MALKAR ZAMAN GAZETTE ÇIKĞAN BİR KAÇ HAPAR Esgeriw Tamblağı künnü qayğısın körgendi Эсгериу Тамблагъы кюнню къайгъысын кёргенди SİZ BİLEMİSİZ? Jezni darmanlığı СИЗ БИЛЕМИСИЗ? Жезни дарманлыгъы Halq oünla Taulu atha minse Халкъ оюнла Таулу атха минсе Şinjili okrug «Rossiyskaya gazetanı» basması Evgeniy Primakovnu jañı kitabın çığara turadı. Anı bir kesegi –Şimal Kavkaznı üsündendi Шинжили округ «Российская газетаны» басмасы Евгений Примаковну жангы китабын чыгъара турады. Аны бир кесеги – Шимал Кавказны юсюнденди Jamauat em Din Mamırlıqnı saqlarğa, respublikada bolumnu igilendirirge süygen har kim bla da birge işlerge hazırbız Mart ayda Hazratali Dzasejev QMR-ni musliymanlarını keziuden alğa çaqırılğan sezdlerinde respublikanı muftiyine ayırılğan edi. Arı deri DUM-nu başçısını orunbasarı bolğandı. Bügün ol bu qulluqda tamamlarğa belgilegen işleni, islam dinni bolumunu üsünden bizni soruularıbızğa juuapla bergendi Жамауат эм Дин Мамырлыкъны сакъларгъа, республикада болумну игилендирирге сюйген хар ким бла да бирге ишлерге хазырбыз Март айда Хазратали Дзасежев КъМР-ни муслийманларыны кезиуден алгъа чакъырылгъан съездлеринде республиканы муфтийине айырылгъан эди. Ары дери ДУМ-ну башчысыны орунбасары болгъанды. Бюгюн ол бу къуллукъда тамамларгъа белгилеген ишлени, ислам динни болумуну юсюнден бизни сорууларыбызгъа жууапла бергенди. Keñeş Amanlıqçılıqğa qajau küreş baradı Кенгеш Аманлыкъчылыкъгъа къажау кюреш барады SAUUTLANÑAN BUZUQÇU QAUUM Bedişlikge qalıu САУУТЛАННГАН БУЗУКЪЧУ КЪАУУ М Бедишликге къалыу 17 Haziran 2001 Zaman gazetni 7. beti. Esgeriw Tamblağı künnü qayğısın körgendi Çegem awuzunda jaşağan tamata tölü bla uşaq etseñ, har zamanda Bollulanı Ahmatnı atın ullu süymeklik, öhtemlik bla sağınmay qoymazla. Adam ol darajağa jeter üçün, halqğa bir bek juwuq bolurğa, har insanını kölün ala bilirge kerekdi. Alay bolmasa, men tanığan çegemlile anı atın bağalap, erkeletip Amakaymı derik tüyül edile. Anı qoy, Bollulanı Ahmat senmise degen söz jürügenin abadan qawum bügün da esgergenley turadı. Kim edi halq iynaqlağan Amakay? Ol Töben Çegemde qolaylı jaşaw ete bilgen Janaqayıtnı üyüründe tuwğandı. 30-çu jıllada Pyatigorskede pedinstitutnu boşap qayt handı. Alğa Aq-Topuraq elde ustaz, ızı bla Kök-Taşda başlanñan şkolda direktor bolğandı. Subay sanlı, adejli jaşnı işi da mahtawğa tiyişli edi. Ullu Ata jurt uruşnu başlanñanı qaysı tawlu jaşnı qadarın türlendirmegendi? Teñleri uruşha kete başlağanlarında, Ahmat da, tılda urunuwnu uçuzğa sanap, rayonnu asker komissariatına barıp, frontha jiberirlerin tilegendi. Alay jamawatha bilim beriwnü rayon bölümü aña bron berip edi da, bir awuq zamannı işinde urunurğa tüşgendi. Qalay-alay bolsa da, tiley ketip, kesi ırazılığı bla askerge ketgendi. 1941 jıldan 1945 jılğa deri keziwde 2-çi Ukrain frontnu qawumunda sermeşgendi. Ullu Ata jurt uruşnu qanlı jolların qıdırğandı. Köp kere jaralı bolğandı. 