манкъурт- кесини атын, джуртун, атасын-анасын - несин да унутхан башсыз къул. Бурун тюрк юйюрледе джесирге тюшген адамны толу керти къул этиулери былай болгъанды: тюйени-ёгюзню бойнундан, къалын джеринден алынган терини джесирни башына къаблагъандыла. Башында чачы джюлюнюб, баш териси тобукъча ачыкъ сыйдам болгъанды. Аллай къапбашха терини чийлей къаблагъандыла. Джесирни къол-аягъын байлаб, кюн иссиде къойгъандыла. Кюн иссиде чий тери адамны башында кебе келиб, башын джыккыр къуршоуча къысыб, адам тёзмезча бек кючлю ачытханды. Бирлери чыдаялмай ёлюб къалгъандыла, бирсилери сау къалгъандыла. Ол сау къалгъанла атларын, ата-аналарын, туугъан джуртларын унутуб алай сау къалгъандыла. Аллай несин да унутхан къулдан иги къул болмагъанды. Аллай къулну аты - «манкъурт» болгъанды. «Манкъурт»- бизни тилде къулну керти болумун черте «мен-къурт, къуртман» сёз бла ачыкъланады. Бизлени да тарихибизни унутдуруб, джашырыб аны ючюн кюрешедиле. Аллай миллетни тарихи, тили, дини, тини тас болуб, ахырында миллетлиги, джурту тас болады, къуруйду. Бир кере межгитде (масджидде) хутбада имамыбызгъа былай соргъанем: «Ислам динге кёре, миллет кеси тилин сакъларгъа керекмиди, тилибиз сакълауда магъана бармыды?» Соруума имам мен джаратхан бир хадис айтды. Аны окъуучума билдирирге сюйеме: «Ислам дин джайылыб баргъанда, муслиманлагъа сермешиуледе джесирге кёб адамла тюше тургъандыла. Муслиманла джесирлени къул эте тургъандыла. Бир-бир къулну (джесирни) бай джууукълары ачха-мюлк бериб башына бош этгендиле. Неда къул ислам динни алса азат болгъанды. Муслиманлада джесир (къул) болуб тургъан биреулен (фарслы, урумлу) келиб файгъамбаргъа (АСАБ) соргъанды: «Мени не байлыгъым джокъду, не ислам динни алалмайма, манга башха амал бармыды башыма бошлукъ-азатлыкъ табаргъа?» Файгъамбар аны башха миллетден болгъанын билиб : «Эки араблыны кесинги тилинге юретсенг башынга бош эм азат болурса!» деб къул халдан чыгъыуну шартын юретгенди. Хыйсаб: Экеуленни тилине юретген къул- къул халдан чыгъады! Кесини ана тилин унутхан а джарым къулму болады? Ичибизден чыгъыб, кесине ышандырыб, миллетни джаулары джанлы болуб, миллетни тилин унутдуруб, манкъурт этиб кюрешген къайсы джийиргешли болады? Бу хадисни тамалында араб тилде «Адам ненча тил биле эсе, ол анча кере адамды» нарт сёз къуралгъанды. Ислам динге уллу сый берген белгили немча/алман поэт Гёте (Göte) 18 ёмюрде араб нарт сёзню немча тилге кёчюрюб: «Wie viele Fremdsprachen weißst der Mensch, so viel er ist Mensch» саулай Европагъа белгили этгенди. Бюгюнлюкде башха тиллеге юрениу Европа Бирлешде* девлет кюч бла бардыргъан идеологияды эм политикады. Экинчи-ючюнчю тиллени (ингилиз, алман, француз) эркин билмек Европада бютеу джаш тёлюде кенг джайылгъан шартды. Эсгертиу: Девлет-государство, къырал- страна Европа Бирлеш (ЕБ)- (Европейский Союз-ЕС), Европада 27 къыралны бир девлет болургъа излеген, политика-экономика бирлеши. Европа Бирлешни экономикасы 2008джыл 14 триллион долларды, адам саны 480 млн.