джерджюзю атла
Берги Гум (Кичи Гум)- Подкумок, Гитче Къарачайда Терезе-Ючёкен эллени (Гум ёзенни) юсю бла баргъан суу
Аргъы Гум- Кума, Гитче Къарачайда, абаза элни Красный Восток элни юсю бла баргъан суу
Тауарты - Гюрджюстан эм Абхазия джерлери
Баба - 1.бурун Уруп районда Уллу Лаба сууну бойнунда джерни аты. Баба джерни орну Лабаны къалайында болгъаны унутулгъанды.
Габа - тюз айтыу Габу болургъа керекди. Габу - Уллу Инджикге къошулгъан Псыш сууну 2.Аманкъол суугъа онг джанындан къошулгъан Баба суу (Баба ёзен). Аманкъол да Къобанга къоушулады.
башында тау тизгин.
Къазгъанны Башында Тюртюде- тюзю Къызгъычны Башында Тюртюде. Былайда джырлаучу Абугалий Къызгъычны орнуна Къазгъан деб джангылыч айтады.
Къызгъыч - Архызда Уллу Инджикге къошулгъан суу. Къызгъыч ёзен, суу, аууш.
Тюртю- Къызгъычны башында джер ат. Неда Тюртюлю атха джангылыч болургъа болур.
Тюртюлю- ёзен Теберди сууну онг джанында.
Гудух башы - бусагъатда Уруп районда Рожкао элни къаты, тёгереги. Гудух башны джер орнун бундан бек тюзетелген къыйынды.
Черегейден келген уллу чарагъа - Черек ёзенге, Малкъаргъа айтылгъанга ушайды.
чегет Лабагъа- Лаба ёзенни чегет салкъын джаны
Муху башы - Теберди суугъа сол джанындан къошулгъан суну башы.
Бардынг эсе уа ма Хачыпсыда не табдынг,
Сынчыкъны къатында къара джерни да ауузунг толу юч къабдынг
Хачыпсы- Хачыпсыны аты бла бютеу Абхазиягъа да айтхандыла. Абхаз-абаза къауумладан болуб хачыпсы юйюр джашагъан Мзымта ёзенни/джерни аты.
Сынчыкъ- Абхазиягъа баргъан ат джолда бир джерни аты. Орну къалайда болгъанын туура ачыкълаялмагъанма.
Эшме Сырт- болгъан джерин табалмадым

адам атла
Джандар- макалени аллына къара
Джылкъычы - Джандарны атасыны экинчи аты, чам аты. Керти аты унутулгъанды.
Иллякъуш/ Илякку/Лаккуш- 11-14 джылда джашко, Джандарны гитче къарнашыны аты. Джандар къая ранда башха нёгерчиклери бла бирге джашыра тургъан къарнашчыгъы. Бир айтыуда Джандар ёлген джыл, Илякку Хумарада Сатанай бийчеде къонакъда болгъан (джашырылгъан?) тамлыланы бир бийлерин акъырын таша къатына барыб, уруб ёлтюрюб къойгъанды. Алайда Иляккуну андан сора кеси сау къалгъаны, ёлгени белгисизди. Илякку атны ал формасы Ильяс болгъанга да ушайды. Иляккушну юсюнден Кавказда эшитген хапарымы Й.Неврузну версиясында табылды.
( "Дебош" статьяда джазылгъан Дебошну бир къызы Хумара элге адыг черкеслиге Бесленеев Солтанга чыкъганды. Энди бу китабда джазылгъан "Сылпагъар атауулланы юсюнден" статьяда айтыллыкъ, 1820 джыл туугъан Сылпагъарланы Ильяс да Хумарагъа къачханды. Аны бла Хумара эл бла Сылпагъарланы байламлыкълары уллуду.)
Дуда улу Махмуд (1908-1980дж) фахмулу джазыучу, фольклорист, тарихчи. Алман (немча) джесирге тюшгени бла аты къарачаймалкъар тарихде, эдебийетде аты джашырылыб къалгъанды. Амма миллетге джараулу уллу ишле этгенди. Аланы ичинде фольклор джыйгъанды. Къарачаймалкъар халкъ сюргюнге тюшгенде, миллетни ёкюлю болуб хакъын тохтаусуз къоруулаб тургъанды.
Йылмаз Неврузну (1938дж) юсюнден "Къошакъла" статьяда къысха хапар барды.
Манса - Джандарны анасыны аты, Джулдуз- Джандарны эгечи, Даута- Джандарны анасыны Дуда-Невруз версияда аты.
Къызылбек- абазалылагъа бийлик этген къырым ханны юзюгю. Аны ючюн Къызылбек тукъумгъа бойсунган абазалыланы атлары къызылбекле болгъандыла.
Там, Тамбий- башында тамлыла статьячыкъга къара.
Хубийланы Амырхан улу Юсейин- Джандарны къыйын кюнюнде атыб кетген сатлыкъ тенги.