1943 jılda 25-çi yanvarda anası Haniyni atı bla jibergen pismosunda gospitalda köp jatıp, andan saw bolup çıqğanını, jañıdan frontha ketip barğanını üsünden bildiredi. Uruşnu çıhırında bolğan jaş, kesini qazawatda qıynalğanın qulağına almağandı. Har pismosunda üyürü, ahluları üçün qayğırğandı, alanı sawluqların, esenliklerin bilirge süygendi. Anı üyüne jibergen müyüş pismoları bügün da saqlanadıla. Alada küysüz uruşda kişilik etgen, janların Ata jurtları üçün bergen teñlerini üslerinden jazıladı. Ahmat Ullu Horlamnı quwançın Polşada etgendi. Üyüne, tuwğan jerine termilip turğan jaşha anasın, juwuqların, ahluların Qazahstannı qum awlaqlarında izlerge tüşgeni quwançın muthuz etgenine ne söz. Köçgünçülükde jaşaw aña uruşdan tınç edi derge tilim aylanmaydı. Aña Sever Qazahstanda açlıqdan, suwuqdan junçuğan üyürün ölümden qutulturğa kerek edi. Qart anası, tamata qarındaşını öksüz sabiyleri, egeçinden tuwğanla – ala barısı da alıqa üylenmegen askerçi jaşnı boünunda awur jük edile. Uruşdan qaythanlay oquna ol Kökçetaw oblastda şkolda ustazlıq işin andan arı bardırğandı. Alay bu jerni hawası qıyın bolup, anasını sawluğun tozurathanın körüp, Ahmat, komendantlağa aylanıp, erkinlik qağıtla jaraşdırıp, bitew üyürün, ahluların 1949 jılda Cambul oblastha jılı jerge - köçürgendi. Ol künleni esgere, anı tamata qarındaşından tuwğan Bollulanı Jabrail haji bılay aythandı: «Amakay uruşdan qaythandan sora atamı öksüz üyürü jalınçaq jaşawdan, jarlılıqnı tuzağından qutuldu. Biz segiz-toğuz jan bola edik, har biribiz üçün qayğırğandı, tüz onoww bla es tapdırğandı. Anı sözü ua bizge joruq edi. Ol aythannı jerge tüşürmey etgenbiz, bir zamanda jañılmağanbız. Bıllay bir ülgü keltireiym: men Qabartı-Malqar qıral universitetni grajdan quruluş fakultetin boşağanımda, anı quwançını çegi joq edi. Ol men diplom alğan kün, qurmanlıq etip, juwuqnu, teñni jıyğan edi. Fatar alğanımda da, qurmanlıqğa soyarğa qoy alıp kelgen edi. Alay edi Amakaynı har juwuğuna qayğırıww, boluşluğu. Biz bügünbügeçe da anı atın öhtemlik bla esgerebiz, bir biribizge ülgüge aytabız.» Men kesimi üsümden aytsam a, Bollulanı Ahmatnı 1949 jıldan beri tanıy edim. Cambul oblastnı Sverdlov rayonunda «Rovno» elden 30 kilometr uzaqda «Bagara» degen jerde sabançı, malçı qoşlada işlegen tawlu üyürleni sabiyleri, şkolda oqur oñları bolmay, gitçeley sürüwçüle, arbaçıla bolup urunñandıla. Ol halnı körüp, rayonoğa, oblonoğa jürüy ketip, işçi jaş tölüge iñirgi şkol açıp, aña başçılıq etip turğandı. Bizni kolhoznu malçı qoşu «Bagarağa» juwuqda edi da, biz da tört jaş bolup - Daniyal, Napoleon, Hızır, men - Ahmatnı şkolunda başlanñan şkolnu boşağan edik. Ol alay qayğırmasa, qara tanımay qallıq edik. Sınawlu ustaznı ol zamanda derslerini jaşaw kertilikleri bügün da tüzlükge, igilikge qulluq eteribizge jol çıraq bolğanlay turadıla. Anı har nasiyhat sözü injilgen halqıbızğa tayançaq edi. Bir jolda bizni şkolçu nögeribiz Nastalanı Napoleon ders bara turğanlay, partada qalqıp qaladı. Atası uruşda ölgen onjıllıq jaş «Keñeş» kolhozda abadanla bla teñ sawluq iynekle küte edi. Saw künnü at üsünde aylanıp, arıp-talıp