адамды, (ЕБ-ни эки ёлчеми бла, адам саны эм экономикасы бла, Американы Бирлешген Штатларындан, АБШ-дан уллу болгъанды) Биз миллетни аллында сюйелген кесибизни къысха-акъыл район эм республика тамадачыкъларыбыз башха тиллеге юретиуню къой, кеси ана тилибизни сакъларгъа керек болгъанын ангылаялмайдыла. Бу ишге республикаладан, районладан ачха-къырал болушлукъ бермейдиле. Тил сакълауда- ёсдюрюуде бюгюнлюкде кечеде-кюнде бардырылгъан программа керекди. Ыйыкъда джангыз сагъат заман баргъан телевидение-радио тюйюл- эртенден кечеге дери баргъан къарачаймалкъар тилде ТВ эм радио. Ыйыкъда эки кере чыкъган джангыз газет тюйюл- кюн сайын,ыйыкъ сайын сабийлеге, тиширыулагъа, джаш тёлюге чыкъган бояулу газетле-журналла керекдиле. Ай сайын 15-20 фильмни кеси тилибизге уста кёчюрюб чыгъарыб тургъан студия керекди. Школда къарачаймалкъар дерслени кёб этиб, сабийле кеси тилибизни уста билиб, анга да тюрк эм къазакъ тилин да къошуб билирге керекдиле. (Ингилиз-немча-француз тилине школда джети джыл юренеди да юренелмей чыгъады. Кеси тилин иги билсе, 110-120 млн. адам (тюрклюле бла азербайджанлыла) сёлешген тилге школда джарым джылгъа юреникди. Сёз ючюн, немча эм француз тилледе тюрк-азери тилден аз адам сёлешеди. Тюркийе бла Россияны арысында 40 млрд.долларгъа сатыу барды. Франция бла Россия арасында беш кереге аз сатыу барды. Тюркийе джуукъду, Франция узакъды. Тюрк тилни билген таулу джаш арада иш табарыкъды-бизнес къурарыкъды.) Интернетде тилибизде иги сайтла этилирге керекдиле. Къарачаймалкъар тилни сакълаб кюрешген адамланы, школ устазланы миллет аллында сыйларын кётюрюрге керекди. Былайда мен къысха санагъан ишлени бардырыргъа джал-хакъ алыб ишлеген адамла керекдиле, бу ишлени республикаланы-районланы кючю-ачхасы бла этилликди. Бурун заманлада къарт атасы/атасы бла джашлары, анасы бла къызлары бирге туруб/ишлеб, тил-тин сакъланган заманла эртде бошалгъандыла. Тукъумла бирге туруб, тарих-тил-джыр сакълагъан тийреле эртде чачылгъандыла. Бюгюнлюкде юйдегиле гитче болгъандыла, атасы бла анасы эртден ишге кетиб, ингирде джыйылады юйге. Сабий эртенден ингирге дери школда-телевидениеде къуру орус тил эшитиб турады. Бир тёлюден экинчи тёлюге тарих-джыр-тил-тин толу ётмейди, сакъланмайды. Аны бла тил саркъая, миллет да къуруй барады. Китабны тарих темасындан чыгъалмай, миллетни баш джарсыуун эм ол джарсыуну къурутуу мадарларын бек къысха эм тезис халда чертеме. Сагъыш эте билген ангыларыкъды. Заман келсе теманы толусу бла ачыкълаб джангы китаб джазарбыз. 3.