(европа тиллеге "канон" деб тюркчеден арабчадан кёчгенди.) джазар- (автор), илмуда, литературада, джамагъатда, политикада китабла, макалеле башха чыгъармала джазгъан адам къону -тема), чыгъармачылыкъны, тинтиуню баш магъанасы, баш сюжети, баш къонганы эдебият- (литература) чыгъармачылыкъ джазма терджюме - (перевод языковой) бир тилден башха тилге кёчюрюу атана - ата-ана ассимиляция- бир миллет башха миллет ичинде эриу, къуруу… белги - (знак) тамгъа, ойулу сурат, хариф, энчилигин айыргъан хапар билги - (информация) хапар билдириу (басмада, ТВ-де), бир затны ачыкълагъан къысха айтыу эм джазма билим - (знания, наука) адамны, джашауну юсюнден хапарла, бир затны терен толу ачыкълагъан сёз/билги (адамны кесинде, басмада, ТВ-де) къайнакъ- (источник информации) билгини чыкъган орну бла билдирген адамны аты ёзеллик-(особенность, свойство), энчилик, энчи тукъум айырмасы-башхасы, бир затны-джанны юсюнде башха ушаш затладан-джанладан айыргъан шартла эм белгиле. ( "Кесим" магъанада- "Ёз" сёзбашдан, "ёзеллик, ёзден, ёзен, ёзек" д.а.к) фарс- (перс) парс-иран тилли эски халкъ. Бу сёзден чыгъады «парсыкъ>пасыкъ» "Башыбыз къалмасын къатын бедишге"- "Къобанланы къой бёлек" джырдан тизгин. 12 кюн баргъан къазауатда Къарачайдан 12 адам, малгарлыладан 40 адам къырылгъанды. Башха айтыу бла къазауат тамлыла бла болгъанды. Бу къазауатха кёб адам къошулгъанды, китабда хапары болгъан Доммайчы да уста сермешгенди. Башха ушаш тизгинле "...малгъарлыла мал сюрелле тишлик ючюн, эт ючюн// Джашла къырылалла, ёлелле, не этейик,// Къарачайны намысы ючюн, бети ючюн..." Джандар джырдан да магъанасы ушаш тизгинле: "...Джандар Джандар, джанынг барсын Кябагьа//Джайылгьанды шейит къанынг забагьа... Батыр Джандар уят этди бугьаргьа,//Къарачайны бедиш бетге сугьаргьа..." (Шейит сёзню ачыкъламасына "Джандар" макалеге къара) Бу тизгинден сёзлени китабны атына салгъанма: "уйат этди бугьаргьа..." байламсызлыкъ-(независимость), кеси эркинлиги болуу/кеси кесине оноуу этиу, ёзтёрелиги болгъан. Байламсыз - байламсызлыкъ хал, эркинликде-ёзтёреликде (миллет/къырыл/адам). байламлылыкъ- (1.зависимость, 2.связность) ёзтёрелиги болмау. Байламлы- кесине оноу эталмагъан, байланган (миллет/къырыл/адам). адам эм джерджюзю атла джерджюз- (1.поверхность земли, 2.география), джерни, дунияны башы эм джюзю Инглизстан (Ингилтёре) - кюн баты Европада, айрымкан къырал (Англия) Чингиз Айтматов - кёбюсюне орус тилде джазгъан, саулай дуньягъа белгили къыргъыз джазыучу эм джамагъат адамы Науруз - Бир затны эки кере джазмаз ючюн, Наурузну юсюнден тарих билгилени «Аланхазар сырлары» макалеге кёчюргенме. Китабны ахыр статьяларына къара. XVIII-XIX ёмюрледен къысха хапар е-мейл (е-майл, E-mail)-электронная почта, ингилиз тилден, интернетде бир секунддан аз заманнга джетиучу почта, электрон письмо мактуб - (письмо,почта), къол джазма бла ашырылгъан билги,информация иктидар- (власть) джамагъатны, адамны