kelgen jaş andan qalqığanın bile edi ustaz. Ol anı köredi da, klassha aylanıp, şıbırdap, dawur etmegiz dep, qolu bla belgi beredi. Kesi da, awazın şoş etip, klass qañağa kelir dersde oquruq temabıznı jazıp, bizni üyleribizge aşıradı. Kesi ua, Napoleon uyanırın saqlap, anı bla qaladı. Ustaznı allay jumuşaq jürekliligi köp jerde körünñendi. Har biribiz ge da ol halda qayğırğandı, tıñılı bilim bere da bilgendi. Ol keziwde oquw kitapla jetişmey edile. Ahmat kesi izlep, satıp alıp bergendi har biribizge oquw kerekleni. Dersni da alay kölü bla añılathandı, klassda çibin uçsa eşitilirça. Uruş jılladan sora şkollada oquwçula jıl sanlarına köre bir birinden başha-başha edile. 2-çi klassda oquna kimine 89, kimine 10-12 jıl. Ol ençilikni da esge alğandı ustaz, har birini kölüne jol taphandı. Tuwğan jurtha qaythanda da, Ahmat Töben Çegemde ustazlıq işin andan arı bardırğandı. Köp jaşnı, qıznı jaşaw jolğa hazırlay, kölü bla bilim bergendi. El ışanñan, bağalı körgen Bollu ullu jamawat işge tiri qatışhandı. Bu ullu elde quwançda, buşuwda da anı keñeşge izlegendile, soruşhandıla. Ol tüz nietli, közbawsuz söz ayta bilgendi, jamawatnı oğurluluqğa çaqırğandı. Aña halq adamı edi dep, ellileri boş aytmaydıla. Ol duniyası ırahatlı bolsun. Esli pedagog, uruşnu, urunuwnu da veteranı üyür jaşawun da ariw halda qurağandı. Temmolanı Nürjan bla eki qız, eki jaş ösdürgendi. Aminat, Mariyam, Awbekir, Abdul-Manaf - ala barısı da tolu üyürlü bolup, bügünñü jaşawğa keslerin uşatıp, tuwğanların, tuwduqların ösdüredile. Alaydı da, igi adamnı ızından qalğanla atalarını, analarını ahşı törelerine kertiçi boluwnu jaşaw joruq etedile. Anı alaylığın biz Bollulanı Ahmatnı üyürünü ülgüsünde körebiz. Allay üyürledile milletibizni atın igi bla aytdırlıqla, aña mahtaw keltirlikle. TEMMOLANI Muhadin Эсгериу Тамблагъы кюнню къайгъысын кёргенди Чегем ауузунда жашагъан та мата тёлю бла ушакъ этсенг, хар заманда Боллуланы Ахматны атын уллу сюймеклик, ёхтемлик бла сагъынмай къоймазла. Адам ол даражагъа жетер ючюн, халкъгъа бир бек жууукъ болургъа, хар инсаныны кёлюн ала билирге керекди. Алай болмаса, мен таныгъан чегемлиле аны атын багъалап, эркелетип Амакаймы дерик тюйюл эдиле. Аны къой, Боллуланы Ахмат сенмисе деген сёз жюрюгенин абадан къауум бюгюн да эсгергенлей турады. Ким эди халкъ ийнакълагъан Амакай? Ол Тёбен Чегемде къолайлы жашау эте билген Жанакъайытны юйюрюнде туугъанды. 30-чу жыллада Пятигорскеде пединститутну бошап къайт ханды. Алгъа Акъ-Топуракъ элде устаз, ызы бла Кёк-Ташда башланнган школда директор болгъанды. Субай санлы, адежли жашны иши да махтаугъа тийишли эди. Уллу Ата журт урушну башлан нганы къайсы таулу жашны къадарын тюрлендирмегенди? Тенглери урушха кете башлагъанларында, Ахмат да, тылда урунууну учузгъа санап, районну аскер комиссариатына барып, фронтха жиберирлерин тилегенди. Алай жамауатха билим бериуню район бёлюмю анга бронь берип эди да, бир ауукъ заманны ишинде урунургъа тюшгенди. Къалай-алай болса да, тилей кетип, кеси ыразылыгъы бла аскерге кетгенди. 