1.Хазлеулени Алибек ( Хазлеулери атаул ат)
2.Къырымшаулалланы Танабаш
3.Махыкки деген Алабаш (Ма Хыкки? улу Алабаш)
4.Къарабашланы Махатчи-
таулу къарачай джангыз къошлагъа таша джолла бла адам-мал урлар ючюн тамлыланы, къызылбеклени келтириучю сатлыкъла. Махыкки бла Махатчи бир адам болургъа да болур.
Рыстау Байрам /Гилассы Байрам - абазалада бий
Сатанай бийче - Хумарада джашагъан аланхазар (тюрк) тилли бийче, кърым ханны юзюгюнден болургъа да болур. ("Сатанай" ат алан халкъга бурундан белгилиди. Кёлюме келгенден матриархат замандан къалгъан ат болургъа керекди. Къарачаймалкъар нарт айтыулада Сатанай нартланы акъылманлары, аналары болады).

ДОММАЙЧЫ, БИЙБОЛАТ, ГАБИЙ
хамайыл-(карманная книга из избранных сур Курана), Куранны сыйлы багъалы сураларындан къуралгъан, хурджунга сыйынган гитче китабчыкъ
къуу- ( фитиль), шкок керек, окъ учурур ючюн шкокда отну (порохну) атылтыучу джыджымчыкъ.
чакъгыч- (огниво), шкок керек, къууну къабындырыр ючюн, эки таш бир бирине къагъыб джилтин чыгъарыучу.
тахыран- (сафьян), иги ийленген джумушакъ, багъалы тери
хора- (породистый конь), къумалы ат, "къара" сёзню ал формасы "хара" сёзден тюрленгенге ушайды.
мылтыкъ - эски шкокну бир тюрлюсю, узун шкок
кюз къош- (кош августа-сентября), джай бошала-къач башлана тургъан заманда къошну аты.
алысын юйдеги- эркишини экинчи кере, джылы келиб къурагъан юйдегиси
бердан/берданка- (винтовка Бердана), хырлы ушкок, 1870-1939джыллада орус-совет аскерледе болгъан хырлы бир окълу от сауут. Бир минутха 10-15 патрон атхан, 300-1500 метр узакълакъга ургъан хырлы аскер ушкок. "Тёнгереб тюшдюнг бердан окъну кётюрмей..." Къанаматны джырындан.

адам эм джерджюзю атла
Джанукку -Доммайчыны юйде айтылгъан ал аты
Хадагъужукъ улу (Атажукин) Джамболат (Джанботбий)- кабар бийлени Уллу Къарачайда ёсген туудугъу, КъЧР-де Зеюко адыг элни Джанболат къурагъанды. "Атаджокъ" ал аланхазар атны тюрленген адыг формасы Хадагъужукъ болады. Ёксюз (не гыбышы) болгъан болур Атаджокъ.
Ханокълары (=Ханохлары= Ханухлары= Каноковы) - Джамболатны къайынлары, артда Джанболатны ала кеслери ёлтюргендиле
Домбай-Ёльген- 4046 миийклиги болгъан тау, суу
Доммайчы Дуппур - Гум (Терезе) ёзенде тау, бюгюн аты терсине орусча Людмила-гора деб джазылгъанды.
Доммайчы тала- Биринчи баш версия-Доммайчы дуппурну къатында Доммайчы кёб тохтаучу джер. Экинчи версия Терезе (Гум) ёзенде Доммайчы дуппур бла бусагъатда Терезе элни орта сюреминде джер
Джанболатны Тёбен Тардан таныйды. Былайда Ташкёпюр джери не Аман Ныхыт джерине болургъа болур. Алай а Къобан ёзенде башха тар джерле да кёбдюле.
Тамчыбашы тау, Тамчы суу - Гум (Кума) сууну сол джанында къошулгъан,
Къаялы Аркъа- (Скалистый Хребет)- экинчи аты Гитче Аркъа, ючюнчю аты Къайалы Сыра-таула . Къарачайны Малкъарны джерлеринде кёнделенине баргъан таутизгинле, мийик таула бла тау сыртланы айыргъан, Адыгеядан башланыб- Тегейге джетген къаялы таутизгинле, Гитче Аркъа, Сыра таула. Бузлу (Къарлы) Аркъа, Тау Аркъа (Главный Кавказский хребет)- Къара тенгизден Каспий тенгизге дери мийик къаялы бузлу тау-сынджыры.

БАРАКЪ БЛА ДЕБОШ
Дебош
онча - ( 1.десятка. 2. отделение)
Бурун Аланхазар (къарачай) аскер къурамда бир буйрукъга сыйынган, саны 10-12 аскерчи (чора) болгъан бёлюк.
такъым/тагъым - (группа), гитче джыйын, бираз къошулгъан зат («такъ, терек бутагъы»)
бурун аланхазар аскерни къурамында юч-тёрт ончадан къуралгъан бир буйрукъда болгъан аскер бёлюк неда эки джыйырма аскерчи джыйыны, (взводну санына джууукъ аскер)
бёлек-
1. (группа) саны туура белгили болмагъан адам/аскер/мал джыйын.