джорукъга, бир буйрукъга бойсундуруб тургъан кюч эм амал кеси тёресинде - кеси оноунда, кеси эркинлигинде, кеси иктидарында Тёре- къарачаймалкъар халкъны 15-19 ёмюрледе парламенти, меджлиси, къурултайы. лагъым-(прием), амал, мадар, бир иш этилгенде энчи ёзел мадары себеби байламсызлыкъ - (независимость) кеси эркинлигинде, кеси оноунда болуу далил- (доказательство), кертиликни шагъаты, айтылгъанга шагъат келтириу, туура этиу чакъдаш- (современник), кимни бла болсада бир заманда джашагъан адам. Юлгю: «джылны чакълары-къыш, джаз, джай, къач». Эски сёзюбюз «Чакъ» орнуна бюгюнлюкде араб «Заман» сёзню джюрютебиз. "Чакъ" сёзден чакъ+даш. Ушаш юлгюле: джол+даш, къарын+даш, кюн+деш,эмил+деш. Тюрк тилледе сёзню «-даш-деш» джиги бирикген дараджаны, бирге болгъан шартны кёргюзтеди. алыш-беришчи - (торговец) сатыу-алыу ишни баджаргъан адам мисал - (пример) юлгю аланхазар, аланбулгъар, гунналан, гунбулгъар - бурунладан келген, къарачаймалкъарны ата-баба атлары. «Гунну» эски сёзюбюз бу кюн (бюгюн) «кюнлю/кюнню» деген сёзюбюзню бир формасыды, европа тилледе «гюнню» эски форма «гунну» деб бегигенди. "адыгла кеслери кабар эм черкес аланхазар тамырлы бийлеге бойсунган болуб чыгъадыла"- быллай эски сёзлериме-фикирлериме, "Тюзлюк тюзде къалмаз" дегенча, толу шагъатлыкъла келтириб 2008 джыл, Керменчилени С. Р. бла М. Л. Големба "Миф о Кинжальской битве" атлы бир иги китаб чыгъаргъандыла. Интернетде китаб барды. адыг- ногъайлыланы башчылары «Эдигей» ханны атындан къуралгъан миллет ат. «Ногъай» ханны аты ногъайлылагъа кёчгенди. «Ёзбек» ханны аты юзбеклилеге (узбек) кёчгенди. Эдигей ханны туудукълары бийлик эте келиб, Эдигейни аты да тыш халкъгъа «адыг» формада энчи ат болгъанды. къабарты адыгла - «къабарла» аланхазар халкъны бир юзюгю болгъанды. Къабар бийлени бирлери адыг къаумлагъа бийлик этиб кеслерине бойсундургъандыла. Артда кеслери адыг тилге кёчюб, «къабар» атлары да алагъа кёчгенди. Къабар джери Къабарты болгъанды. Бу формада, джорукъда къуралгъан, сёзбашха -ты/ды аффикс къошулуб къуралгъан, джер атларыбыз тилибизде/тарихибизде бек кёбдю. Сёз ючюн, Ышкан+ты, Коспар+ты, Кестан+ты. черкес адыгла- черкеслиле аланхазар халкъны бир юзюгю болгъанды. Черкеслилени ал джурту Черек суу бойну болгъанды. Алайда джашагъан асланы аты Черек ас болгъанды. Артда «черекас» тюрк тилледе сингармонизм джорукълагъа бойсуна «черкес» болгъанды. Эски формасы Украина Черкассы шахарда, Россияда Новочеркасск шахарда сакъланады. Черкес Черек ас болгъанына быллай далилле барды. 1.Терек сууну бойнунда джашагъан асла Терк/Терек асла болуб, атлары тарихде «таркас» деб белгили къалгъанды. 2.Алабугъа булгъарлада (Елабуга татарлылада) «черкес» юзюкле бюгюнге дери атлары сакъланганды. (Кавказ булгъарладан 6-7 ёмюрледе айырылгъан Итиль булгъарла кеслерин бу кюнлеге дери сакълаялгъандыла. Россияда 1926джыл баргъан адам санауда 1,5 млн. адам кесин "булгъар" энчи атда джаздыртханды.1930 джыллада Сталин аланы барысын "татар" атха зор бла кёчюргенди. Татарны джарымдан асламы булгъар тукъумлу!, къарачаймалкъар тукъумлу! миллетди.) 