Тарих санауну юсюнден. Джырлары болгъан, тарихде атлары къалгъан джашланы джашау тарихлерин* тергеуню юсюнден бир-эки сёз айтайым. Алгъаракъ Иорданияны патчахы Хусейн аушхан эди. Анга Мухаммад файгъамбарыбызны (АСАБ*) сырынданды, 42 туудугъу деб бегитедиле. Мухаммад (АСАБ) 570дж туугъанды, 632 дж ауушханды. Алай бла андан бери 1400 джылгъа 42 тёлю ётгенди. Ол демек, хар тёлюню джылы 33,33 болады. Башхача айтханга, сейид генеалогияда, файгъамбар (АСАБ) юзюкде орта тергеу бла, хар атадан туугъан улан, кеси ата болгъунчу 33,33 джыл ётюб баргъанды. Кёлюме келген бла файгъамбарны (АСАБ) юзюгюнде тёлю эм джылла санауда джангылыч болмаз. Алай бла бир тёлюден экинче тёлюге орта тергеу бла 33 джыл алсакъ терс болмазбыз. Бу башында джазгъан тергеулеге шагъатлыкъ этеди тукъумумда болум. Кесими, атамы, къарт атамы, аны атасыны туугъан эм юйленген, биринчи бла арт джашлары туугъан тарихлерин билиб санайма да бизде да тёлюлени аралары орта тергеуде 33 джыл болады. Тюппе тюзюн айтханда, бизде тёлюлени аралары тамада джашлада 29-30 джыл болады, кичи джашлада 35-46 джыл болады. Ол себебден, мен Сылпагъарланы генеалогияда бир тёлюден (тобукъдан) бир тёлюге (тобукъга) ётген орта мюдетни* 33 джылгъа тергейме. Алай санаб, Сылпагъар сырын* да биле, джырлары эм атлары айтылгъан джашланы джашагъан тарихлерин андан чыгъаргъанма. Эсгертиу: АСАБ=Аллахны Саламы Анга Болсун, файгъамбарны юсюнден сёлешгенде, аты айтылгъанда муслиманга борчду Аллахны Саламын анга теджеген (арабча:Аллаху уаЛлейху ассалам). тарих/тарых - бу сёзню эки магъанасы барды 1. «история», 2. «дата» мюдет- (отрезок времени), заман ичинде белгиленген бир кесек чакъ 4. Орфографияны* юсюнден Бу чыгъарманы сёзлеринде хариф басмаланмай, неда бир хариф орнуна джангылыч башха хариф басмалыныб, тюзетелмей къалгъан сёзле тюберге болурла. Аллай джангылычла ючюн айыб этмегиз. Бир джерде бюгюнгю орфография джорукъну тутуб, башха джерде ол сёз огъуна орфография джорукъну иш этиб бузуб джазылгъан сёзле бардыла. Орфографиягъа кёре "Я" хариф болгъан сёзледе "ЙА" салыб, "Ю" хариф орнуна "ЙУ" хариф салыб джазылгъан барды. Сёз ючюн юлгю бла ангылатыу: орфография джорукъ бла: "Бу оЮмну къоЯлмам" деб джазылады. Алай а кёб статьялада: "Бу ойумну къоЙАлмам" деб джазгъанма. "Къоялмам-къоюгъуз, къоян" сёзледе орфографиягъа кёре сёзлени ал джиги тюз танылмайды. Бу юч сёзде къайсысыды ал джиги (сёзбашы): "Къо"? "Къоя"?,"Къою"? Кертиси бла бу сёзлени ал джиги "къой" сёзбашды. Аны бла "къой+угъуз-къой+алмам, къой+ан" деб джазылыргъа керекди. Аныча орфографиягъа кёре сёзню джазылгъаны "оюм"- китабда джазылгъаны уа "ойум". Далили: "ой" джикден "ой+нау", "ой+лаш", "ой+макъ" эм башха сёзле къураладыла. Алай бла "ойум" сёзде айырылыб "ой" сёзбаш (ал джикъ) белгиленгени тюз болур. Аны тышындан, "Ю" харифни "оюн, боюн, къоюгъуз" эм ала кибик базыкъ ачыкъ тауушлу сёзледе джюрютюу сингармонизм* джорукъну бузады. "Ю" хариф ингичке Ü тауушну белгилеб, ингичке тауушлу сёзледе джюрютюледи. Юлгюсю-далили бу сёзле: "Бюгюн юлюшню юч юйге юлеш!". Бу беш сёз бирден ингичке ачыкъ сёзледиле. Бу сёзледе "Ю" хариф орфографиягъа кёре джазылгъаны сингармонизм джорукъну тутады. "Оюн, боюн, къоюгъуз" д.