1941 жылдан 1945 жылгъа дери кезиуде 2-чи Украин фронтну къауумунда сермешгенди. Уллу Ата журт урушну къанлы жолларын къыдыргъанды. Кёп кере жаралы болгъанды. 1943 жылда 25-чи январьда анасы Ханийни аты бла жиберген письмосунда госпитальда кёп жатып, андан сау болуп чыкъгъаныны, жангыдан фронтха кетип баргъаныны юсюнден билдиреди. Урушну чыхырында болгъан жаш, кесини къазауатда къыйналгъанын къулагъына алмагъанды. Хар письмосунда юйюрю, ахлулары ючюн къайгъыргъанды, аланы саулу къларын, эсенликлерин билирге сюйгенди. Аны юйюне жиберген мюйюш письмолары бюгюн да сакъланадыла. Алада кюйсюз урушда кишилик этген, жанларын Ата журтлары ючюн берген тенглерини юслеринден жазылады. Ахмат Уллу Хорламны къууанчын Польшада этгенди. Юйюне, туугъан жерине термилип тургъан жашха анасын, жууукъларын, ахлуларын Къазахстанны къум аулакъларында излерге тюшгени къууанчын мутхуз этгенине не сёз. Кёчгюнчюлюкде жашау анга урушдан тынч эди дерге тилим айланмайды. Анга Север Къазахстанда ачлыкъдан, сууукъдан жунчугъан юйюрюн ёлюмден къутултургъа керек эди. Къарт анасы, тамата къарындашыны ёксюз сабийлери, эгечинден туугъанла – ала барысы да алыкъа юйленмеген аскерчи жашны боюнунда ауур жюк эдиле. Урушдан къайтханлай окъуна ол Кёкчетау областьда школда устазлыкъ ишин андан ары бардыргъанды. Алай бу жерни хауасы къыйын болуп, анасыны саулугъун тозуратханын кёрюп, Ахмат, комендантлагъа айланып, эркинлик къагъытла жарашдырып, битеу юйюрюн, ахлуларын 1949 жылда Джамбул областьха жылы жерге - кёчюргенди. Ол кюнлени эсгере, аны тамата къарындашындан туугъан Боллуланы Жабраил хажи былай айтханды: «Амакай урушдан къайтхандан сора атамы ёксюз юйюрю жалынчакъ жашаудан, жарлылыкъны тузагъындан къутулду. Биз сегиз-тогъуз жан бола эдик, хар бирибиз ючюн къайгъыргъанды, тюз оноуу бла эс тапдыргъанды. Аны сёзю уа бизге жорукъ эди. Ол айтханны жерге тюшюрмей этгенбиз, бир заманда жангылмагъанбыз. Быллай бир юлгю келтиреийм: мен Къабарты-Малкъар къырал университетни граждан къурулуш факультетин бошагъанымда, аны къууанчыны чеги жокъ эди. Ол мен диплом алгъан кюн, къурманлыкъ этип, жууукъну, тенгни жыйгъан эди. Фатар алгъанымда да, къурманлыкъгъа сояргъа къой алып келген эди. Алай эди Амакайны хар жууугъуна къайгъырыуу, болушлугъу. Биз бюгюнбюгече да аны атын ёхтемлик бла эсгеребиз, бир бирибизге юлгюге айтабыз.» Мен кесими юсюмден айтсам а, Боллуланы Ахматны 1949 жылдан бери таный эдим. Джамбул областьны Свердлов районунда «Ровно» элден 30 километр узакъда «Багара» деген жерде сабанчы, малчы къошлада ишлеген таулу юйюрлени сабийлери, школда окъур онглары болмай, гитчелей сюрюучюле, арбачыла болуп уруннгандыла. Ол халны кёрюп, районогъа, облоногъа жюрюй кетип, ишчи жаш тёлюге ингирги школ ачып, анга башчылыкъ этип тургъанды. Бизни колхозну малчы къошу «Багарагъа» жууукъда эди да, биз да тёрт жаш болуп - Даниял, Наполеон, Хызыр, мен - Ахматны школунда башланнган школну бошагъан эдик. Ол алай къайгъырмаса, къара танымай къаллыкъ эдик. Сынаулу устазны ол заманда