3.Къазакълыланы Кичи Джюзюнде (казахский Младший Жуз), Итиль-Джайыкъ суула арасын бла Каспий джагъасында къазакъ (къазах) шеркеслиле джашагъанлары да белгилиди. Къазакъча "Жуз" (бизнича "Джюз-Джюйюз" айтылады) бирлеш (союз) эм тукъум къауум магъананы тутады. Джюйюзхан-господин (Былайда «адыг», «къабарты», «черкес» миллет атланы эм «къабакъ» сёзню магъанасы бла бирбири бла байламлылыгъына къара). Адыг черкеслиле "черкес" сёзню кеслери тилде "шэрджес" деб айтадыла. Сагъыш этгенге "черкеслиле" бла "адыгла" ал заманлада башха халкъла болгъанларына бу сёзле далилди. баз- (база, склад), адам эм адам джыйын кереклисин тутхан джер чабыуул- (набег, поход), джайау аскер, не джайау-атлы аскер душманга адам-мал сюрюрге барыу, башха миллетни бойсундурургъа къазауатха барыу. джортоуул- (конный поход) атлы аскерни чабыуул этиуу. Бек узакъ джортоуулгъа баргъанда аскерчини (чораны) бир джерлен аты эм эки ауушдуруучу аты болгъанды. ушкок-(ружье), Къарачайда от бла атхан сауутну бирикдирген аты. «шкок» сёзню ал формасы «ушкок» болады. Ногъайдан келген " уч+кёк" сёздю. Бурун Къарачайда ушкокланы бизге белгили тюрлюлери: мылтыкъ, алтынлы, алтыхыр, атарыкъ, тюрк ушкок, фарс ушкок, бердан ушкок эм башхала. чора/чура- (воин), бурун аланхазар аскерчи, тюркче "черий". "Чора" сёз бла кёб адам атла эм тукъумларыбыз барды: БайЧора, Акъчора/Акъчура, БекЧора. Орус алим Мичуринни тукъуму, Бий+Чора атдан башланганды. «Черий» сёзню/атны башха формасы «Герий» болады. абычар- тамада аскерчи, (абадан) аба+чора, бурун аланхазар аскер бёлекледе сынамы болгъан тамадалыкъ этген чора/черий. Аврупа миллетледе бегиген «офицер» сёз, малкъар диалектден абацерий/афацерий сёзден кёчгенди. Абычарны буйругъунда болгъан «джангы чора», сынамы болмагъан джаш аскерчи «йени черий» тюркче, «янычар» татарча. къулланма- (инструкция по использованию), бир затны эм ишни этиу эм хайырландырыу мадары, амалы хазырлау къулланым/ къулланма- (способ приготовления), джарашдырыу-хазырлау амалы люцерна - (клевер), къудору юйюрлю мал ашаргъа сюйген эмизик ханс мумий/мумиё- (мумиё), къайаладан чыкъган дарман чайыр джууа- (гриб), башха аты тошлакъ, джерде-ташда догърача ёсген, тюрлю-тюрлю сыфатлы кёгет. Джууа ичлеринде ашаргъа джарагъаны эм ашаргъа джарамагъан, ууу болгъаны барды. булгъанма- (смесь), эки-юч затны къатыштырмасы залыкъылды - метр мийикликге дери ёсген тау чырпы. Тауланы орта миийиклигинде (1000-3000м) ёсген , уулу, мал ашха джарамагъан, джай заманда сары гоккалы чакъган кёкен. "Залыкъылды ашагъан улакъча" деб, тели эм мууал болгъан, ёле башлагъан адамгъа да малгъа айтхандыла. Бурун залыкъылдыны чирчиклери бла от этиуде хайырлангандыла. Уллу Къарачайда "залыкъылдыны" орус тилге "азалия" деб