а.к. базыкъ, ачыкъ тауушлу сёзледе ингичке тауушлу "Ю" хариф хайырланганы терсди. "ЙУ" хариф бла джазылыб, "ойун, бойун, къойугъуз" тюз боллукъду. Эки ачыкъ тауушну арасына къысха и бла къысха у таушланы сала тургъанма. Сёз ючюн "сюеди" тюйюл, "сюйеди/сюйэди", "иеси" тюйюл- "ийеси" д.а.к. Башында джазгъанымча сёзбаш (ал джик) ачыкъ болургъа керекди. "Сю", "и" сёзбашла джокъдула "сюй", "ий" сёзбашла бардыла. Джазмабызны эм орфографиябызны тарихи эм джарсыулары бир уллу къонуду-темады. Аланы юсюнден керти терен тинтиуле этиб, энчи китаб джазаргъа керекди. Китабны тарих темасын бузмаз ючюн, орфографиябызны къуру эки-юч проблемасын кёргюзтгенден болмаса башха проблемаланы санамайма. Иш этиб "джангылыч" джазгъан сёзлени сылтауун/неденин ангылатама. Орфография темагъа къысха ангылатма бла билги къошакъчыкъ: Былайда орфография джорукъланы бузуб, проблемала болгъанларын эм аланы тюзетерге кереклисин белгилейме. Алан нартла айтхан, Чеченде сакъланган нарт сёз барды: "къоркъа билмеген тюйюлдю керти эркиши - душманын билгенди керти эркиши". Аны ючюн орфография джорукъну иш этиб бузгъанма. Миллет джарсыуларына къайгъыргъанла джазмабызда (орфографиябызда да) проблемала болгъанларын эм аланы тюзетирге кереклисин билсинле. Сталинчи партия саулай Совет Бирлешде тюрк миллетлени бир биринден айырыу, аланы къарыуусуз этиу политиканы бардыргъанды. Къарачаймалкъар эм совет тюрклени джазмалары, кирил элиблери аллай политиканы шартыды, кюзгюсюдю. Совет Бирлеш* тюрк миллетлени бёлюр ючюн, ууакъ этер ючюн къуралгъанды. Ахырында тюрк миллетли адамланы саны кёбейиб баргъанда, муслиман-тюрк Орта Азиядан айырылыр ючюн Россия башчыла Совет Бирлешни ойгъандыла. Россия императорлукъда муслиман тюрк дуньясы бирча арабчалыкъ* джазманы хайырландырыб тургъанды. Арабчалыкъ къараны таныгъан тюрклени бютеу барысы "тюркю" тилде джазыб-окъуб бир-бирин ангылагъандыла. Билимлиле Къарачайда, Къумукъда, Къазанда, Бухарада, Бахчисарайда эм башха тюрк джерледе бир джазма тилни хайырландыргъандыла. "Тюркю" тили Алтын Ордадан къалгъанды. Тюркю тили сёлешинген тюрк тилледен бираз башха, алай а ангылашынган орта тил болгъанды. Совет власт бегигенде, орта тюркю тили да араб джазма да бир джанына атылыб, 1928-1929 джыллада тюрк миллетлени зор бла латинчеликге* кёчюрюб, сёлешинген тилледе джангы джазма къуратханды. (Тюрк миллетледе латин харифле бла биринчи "Qaracay-malqar elible" дерс китабны Алийланы Умар 1924дж Къарачайда чыгъаргъанды). 1938-1940 джыллада латинчелик бир джаны атылыб, биягъынлай зор бла джазма кирилчеликге кёчюрюлгенди. Кирилчелик* хар тюрк халкъга алай джарашдырылгъанды: бирча айтылгъан тауушла эм сёзле башха тюрлю джазылыб, джууукъ тюрк миллетле бир-бири джазмасын окъумазлай болгъанды. Къарачайда Малкъарда бир-бир сёзлени башха джазгъан, тюрк тиллени джорукъларын бузгъан эм башха кемчиликле бизни джазмабызгъа сталинчи къыралны кючю бла салынгандыла. Бусагъатда демократия келген эсе - къарачаймалкъар тилбилимчиле миллетлени бёлген болшевик партияны ойунларын ойнаб турмай, биригиб, джазманы эм орфографияны тюзетирге керекдиле. Мен ангылагъандан, миллетибиз кеси кесин сакълауда, джазмабыз ызына латинчеликге къайтыб, орфографиябыз да Тюркийени орфографиясына джууукълашдырылса иги боллукъду. Эсгертиу: Орфография- джазмасы болгъан тилледе сёзлени джазыуун белгилеген джорукъ, бир нормада джазыу. Совет Бирлеш - (Советский Союз), Россия императорлугъу ойулгъандан сора аны джерлеринде коммунист идеология тамалында 1922дж. къуралгъан девлет. Совет Бирлеш 1991джыл къуругъанды. Арабчалыкъ- (арабица) араб харифлени хайырландыргъан джазма Кирилчелик (кирилица)- славян миллетле тутхан кирил харифледен къуралгъан джазма Латинчелик- (латиница) европа миллетлени кёбюсю джюрютген, латин харифлени хайырландыргъан джазма. Урумчалыкъ- (греческое письмо) урум харифледен къуралгъан джазма Аланчалыкъ- (аланица) эски тюрк (алан) руналадан къуралгъан, Къарачайда дорбунлада, шиякъылада тюбеген эски къарачаймалкъар джазма Хазарчалыкъ-аланчалыкъ да хазарчалыкъ да бир руна джазмады. Алгъа бизни джерледе аланчалыкъ* эм хазарчалыкъ* руна джазма болгъанды (6-14 ёмюрледе). ("АЛАНХАЗАР СЫРЛАРЫ (2-чи кесеги)" башда "Джуртубузда тогъай тамгъаны эскертмелери" макалеге къара) Ызы бла эм аны бла тенгликде урумчалыкъ* джазма келгенди (10-14ёмюрледе). Минг джылны алгъа Алания джерлерине Архызгъа арабчалыкъ* джазма джетгенди. Архызда араб харифле бла джазылгъан аллай сын ташла табхандыла. Юч-тёрт джюз джылны алгъа, ислам дин бла бирге, орта тюркю тилде арабчалыкъ джазма Къарачайда-Малкъарда бегигенди. 5. Уллу «Уллу» деген сёзню хар бирибиз да бюгюн «мазаллы, мийик/бийик, деменгили» деген магъанада айтабыз. Эслеб къарасакъ а, биринчи бурунгу магъанасы «уланлары, джашлары болгъан» деген магъанада джюрютюлгенди. Тенглешдир: «къол- къоллу, къул-къуллу, къыз-къызлы, д.а.к., бу сёзлеге ушаш ул-уллу…». Сонгра алайды да, бурун уллары- джашлары болгъан УЛЛУ болгъанды. Заманла кетгенден сора джашлары, уланлары а кёб болгъанны аты "уллу" бола келиб, бюгюн башха магъанасын табханды. «Уллуну» джамагъат ичинде сыйы хурмети мийик андан болгъанды. Эсгертиу: Аны ючюн, кёлюме келген бла «Уллу Аллах» демей «Мийик/Бийик Аллах» деген тийишли болур. 6. Атауул/атаул, тукъум, къауум, юйюр, миллет «Атауул/атаул»- бир тукъум ичинде бёлюнген юзюкню аты. «Атауул/атаул» уллу, эски тукъумла ичинде къуралгъанды. Гитче, джаш, тышындан къошулгъан тукъумлада атауулла джокъдула. «Атаул» эки сёзден «ата»+ «ул» къуралгъанды. «Ул» деген сёзню бюгюн аз джюрютебиз. Ол сёзню орнуна «джаш», «джашы» деб къойабыз. «Ул, улан» сёз, бирер башхаракъ айтылыб, битеу тюрк миллетледе джюрюйдю. Тувача «оол», тюркче/туркменче «огъул», азербайджанча «огълан», татарча, ногъайча «ул» д.