дерслерини жашау кертиликлери бюгюн да тюзлюкге, игиликге къуллукъ этерибизге жол чыракъ болгъанлай турадыла. Аны хар насийхат сёзю инжилген халкъыбызгъа таянчакъ эди. Бир жолда бизни школчу нё герибиз Насталаны Наполеон дерс бара тургъанлай, партада къалкъып къалады. Атасы урушда ёлген онжыллыкъ жаш «Кенгеш» колхозда абаданла бла тенг саулукъ ийнекле кюте эди. Сау кюнню ат юсюнде айланып, арып-талып келген жаш андан къалкъыгъанын биле эди устаз. Ол аны кёреди да, классха айланып, шыбырдап, дауур этмегиз деп, къолу бла белги береди. Кеси да, ауазын шош этип, класс къангагъа келир дерсде окъурукъ темабызны жазып, бизни юйлерибизге ашырады. Кеси уа, Наполеон уянырын сакълап, аны бла къалады. Устазны аллай жумушакъ жюреклилиги кёп жерде кёрюннгенди. Хар бирибиз ге да ол халда къайгъыргъанды, тынгылы билим бере да билгенди. Ол кезиуде окъуу китапла жетишмей эдиле. Ахмат кеси излеп, сатып алып бергенди хар бирибизге окъуу кереклени. Дерсни да алай кёлю бла ангылатханды, классда чибин учса эшитилирча. Уруш жылладан сора школлада окъуучула жыл санларына кёре бир биринден башха-башха эдиле. 2-чи классда окъуна кимине 89, кимине 10-12 жыл. Ол энчиликни да эсге алгъанды устаз, хар бирини кёлюне жол тапханды. Туугъан журтха къайтханда да, Ахмат Тёбен Чегемде устазлыкъ ишин андан ары бардыргъанды. Кёп жашны, къызны жашау жолгъа хазырлай, кёлю бла билим бергенди. Эл ышаннган, багъалы кёрген Боллу уллу жамауат ишге тири къатышханды. Бу уллу элде къууанчда, бушууда да аны кенгешге излегендиле, сорушхандыла. Ол тюз ниетли, кёзбаусуз сёз айта билгенди, жамауатны огъурлулукъгъа чакъыргъанды. Анга халкъ адамы эди деп, эллилери бош айтмайдыла. Ол дуниясы ырахатлы болсун. Эсли педагог, урушну, урунууну да ветераны юйюр жашауун да ариу халда къурагъанды. Теммоланы Нюржан бла эки къыз, эки жаш ёсдюргенди. Аминат, Мариям, Аубекир, Абдул-Манаф - ала барысы да толу юйюрлю болуп, бюгюннгю жашаугъа кеслерин ушатып, туугъанларын, туудукъларын ёсдюредиле. Алайды да, иги адамны ызындан къалгъанла аталарыны, аналарыны ахшы тёрелерине кертичи болууну жашау жорукъ этедиле. Аны алайлыгъын биз Боллуланы Ахматны юйюрюню юлгюсюнде кёребиз. Аллай юйюрледиле миллетибизни атын иги бла айтдырлыкъла, анга махтау келтирликле. ТЕММОЛАНЫ Мухадин 17 Haziran 2001 Zaman gazetni 8. beti. SİZ BİLEMİSİZ? Jezni darmanlığı Anı üsünden hapar uzaq ömürleden beri keledi. Grekli filosof, nazmuçu em jamauat qulluqçu Empedokl jez sandalla kiyip aylanñandı. Kesi da bilmey, anı ayaqlarına kün sayın massaj etilip turğandı. Ol a anı sauluğun küçlendirgendi. Egipetde bla Siriyada sabiyle rahit bolup aurumaz üçün, tüz tuuğanlay ayaqlarına bla qollarına jez boünsala saladıla. Anı bla qan tamırlanı tiyrelerin massaj etiunü da hayırlığa sanaydıla. Aristotel jazğanña köre, jezni etiñ ezilgen jerge salsañ, qaralmaydı, köpmeydi. İrin etip oüla başlağan sanlağa da anı boluşluğu ulludu. Burun greklile anı bla qulaq, tamaq auruulanı da sau etgendile. Fransuzlula bügün da sañırauluqnu jezni amalı bla