле бизлеге-аслагъа айтхан «овсети» атны орусча «осетин» этиб, алагъа бирикдирген ат бергенди. Дюгерлилени тиллери бла тегейлилени тиллери башхады. Тегей тилни орта тил этиб, дюгерлени зор бла школлада тегей тилге юретгендиле.
3. Тау артында эбзелени тиллери башхады, мингреллени (малгъар) тиллери башхады, гюрджюлени тиллери башхады- бир-бирин ангыламайдыла. Аджарлыла бла лазланы динлери исламды. Барын бирикдириб уллайтыб, гюрджю тилни ара тил этиб, Гюрджюстан (Грузия) Республика, гюрджю миллет къурагъанды. Бюгюн 3 млн. саналгъан гюрджюню ичинде 800 минг адамы мингрелди (малгъарды).
4. Абхазлыланы ичинде да 20% муслиман, тиллери бек айры болгъан группала бардыла хачыпсыла- апсуула, аланы да Сталин бирикдиргенди.
5. Сталин 1922 джыл Дагестанда аварлыла (аварцы), лезгилиле (лезгины), даргинлиле (даргинцы) атлы юч юйюр къурагъанды. Бу юч юйюрню хар бирини! ичинде бир-бирлерин ангыламагъан, кеслерини энчи тиллери болгъан бек кёб! гитче халкъчыкъла бардыла. Алай бла большевик партиясы бу юч юйюрню хар бирине арагъа бир орта тилни айырыб салдыртханды. Ол ара тилни тёгерегине гитче халкъчыкъланы бирикдириб, къарачайбалкъар миллетден, къумукъ халкъдан уллу миллетле къурашдыргъанды. Кавказда башха миллетлени барысын кючлю этиб, тюрк тилли миллетлени къарыусуз этиб кюрешгенди.
Бу башында джазылгъан билгилени ангылатма магъанасы - къарачайбалкъар миллет терслик бла бёлюнгенди.
Китабны башха джеринде, орфографиябызда (джазмабызда) проблемаларыбыз болгъанын къысха джазыб эсгертгенем. Былайда да миллет сакълауну, бёлюнген миллетни бирикмек кереклисини, керти уллу проблемабыз болгъанны юсюнден сёз арада эсгертеме. Ансы миллет сакълауну эм бирлешиуню юсюнден терсини-тюзню айрыб, сакълау мадарланы кёргюзтюб уллу китаб джазаргъа керекди.
Кеси кесибизни эм джуртубузну сакълауда эм бирлешиуню юсюнден айтханда, миллетни кёлюн аз этиучюлеге къаршчы бир юлгю кёргюзтейим:
1897джыл, Швейцарияда Теодор Гёрцль (Герцель), "Чууут девлет" атлы китаб чыгъарыб сионист къозгъалыу харекет* къурагъанды. Китабны баш фикирине кёре чууутлула кеслерин сакълар ючюн эски джуртларына Палестинагъа, Сион тауну тёгерегине джыйылыб, чууут къырал къураргъа керекдиле. 1897дж.Т.Гёрцль Истамбулгъа барыб, Осман Императорлукну патчахындан Палестинаны (Филистинни) джерлерин сатыб алыргъа эркинлик тилейди. Патчах унамайды. Алай болса да чууутлула джерлени таша сатыб алыб Палестинагъа кёчюб тебрейдиле. Ал заманда ала балчыкъ, къумлу учуз джерлени алыб, алайлада джерлешедиле. 1897 джыл Т. Герцелни сёзлерине-идеясына кёбле кюлгендиле. Алай а болушхан чууутла да кёб чыкъгандыла. Палестинагъа кёчюу иш тохтаусуз барыб, 50 джылдан чууут девлет къуралгъандыла. 1895-1898джыл ата-бабабыз аланхазар джулдузну, Къарчаны джулдузун ташда керкгендиле. 1897джыл ол джулдузну Т. Герцль къагъытда салыб, чууут джулдуз - чууут символ этгенди.
Бизге чууутлагъача джерле сатыб алыб ары-бери кёчерге керек тюйюлдю, алача къазауат этерге керек тюйюлдю. Россияны конституциясына кёре бизге Россия ичинде миллетибизни, тинибизни-тилибизни, тарихибизни сакъларгъа эркинлик барды. Халкъ разылыгъы бла республикаланы къурутургъа, джангы республикала къураргъа эркинлик барды. Ичибизде къанын-джанын айамай тюзлюк ючюн, сууаблыкъ ючюн кюреширик джашла (пассионарийле*) ёрге турсала тил да, миллет да, джурт да сакъланныкъды, алан халкъы да биригирикди.
Ким болгъаныбызны эм тилибизни, тарихибизни, джуртубузну унутмайыкъ, ата-бабабызны сатмайыкъ. Сакълансакъ, Буйуруучу буйуруб, биригирге кюн да келир. Къуранда (49/ 13) бегигенни эсгере: "..сизни миллетлеге, къауумлагъа айырдыкъ..." муслиман эм тюрк миллетлей сакъланайыкъ.