а.к. «Атаул» тукъумда болумну тюппе тюз сыфатлагъан сёздю. Атауулну башлагъан киши уланларына, туудукъларына «ата» болады. Тукъумну башы кишилеге (кеси атасына) «ул» болады. Алай бла атауулну башлагъан эр тукъумну ортасындады, "атаул" киши ызындан келгенлеге «ата», андан алгъа джашагъанлагъа «ул» болады. Орусча бу сёзге туура келишген сёз джокъду. «Атауул» «ата+ауал» сёзден тюрленген кибикди. Бизни тилде «ауал» сезню «болумну/ишни башы» магъанасы барды. Бу версия бла «атауул/ата ауал» баш ата магъанада болады. Татарстанда бек эски булгъар муслиман къабырлада сынташлада «ауал» араб харифле бла джазылыбды-сёзню магъанасы «ул» болады. Бюгюнгю чуваш тилде да ол магъанасы барды. «Тукъум»- эски сёзлерибизни бириди. Аланхазар халкъ огъуз тилде сёлешген заманладан сакъланады тилибизде. «Тукум, тухум, тукъум» сёз деб битеу Кюзей (Шимал)* Кавказны халкъларында барды. Бизни тилде болгъан «къысха ў» таууш, (ингилизче Ww) огъузлулада (тюрк-азери) джюрюмейди. Ол тауушну ала «гъ» бла ауушдурадыла. Тенглешдир: бюгюн къарачай бла тюрк/азербайджанчасын «тау-дагъ», «туўум-догъум», «туўра-догъру» «саубол-сагъбол» д.а.к. Аны бла, тюркче «догъум», къарачайча «тукъум» бир сёздю. Магъанары уа бираз башхады. «Тууум» сёзню ески чакълада ата-бабаларыбыз «тукъум/догъум» деб айтхандыла. «Тууум» бла бир сёзбашдан къуралыб, магъанасы да джууукъ болгъан башха сёзле: «туудукъ», «туугъан». Алай бла алгъа «тукъум» эм «тууум» бир сёз болгъанды. Бюгюн бу сёзле айырылыб магъананалары башхады. Къауум/къаум- магъанасы кёб болгъан эски сёз, тюз джазылгъаны «къауум». «Къау» сёзбашны эки магъанасы барды: 1. узайгъан, кетген, тайгъан бир зат 2. сермешиу, урушуу зат. Бизни китабда «къаууум» сёз тукъумла бла байламлыды. «Къауум» тукъумла бирлеши, джууукълугъун билиб, джууукъ болгъанга санаб бир-бирлерин тутуб джашагъан тукъумла. Орус тилде «племя, родовой союз» сёз келишеди. Уллу Къарачайны тамалы къауумладан къуралыб болгъанды. Юйюр- къауум бирлеши. Бурун къарачаймалкъар, бютеу тюрк къауумла, малчылыкъ бла джашагъан башха къауумла (араблыла) юйюрлеге бирлешгендиле. Орусча «племенной союз». Юйюрлеге кирген къауумла, тукъумла къан джууукълукъларын биле, джууукълукъларын тамалгъа-мурдоргъа салыб алай бирлеше тургъандыла. «Юйюрле» бирлешселе къыралла: бийликле, къагъанатла, ханлыкъла къурагъандыла. Бурун «юйюр» англашмагъа- бюгюнлюкде «халкъ, миллет» англашма джууукъду. Миллет- юйюрледен, къауумладан мийик дараджада болгъан джамагъат къурам. Тукъумла, къауумла, юйюрле къан джууукълукъ тамалда бирлешгендиле (къуралгъандыла). Тукъум-къауум-юйюр тамалда