bağadıla. Orus vraçla da anı bla köp sınaula bardırğandıla. Ala körgüztgenñe köre, bu metallnı talay zaman hayırlansañ, qızdıradı, aurutadı, jara oquna salırğa bollu qdu . Sınaulanı janıuarlada, adamlada da bardırıp, anı bağıu mardasın tohtaşdırır amal tabılmaydı. Kim biledi, har kimge da ol madar ençi bolur. Ol sebepden jez bla bağıu medisinada erkin jürütülmeydi. Dağıda, bizge jetgen haparlağa köre, Aristotel, kün uzunu işlep, solurğa jathan zamanda qolunda jez minçaqçıq bla juqlap qalıuçu edi. Adamnı qolları da, ayaqlarıça, har sanını nerva sistemasın qaytaradıla. Jez tugulçuq bla qollağa massaj etiu a kesini bağıu amalın etmey qoymaydı. Bu türlü massaj bügün kompüter bla işlegenlege, muzıkantlağa, jazıu iş bla küreşgenlege, qumaç soqğanlağa, eşiu eşgenlege, dağıda köplege kerekdi. Halq medisinada sınñanıçıqğanı bolğanlağa da jez bla bağadıla. Uuaq hırşı bla (nadfil) eski jez kapekni jonup, süt neda süt baş bla neda gakkını sarısı bla qatışdırıp, auruğanña ıyıqğa eki kere içiredile. Ol sınñannı-çıqğannı terk sau etedi. Ayağı üsüne aylanñan adam ayaqların urğan, açıthan da köp etedi. Ol a tromboflebit bolurğa qorquuludu. Alay bolmaz üçün, çuruq içine taban tübüne jez kapekni (1961 jılğa deri çıqğan) salırğa kerekdi. Dağıda ol qan tamırları auruğanlağa (varikoz) boluşadı. Jez kapekni qan tamırları köbüp, uüşup turğan jerge salırğa kerekdi, kesi allına tüşgünçü. Basmağa KURDANLANI Sakinat hazırlağandı. СИЗ БИЛЕМИСИЗ? Жезни дарманлыгъы Аны юсюнден хапар узакъ ёмюрледен бери келеди. Грекли философ, назмучу эм жамауат къуллукъчу Эмпедокл жез сандалла кийип айланнганды. Кеси да билмей, аны аякъларына кюн сайын массаж этилип тургъанды. Ол а аны саулугъун кючлендиргенди. Египетде бла Сирияда сабийле рахит болуп аурумаз ючюн, тюз туугъанлай аякъларына бла къолларына жез боюнсала саладыла. Аны бла къан тамырланы тийрелерин массаж этиуню да хайырлыгъа санайдыла. Аристотель жазгъаннга кёре, жезни этинг эзилген жерге салсанг, къаралмайды, кёпмейди. Ирин этип оюла башлагъан санлагъа да аны болушлугъу уллуду. Бурун греклиле аны бла къулакъ, тамакъ аурууланы да сау этгендиле. Французлула бюгюн да сангыраулукъну жезни амалы бла багъадыла. Орус врачла да аны бла кёп сынаула бардыргъандыла. Ала кёргюзтгеннге кёре, бу металлны талай заман хайырлансанг, къыздырады, аурутады, жара окъуна салыргъа боллу къду . Сынауланы жаныуарлада, адамлада да бардырып, аны багъыу мардасын тохташдырыр амал табылмайды. Ким биледи, хар кимге да ол мадар энчи болур. Ол себепден жез бла багъыу медицинада эркин жюрютюлмейди. Дагъыда, бизге жетген хапарлагъа кёре, Аристотель, кюн узуну ишлеп, солургъа жатхан заманда къолунда жез минчакъчыкъ бла жукълап къалыучу эди. Адамны къоллары да, аякъларыча, хар саныны нерва системасын къайтарадыла. Жез тугулчукъ бла къоллагъа массаж этиу а кесини багъыу амалын этмей къоймайды. Бу тюрлю массаж бюгюн компьютер бла ишлегенлеге, музыкантлагъа, жазыу иш бла кюрешгенлеге, къумач сокъгъанлагъа, эшиу эшгенлеге, дагъыда кёплеге керекди. Халкъ медицинада сыннганычыкъгъаны болгъанлагъа да жез бла багъадыла. Ууакъ хыршы бла (надфиль) эски жез капекни жонуп, сют неда сют баш бла неда гаккыны сарысы бла къатышдырып, ауругъаннга ыйыкъгъа эки кере ичиредиле. Ол сыннганны-чыкъгъанны терк сау этеди. Аягъы юсюне айланнган адам аякъларын ургъан, ачытхан да кёп этеди. Ол а тромбофлебит болургъа къоркъуулуду. Алай болмаз ючюн, чурукъ ичине табан тюбюне жез капекни (1961 жылгъа дери чыкъгъан) салыргъа керекди. Дагъыда ол къан тамырлары ауругъанлагъа (варикоз) болушады. Жез капекни къан тамырлары кёбюп, уюшуп тургъан жерге салыргъа керекди, кеси аллына тюшгюнчю. Басмагъа КУРДАНЛАНЫ Сакинат хазырлагъанды. 17 Haziran 2001 Zaman gazetni 8. beti. Halq oünla Taulu atha minse Çariş Oğarı Malqarda «Zarişhi» neda «Jirişhi» dep jer bardı. İgi eslep qarasaq, sözleni türlene kelgenine köz jetdirsek, zar işge, zar – işçi, sora artda ua bir auuzdan tınçıraq söz – «Zarişgi» tuuğanına seyirsinip qalabız neda «Jirişhini». «Zarişhi» ertte zamanlada ippodromça bir zat bolğandı. Küz artında Töben, Orta, Oğarı Malqarladan jıyılğan atlılağa, qoyla soüp, sauğala salıp bolğandıla. Biçilanı Osmannı aythanına köre, ol keziude keçe, kün da çariş bolğan jerden sabiy, ullu da ketmegenley, seyir-tamaşağa qaray edile. Çarişden boşağandan sora ua tutuşha kirişe edile. Tutuşup üç-tört kün barğan qatı sermeşlede ozğan jigitleni, at çabışdırıp ozğanlanı atların da ullu mahtau bla aytıp bolğandıla. Atla bla çabışıu, çariş – barı da bir mağananı tutadıla. At çapdırıp oynau, ozuşuu, atla bla sekirişiu, at üsünde qatı turuu, bir zatnı atdan uzalıp alıu – bıllay oünla malqar ellede ertteden bola kelgendile. At har zamanda da adamnı jol nögeri bolup turğanı sebepli adam anı ne qadar qatı barırğa, jüyrük, qarıulu bolurğa da üyretgendi. Usta atlı ne zamanda da köl kötürgen oünla, erişiule çığarmay qoymağandı. Adamnı atı köp türlü qulluğun tolturup kelgendi. Ansız ol bir elden bir elge oquna jetalmağandı. Qaraçayğa, Dügerge, Qabartığa, Dağıstanña, Çeçenñe, Ebizege anı boluşluğu bla barıp, kelip turğandı. Tauda üyrenñen atla çabarğa, jürürge da qatı bolğandıla. Bek qarıulu, igi çabıuçu atha «alf» degendile. Taulula alağa «aq tuyaq», «qara at», «sarı jorğa», «dum qara baytal», «emilik ajir», «qaşha ajir», «tor baytal», «jeñil jorğa» dep jürüşlerine, türsünlerine köre at atap bolğandıla. Çariş malqar ellede bek jayılğan, köple qatışhan oünladan biri bolğandı. Atnı qılığın bilgen adamnı, aña igi qarağannı namısı elde bek jürügendi. Köp soğuşlada, küreşlede at, taulunu janın saqlap, aña oñ berip, uzaq jolladan qutharıp bolğandı. Jigitlikni belgisi Alanı barı üçün da üy turmuşda ol aña igi bağıp, sılap, sıypap tuthandı. Atı aurusa, öñelense, ol aña bek jarsıp, anı ustalağa eltip baqdırğandı. Allay ullu hurmet beriu, anı kesini janıça körgen taululağa köp türlü iynaq sözleni tabarğa boluşhandı. Taululanı bek süyüp çabışıuları – ekeu-ekeu çabışıu boladı. Törteu-beşeu, andan da köp bolup da çabışadıla. Qırdan sekirip ötüu, ullu bolmağan