кёчюредиле (латинча "Azalea"). Малкъарда (Черек ёзенде) залыкъылдыгъа "бюштери" атаб, орус тилге "родендрон" деб кёчюредиле. Дуния башында 800 тюрлюсю болгъан ушаш чырпыланы европа тилледе "родендрон" атда бирикдириб, бир чырпы юйюр этедиле. Азалия родендрон юйюрню бир тюрлюсюдю. Оруслула мийик таулада бузла тюбюнде, бир къарыш ёсген, кёксюл гокгалы чакъган ёсюмлюкге "родендрон" дейдиле. Бизникиле андан чай этиб ичиб тургъандыла. "Бузчай гокка" родедондронну атларыны бириди. Мен ангылагъандан чирчигинден от этилген залыкъылды чырпыгъа орусча "жёлтый родедондрон", латинча "Rhododendron luteum" келишеди. къазма- 1. (рудник), джерде-тауда тешик/уру къазыб, андан магъдан чыгъаргъан джер/орун. 2 (землянка) джерде уру къазыб,башын топракъдан джабыб, адам джашаргъа джарашдырылгъан орун. "Къазма" сёзню эски "ызма/ызба" формасы орус тилде изба формада, "юй" магъанада сакъланганды. санагъат- (отрасль), адам улуну джашауунда энчилиги болгъан ишлеу-хайырланыу бёлюм адам эм джерджюзю атла Беш Тау эли - орус патчахны заманында айтылгъан бюгюнгю Малкъарда (Балкарияда) беш уллу ёзенледе эллени бирлешдирген аты. Экинчи ал аты Гитче Къарачай болгъанды. Уллу Къарачай бла Гитче Къарачайны юсюнден экинчи китабда джазарыкъма. Осман Солтанлыкъ, Осман Императорлукъ- (Османская/Оттоманская империя) муслиман тюрк халифат, дуния башында 16-18 ёмюрледе эм кючлю, этимли, бай, билим-илму мийик болгъан къырал/девлет. Г.Клапрот, С.Броневский, Ф.Ф.Торнау- 19 ёмюрню ал джылларында, Кавказда илму эм джасуслукъ (шпионаж) ишле бардыргъан орус патчахны къуллукъчулары. З.Б. Кипкеева- чакъдаш (современник), къарачаймалкъар тарихни терен тинтген фахмулу тарихчибиз. Хасаука- Уллу Къарачайда Худес сууну башы, къарачай аскер орус патчахны аскери бла 1828джыл 19 октябрда (джангы санау бла 2 ноябрьда) сермешиу этген джерни аты. Итиль суу- орусча Волга суу, (Волга атда Булгъа-Болгъа сёзден Итиль булгъарладан орусха кёчгенди) Джайыкъ суу- Урал сууну башха аты. Уллу магъаналы сууланы, адамланы, тауланы эки-юч атлары болгъанды. Джырчы Сымайыл (1891-1981дж Семенланы Исмаил) - Къарачайда-Малкъарда джырлары джырланыучу белгили поэт эм джырчы. "Минги Тау", "Анам", "Акътамакъ" эм башхаланы автору. Аман Ныхыт- Уллу Къарачайгъа баргъан джолну тар джери. Бусагъатда Карачаевск шахарны 13-14 км башында джолну бир джаны къая, экинчи джаны Къобан сууну джар башы. 1930-джыллада къайаны динамит бла атылтыб, джолну бираз кенгертгендиле. Петрусевич Н. Г., полковник, артда генерал-майор, 1868-1874джыллада Баталпаша уездни приставы (башчысы), Къарачайда «Зукку пристоп», Баталпаша уездге бусагъатдагъы Къарачай-Черкес республика бла Невинка тёгереги джерле киргендиле. Петрусевични аллында эки кере да бир джаман приставла болуб адамланы инджитгендиле. Аланы ызындан халкъга къайгъыра билген Петрусевич тюшюб, таулу халкъ аны джаратханды. Еммануель Георгий Арсеньевич -Уллу Къарачайны аскерин