болгъан джамагъатны баш идеясы-иннети адамын, малын-рысхысын сакълагъан эм кёбейтген болгъанды. Миллетге да керекди адамын, малын-рысхысын сакъларгъа эм кёбейтирге. Алай а аны тышында миллет кесини ёзеллигин-энчилигин билиб эм багъалатыб сакълайды. Миллетге къан джууукълукъдан эсе- бир иннетлик багъалыды. Бир иннетлик демек бир тил-дин-тин, бир джазыуу, бир джурт болады. Миллет кесини башха халкъладан айыргъан энчилигин-ёзеллигин: динин-тинин, тилин-тарихин, джуртун-джерин къорууларгъа, сакъларгъа, ёсдюрюрге керек болады. Къарачаймалкъар халкъ алкъын миллет болалмагъанды. Къоймагъандыла миллет болургъа. Тукъумла, къауумла, юйюрле бир-биринден айырылыб, чачылыб барадыла. Къарачаймалкъар халкъны миллет шартлары, ёзелликлери, энчиликлери артына кетиб барадыла. Алай а халкъны кёбюсюнде "мен къарачаймалкъар миллетме, кеси кесими сакъларгъа керекме" ангылашы джокъду. Халкъны ёзеллигин-энчилигин, джуртун, тилин-тинин къорууларгъа пассионарийле биригиб, халкъны эм район-республика башчыланы уятсала, бизге миллетча сакъланыргъа келеджекде мадар барды. (Пассионарий сёзню магъанасын бу китабны ахырында табарса) Эсгертиу: Шимал (арабча) - Север, Кюзей (тюркче), джерджюзюню сууукъ джанын белгилеген сёз. Тенглешдир кесибизде кюз ай- джылыу кетиб, сууукъ джуукълашхан къач заманы. Къыбла- Юг, Гюней -джерни кюн кёб тийген, гюней/кюн джаны, шималгъа (кюзейге) къаршчы джаны. Гъарб (арабча)- Запад, Кюнбатыш, Баты(тюркче), Шаркъ(арабча)- Восток, Кюнчыгъыш/Кюнтуугъан, Догъу(тюркче). 7. Къабакъ «Къабакъ» сёзню сёзлюклерибизни биринде да эски ал магъанасы джазылмагъанды. Бурун аланхазар халкъ тойлада эм байрамлада эриш ойунла этгенди. Дюккючден джассы кесилген агъачны салыб, неда багъаналыкъны сюйеб садакъдан, ушкокдан атыб ургъандыла. Ёчге мал-тууар-ат салгъандыла, артда ушкокла болгъан заманлада къумачла да къошхандыла. Ол ышанга (илишаннга) салынган агъач бла ёчге салынган малны аты биргелей «къабакъ» болгъанды. «Къаб» сёзню - биринчи магъанасы «аша, бираз аша» деген, экинчи магъанасы «хорла, алчы бол» деген болады. Биз сабийликде Ючкёкенде ойунлада (футбол, шахмат д.а.к.) хорласакъ «биз къабдыкъ» дей эдик. Бюгюн да алайды. Ол кюнчыгъыш (малкъар) ёзенленрибизде хорладыкъ-къабдыкъ дегенге «къытдыкъ» дейдиле. Алайды да бурунгула «къабакъ» сёзню «хорлаб алынган аш» деген магъанада джюрютгендиле. Андан болгъанды адыг-абаза эллени атлары «къабакъ» деб, ансы къарачаймалкъар эллеге алай айтмагъандыла. Сёз ючюн, Гитче Къарачайда бир адамдан эшитирик тюйюлсе Ючкекен къабакъ, Терезе къабакъ, алай а эшитесе Абук къабакъ, Улоу къабакъ. Алайды да къуру бу сёзден да белгилиди адыг-абаза къаумланы керти болумлары. Къарачаймалкъар эм ногъай, кумукъ бийле келе келиб гитче адыг-абаза элчиклеге ийеле эм бийле болгъанлары ачыкъды. Адыг-абаза «къабакъла» аланхазар бийлеге алда «хорлаб алынган аш» (добыча) болгъандыла. Артда талай тёлю ауушулгъандан сора биринчи магъанасы унутулуб бюгюн «эл» магъанагъа бурулгъанды. 