2. (полк) орус къазакълада, аскерледе «полк» аскер къурам. «Бёлек-пёлек» аланхазар аскер къурам тамалы ногъайлылада «пёлек» къазакълада «полк» бола сакъланыб, аладан орус гиназланы патчахланы аскерлерине кёчюб, аскер къурам тамалы болгъанды.
бёлюк- (1.доля/часть 2. подразделение) 1.бир-кесек 2. юлюш
(Эм алда «бёлек»-«бёлюк» бир ангылатма сёз болгъанлыкъга артда магъаналары джуукъ болса да бираз тюрленгенди. Сёз ючюн, аскер бёлек бёлюкледен къуралады.)
иктидар - (власт) адамгъа, джамагъатха, миллетге, къырылгъа ийелик этиу
Гум сууну тегенеси джанындады. Башхача, Тешикташ къол да дегендиле, алайда Тешикташ атлы суучукъ да барды.
бабас- (поп), христиан динни къуллукъчусу
тегене-
1. (колода ) ун элерге, тылы басаргъа бир сауут.
2. (корыто) малгъа къышхыр, будай берирге бир сауут
3. (бассейн) (синоним «бойун» ) суула эм ырхыла бир уллу суугъа, не тенгизге саркъган джерлени-ёзенлени бирикдирген ат
юлле- 1. (мундштук) хазыр бурулгъан тютюн ичиуге джарагъан быргъычыкъ, чубук
            2. быргъычыкъны учунда тютюн орну-табакъчыгъы болгъан тютюн ичиу керек
кисе- (кисет) тютюн сакълаучу, джюрютюучю хурджун
солтан-аул/султан ауал ногъайлыла- (салтан аульские ногайцы) Къырым ханны хан болалмагъан уланларыны эм тудукъларыны аты солтан/султан болгъанды. Былайда "аул/ауал" сёз "ул" сёзню орнун тутады. Аллай солтанга/султанга бойсунган ногъайлыланы атлары солтан-аул ногъайлыла боладыла. (Къандауур Солтанчыкъны хапарына къара: ханны султан юзюгюнден Султан Къылыч Гирей тюберикди) . Ногъайлыланы кёбюсю Кавказдан къысталгъанындан сора, къалгъан кесеклери адыглагъа къошулгъандыла. Солтан ногъайлыланы солтан гирейлери да адыг черкесле болуб къалгъандыла.
"ногъай (къырым) ханла" - 17-19 ёмюрледе Къарачайгъа хоншулукъ этген "ногъай/къырым ханла" керти ханла болмагъандыла. Ханланы иктидарсыз (властсыз) къалгъан туудукълары болгъандыла. Таулула бурун солтан эм герий тукъумлу ногъайлыладан, адыг черкеслиледен акъсюек къызны урласала "къырым ханны къызын, ханны къызын урладыкъ-алдыкъ" деб къойгъандыла.
кюбе- (панцырь), темир габрай, темирден этилген, къат-къат къалын къайишден да этилген садакъ окъдан, кесиучю сауутдан сакълагъан къорума дженгсиз кёлек-габрай
къалмыкълыла/къалмуклула- (калмыки)-монгол юйюрлю миллет. Къалмыкъ/къалмукъ ат былагъа аланхазар сёзден бегигенди. Ислам динге кёчмей эски буддист динлеринде къалгъанлары ючюн "къалмакъ/къалма+укъ" ат атагъандыла.
Баракъ
къатаргъа - (каторга) Россияда патчахлыкъ заманда тутмакъны тургъан джеринден тышына Сибирге ашырыб, азап-джеза чекдириу.
урун/ урунла-(товар) урунууда сатаргъа хайыр алыргъа этилген, адамгъа джараулу керек
тапанча- (револьвер) бурунгу от сауут, бир къолдан окъ атылтыучу гитче сауут.
герох- (пистолет) тапанчадан кеч чыкъган къол от сауут.
къадама - «(неприступная твердыня) «Къолунга да къадаманы салдыла, /Джолунга да чыгьанакъла джайдыла» 1.адам кючю-къарыу джетмез зат/къурам 2. къоруу, джауну аллын ётмезден тыйгъан къурам. «Къадау» бла «къадама» сёзлени магъанасы бирди, синонимледиле.
бегенда/бегенди - (аренда) Эм алгъа ийеси башха болгъан джерни алыб, ачха бермей хайырланыу. Артда патчахны заманлары джуукъ заманлада хайырланган джерге ачха бериб башлагъандыла.
алтынлы ушкогуму- (нарезное ружье) от сауут, шкокну бир тюрлюсю. Эм алгъа окъ быргъысында алты хыры болгъан Уллу Къарачайда патчахны аскери келгинчи джюрютюлген ушкок. Артда ал магъанасы "алтылы" унутулуб, агъачында оюуюлары (алтучлу джулдуз) болгъаны ючюн алтынлы ат берилгенди.
Гитче Къарачайда «керексиз джигитлик этген» эркишиге «алтыхыр» деучен эдиле.