хорлагъан орус аскерни башчысы, 1825дж Кавказда бютеу орус аскерлени аскербашы, чыны 1828дж атлы аскерлени генералы Къырымшамхаулланы Ислам- Къарачай Тёрени атындан Еммануель бла сёз тутхан бий. Орус аскер келирни ал джылларында, орус къазакъла бла сермешиулеге тюбей тургъан къарачай аланла, Къарачай Тёре, Осман императорлугъундан болушлукъ сакълай, Осман Императорлугъуна бойсуна Къарачай вилайет болгъанды. Вилайетни валийй (къарачайча олийй) Ислам болгъанды. Ислам барыб Анапада Осман Солтанны сераскиринден Къарачайны валийлигине (тамадалыгъына) фирман къагъыт алыб келгенди. Ислам олий (валий) болса да Къарачай Тёре олийден (валийден) баш болгъанды. Татаркъан - Къарачаймалкъар тарихде белгили джигит. Анасы Сылпагъарланы къыз, Темирджанны эгечи болгъанды. Алай а Татаркъанны джырын, тарихин китабха салмагъанма, аны ата джаны Багъатырладан болгъанга саналады. ДЖАНДАР 1. джандар- эски аланхазар сёз, «тау этеги эр», «джанындагъы эр», «джанда эр» деген магъанасы барды. Даргинлилени бир тюрлюсю къумукълагъа «джандарти» дейдиле. Ол ат алагъа къарачаймалкъар тилден киргенди. Къумукъда сёзню аллында «Дж» хариф джюрюмейди. Къумукъну джеринде, тау этекледе джашагъан къарачаймалкъар (аланхазар) юзюклени атыды «джандар». Джанда+эр- эркиши адам ат . Ногъайлылада, къумукълада «джандар» этноним «йандар/яндар» форма алыб, дагестан-чечен халкълада джайылгъан адам ат эм тукъум болгъанды. 2. джандар/джандыр- чайырдан къатыб таш болгъан, багъалы ташланы бир тюрлюсю. Сернек отдан къабынады (джан ады!). Ногъайлыладан 16 емюрде оруслулагъа кёчюб «янтарь» болгъанды. Бурун джандарны (къатхан чайырны) дарман орнуна аурууладан кеслерин къорууларгъа тутхандыла. Кёз тиймезге дуа орнуна да джюрютгендиле. Джандар/янтар джумушакъ таш болгъандан "джелим таш" аты да барды. 3. джандар >джандауур- бир магъанасы «болушлукъ».Экинчи магъанасы «къоруулаучу адам». Джандауур > джандар сёзден болгъаны башындан ачыкъланады. Джандар бла джандауур сёзле бир-бирине шагъат этедиле. кюй/кюу- къарачаймалкъар тилде-тинде джигитликни, трагедияны ачыкълагъан мыдах, бушуулу джыр бла макъам. Джырны энчи бир бир тюрлюсю такъым/тагъым - бир бёлек адам, группа малгъарлыла/малгъарла- (мингрел), бурун булгъар/болгъар (къарачаймалкъар) юзюклеге бойсунган картвел-гюрджю юйюр. Кеслерине "маргал/мегрел" атайдыла. Мингрел- "мингер + эль" болурму? Болгъар/булгъар бий-ёзден тукъумла картвеллени ичлеринде ассимиляция болуб атларын мингреллеге къойуб, андан къарачайлыла алагъа 19 емюрде джангылыб "малгъар", бир-бирде "маргъал" дегенге ушайды. Малгъарлыланы кеслерини "маргал/малгъар атлары" (мингрельская лошадь) ишге чыдамлы эм къарачай атдан гитчерек ат болгъанды. Гюрджюлеге къошулуб, гюрджюлеге саналыб тургъан, гюрджюледен башха тилли болгъан картвел юйюр. Мингреллени (малгарланы) гюрджюлени ичинде джетиден бири болуб, саны 400 минг адамдан артыкъды. Къарачайлыла бла малгъарланы арасында эбзеле бла абхазлыланы бардыла. "чыбыдар" сёзню магъанасын ачыкълаялмагъанма "...