19 ёмюрде Къабарты элле орналышханда "къабакъ" сёз эл/джашагъан джер магъанада Малкъарда бир-эки джангы таулу эллеге айтылгъанды. Джазгъаныма шагъатлыкъ орус тилде барды. Бизден орус тилге кёчюб, ал магъанасын тюрлендирмей тургъан «кабак» деген сёз алада «ашы-суу болгъан джер» магъананы тутады. Бу ойумгъа энтда бир арам*, абаза тилде ачыкъ тауушла болуб къуру эки тауушлары барды, «А» эм «Ы». Дагъыда бизни тилдеча «къысха у» эм «къысха й» тауушлары барды1. Адыг тилледе энчи сёзлеринде къуру юч ачыкъ таууш барды «А, Ы, Э». Эки тилде да энчи эски сёзлеринде «У, О, И» тауушла джокъдула. Башха ачыкъ къыйын тауушланы (Ёё-Öö, Юю-Üü, Яя-Ää) сагъынган да этмейик. Алайды да Улоу улу (Лоов) тукъум атны, абаза/абадзех тилде не магъанасы джокъду, не фонетикасы келишмейди. Тюрлю-тюрлю китаблада атлары «къабарты бий, черкес бий» деб джазылгъан бийлени чоту да алайды. Къарачаймалкъар эм ногъай, къумукъ тукъумладан чыкъган бийледиле аланы барысы. Ала бютеу барысы эки тилли болгъандыла: адыг эм абаза тилледе къуллары бла сёлешгендиле. Тау (къарачаймалкъар) тилде бири-бирлери бла эм бизни бла сёлешгендиле. Орус патчах бла къырым хан бла 300 джылны бардыргъан джазмаларында бир къагъыт джокъду кеслери тилде джазылгъан. Къабарты-черкес-абаза бийле 300-400 джылны ичинде бютеу джазмаларын бизни къарачаймалкъар (аланхазар) тилде бардыргъандыла. (бу статьячыкъны ахырын эм башха далиллерин «XVIII-XIX ёмюрледен къысха хапар» макаледе окъурса) Эсгертиу : арам (свидетель), болгъан затны/ишни кёрген, эшитген адам. Эски алан сёз арам, бюгюн «шагъат» араб сёз бла ауушунганды. «Арам-къарам, эки арада/арасы» сёзле бла "арам" сёзню тенглешдирсенг магъаналары джууукъ "ара" сёзбашдан башланганы ачыкъды. (Былайда "арам-къарам" къат сёзде, биринчи "арам" къатында "къ" тауушу тюшгенин эсгер. "Арам" бла " къарам" сёзлени магъаналары эм тауушлары джууукъ болгъанын эсгер. Бираздан "хазар/азар" юйюрню юсюнден джазарыкъбыз, ол заманда бу джорукъну уллу магъанасы, шагъатлыгъы боллукъду.) 1.«Русско-абазинский разговорник» А.М. Джандаров Черкесск 1991г. стр.166  "УЯТ ЭТДИ БУГЪАРГЪА..." 1-чи китабны ачыкъламасы Былайдан башлаб хар уллу статьяда (башда) англашмасы къыйын болгъан бурунгу сёзлени неда джангы термин сёзлени ачыкълау макалеле джазылгъанды. Дагъыда хар уллу статьяда адам эм джерджюзю атланы ачыкълау эм аланы орнун белгилетиу эм танытыу макалеле джазылгъанды. Ал статьялада болгъан сёз ачыкъланса, ызындан джазылгъан статьялада ол сёз джангыдан (экинчи кере) ачыкъланмайды. АЛ СЁЗ макале, джазы- (статья, статьячыкъ), 1. ёлчеми уллу болмагъан илму, газет, энчи бир джазма 2. (канунда) джорукъда бир бёлюм канун -(закон, джорукъ), къыралны кючю бла бегитилген бир низам |