АЧЫКЪЛАМАЛАчюкитабАхмадСылпагъар



Ючюнчю китабны башлары:
1. Сыр// 2.Манкъурт// 3.Тарих санауну юсюнден// 4. Орфографияны юсюнден//
5. Уллу// 6. Атауул/атаул, тукъум, къауум, юйюр, миллет// 7. Къабакъ
"УЯТ ЭТДИ БУГЪАРГЪА..." 1-чи китабны статьяларындан ачыкъламала//
"АЛАНХАЗАР СЫРЛАРЫ" -2-чи китабны статьяларындан ачыкъламала//
ТАРИХЛЕНИ КАРТАЛАДА БЕЛГИЛЕМЕСИ//
БИБЛИОГРАФИЯ (къайнакълары) //

АЧЫКЪЛАМАЛА БЛА БИЛГИЛЕ

Алгъа джети ачыкълама (ангылатма) гитче статьячыкъ. Джети статьяны ызы бла китабны эки ал бёлюгюнде джазылгъан уллу статьялада тюбеген сёзлени ачыкъламалары, билгилери, англатмалары джазылгъанды.

1. Сыр
«Сыр» сёзню уллу магъанасын нарт сёзле бла айтыула бла ангыларгъа тынчды:
1. (род, генеалогия), Тукъум, генеалогия. Адам чыкъган джерине, тукъумуна тартады деген магъанада айтылгъан нарт сёз: «Сыр сырына - суу ызына» . Юлгю: Адурхай сыры, Сылпагъар сыры, Боташ сыры...д.а.к., Генеалогия /род Салпагаровых, Боташевых и т.д.
2. (честь, репутация), Сый, намыс
3. (поведение, привычки), Къылыкъ, хали
4. (тайна, внутренний мир человека), Тахса, адамны джюрек сезими
Былайда "Сыр" сёзню экинчи, ючюнчю,тёртюнчю тизгинледе магъаналары бу нарт сёзле бла ачыкъланадыла: «Ата сыры улунда, ана сыры къызында», «Джаугъа джанынгы берсенг да - сырынгы берме».
"Сыр" сёзбаш кёб сёзлени ёзегиди (ал джигиди)- сырма ёзден, алтын сыргъа, сырпын сауут, кенг сырт д.а.к. ( д.а.к.- къысхартыу сёз, сёзлени ал харифлери, толу айтханда "дагъыда аны кибик")
«Тукъум, сый, намыс, къылыкъ, хали, джюрекни тахса сезими» сёзлени бирикдириб «сыр» сёзню магъанасы «уллу къалыт байлыкъ, бабаладан къалгъан тин байлыкъ» болады. "Сыр" сёзню бу магъанасы орусча «наследие» джууукъ боллукъду. Сёз ючюн, аланхазар сыры, Къарча сыры... Аланхазарское наследие, наследие Карчи
2.Манкъурт
(«Ал сёз бла эсгертиуле» статьяны кесегиди)