Ананг Манса этген эшек бетли чыбыдар кёк чебген Чыркы сайын окъ тийди, о джарлы Джандар…" "джауурунга уа къайыкъден" - Абугалий «Джандарны» джырлагъанда ангылашынмагъан сёз тауушджазма (сес алма) - (магнитофон) сёлешгенни-джырлагъанны, тауушланы джазыб, къайтарыб тынглатыр мадары болгъан техника керек ысхат- ёлгенни ючюнчю кюнюнде чачылгъан садакъа аш тыбыр таш - юйде, отоуну ортасында отджагъада таш. кёр/ кюр - къабыр, ёлюк асыралгъан орун (Гиляны* да сойдула ма сиримдиге* тиккичге. Алтын а тюкчюк а джылтырайды къара тюлкюде...) Былайда джырчы "Гиля" деб ийнекге ийнак сёз бла айтады. тиккич - (кожаная тесьма), ат керекни, чабырланы тигерге, бегитирге ийленген териден этилген баучукъ. сиримди- терини ингичке кесиб тиккичге хазырлау, тиккич , ингичке тери бау чегет Марагъа- Мара ёзенни чегет баууру, салкъын джаны хачыпсыла- абхазлыла бир тюрлюсю, Къудору (Кодори) ёзен бла Уллу Лаба ёзенлени къатында Мзымта ёзенде джашагъан бир къаум. Хачыпсыланы (абхазча атлары ахчыпса) кёбюсю Тюркге кёчюб кетгендиле. Мзымта ёзенде, Красная Полянада 2014 дж. Къыш Олимпияда боллукъду. Къартджуртха тамлыладан да, эбзеледен да хачыпсыла узакъдыла. Алай а Уллу Лаба джерине джуукъду. Джырда аты айтылгъан Махыкки Хачыпсыгъа къачханы да Джандарны урушу Лабада болгъанына ийнаныр мадар береди. тамлыла- апсуа-абхаз къауум, аланхазар "Там" атдан аталгъанды. Тамлыла алгъа Абхазияны Къудору (Кодори) ёзенинде джашагъандыла. 18 ёмюрню ахырында-19 ёмюрню аллында бизни Лаба джерлерибизге саркъа башлагъандыла. (тамлыла алда аланхазар (абхаз) юйюр болуб, "апсуа" юйюрлеге къошулгъанга ушайдыла.) "Апсууа"- бюгюн абхазлыланы кеси кесине айтхан атларыды. Мен ангылагъандан, тамлыла Джандарны къошуна, Уллу Лаба ёзенге 19 ёмюрню башында джортоуул этгендиле. Ол заманлада таулуланы Уллу Лабадан къыстаб, тамлыла кеслери алайгъа джерлеширге излегендиле. Сора Къудору эм Уллу Лаба ёзенледен Уллу Къарачайны ёзек джерлеринде къошлагъа чабыуулла этгендиле. 1840-1850 джыллада тамлыла Осман Солтанлыкъга кёчгендиле. «там/дам» - (небольшое боевое строение с крышей рядом с рекой) айрылыб джангызлай, суу джагъасында, башы джабыкъ суу ётмезча къалачыкъ. «Там» сёз эски заманлада «дам» тауушлу айтылгъанды. Там/дам сёзден башланыб, бизде адамны шартлагъан, «дамсыз»- «ачы, дюрген, башы тюз ишлемеген» магъанада айтылгъан сёз барды. «Там/дам» сёзбашдан къуралыб, магъанасы «суу тыйыучу» болгъан орус тилге «дамба» сёз сакъланганды. «Там» атдан къуралгъан, Будиян къаумгъа кирген Там+бий эски тукъум барды. Будиян тамбийледен айырылгъан къабартылы тукъум барды. Аладан да айырылыб эрменлилеге, оруслулагъа кёчген юзюкле бардыла. (Абук кабакны джерлерин Абукладан 1863-1864дж эрмен Тамбийлери сатыб алгъандыла. Эрмен Тамбийледен болшевикле ол джерлени сыйырыб ызына Къарачайгъа къайтаргъандыла.) |