suuçuqdan qutuluu, sehleden sekiriu. Örge çabışıu atlını jigitlikge, batırlıqğa üyretedi, ışanñılı, bet jarıqlı etedi. Atda çabıp bara, jerden börknü alıu, qol jauluqnu sermeu da oünnu bir türlüsüdü. Atda qızıu bara turğanlay, allın artha aylandırıp olturuu, andan jerge tüşüp, jañıdan miniu, bir janından birsi janına sekirip ötüu – jigitlikni şartlarıdıla. Aña köre, bayraq oün taulunu bek süygen oünlarından biri boladı. Ol kesi da qazahlılanı bla qırğızlılanı «Kökbar» oünlarına uşaydı. Andan başhalığı budu: bizde – bayraqnı, alada ua soülğan ulaqnı sıyıradıla. Bayraq oün Bir talay atlı hazırlanıp çığadıla, alanı birini ua qolunda bayrağı boladı. Aña tişirıu jauluqla neda qızıl, sarı laudan, dariy qumaçla da tağarğa boladı. Anı tuthan alda baradı, anı artından a, tögereginde da bolurla, kesini nögerleri da, aña qajau jaşla da qatış bolup baradıla. Kim qajau, nöger bolğanın bilirge qıyındı. Nek degende ala da seni kesiñi jürütgeniñe köre bolluqdula. Bir zamanda jaşlanı biri uzalıp, sermep bayraqnı tutadı em enişge bügüp, kesine tartıp, atına qamiçini az jetdiredi. Ol sağatda kesine adam qatılır dep, esinde da bolmağan bayraqnı iesi, anı sabın qolundan ıçhındırıp qoyadı. Bayraq qutuldu talağa, jaşla anı ızından atıldıla. Alda, jel ete barğan bayraq, közleni jarıtadı, arığan artharaqğa qaladı, jüyrüg a alğa ötedi. Ay bir zamanda tor ajirdegi jaş bayraqnı alır, qutulup barğannı jolun keser üçün, allına köndelen çığıp, bir kesek teñ barır, sora qarap- qarağınçı bayraqğa jabışır! Ekisi da teñ bara ketip, atlanı birsi janına bururla. Çekge jeterge da köp qalmağandı Bayraqnı qutultup barğan ıçhındıradı da, ol jetip sermegen a, artha aylanıp, qaçıp tebireydi. At arıp, kömükleri da kele, qıyır çekge jete kelgenley, abınıp jığıladı. Artdan jetgen atlıla, bayraqnı alıp, ızlarına aylanadıla. Andan sora oün jañıdan başlanadı. Ol oünnu qatın keltirgen, qız çığarğan jerlede neda bir belgili quuançha joralap bardıradıla. Köbüsünde ol küz artında taşıuulla, saban işle boşalğandan sora boluuçudu. Ullu talanı bir qıyırında bir belgi, birsi qıyırında da ekinçi belgi salınadı. Oynağanla ortasında tohtap, andan bir birlerine qayırılıp başlaydıla. Bayraqnı alıp, qaçalğan qaçıp, çekleden ne arı neda beri qutulup ketalsa, bayraq anıqıdı. Qutulalmasa ua, sırtına qamiçini jetdiredile, bayraqnı da sıyırtıp, aman betli bolup qaladı. Oün köpge deri sozuladı, alay kim çörçek, qarıulu, atı da aña köre bolsa, ahırında ol horlaydı. Tütün çançıu Atlıla oynauçu oünladan biri - tütün çançıudu. Ol kesi da malqar ellege tütün jayılğan zamanlada çıqğan bolur. Atda çabıp bara, qamanı burnu bla jerde mahorkanı çançıp alırğa kerekdi. Alay etip körmegenñe ol etilmezlik işdi. Nek deseñ adamdan tüz marauçuluq, esep etiu em çörçeklik izlenedi, ala ua üyrenmegenley bolmazlıq zatladıla. Mahorkanı orununa qol jauluqnu salırğa da boluuçudu. Oün bek hıçıuun boladı, adamnı kesine tarthanlay turadı. Bir oynağan anı ekinçi oynamay amalı joqdu. TAUMIRZALANI Dalhat, jazıuçu. Халкъ оюнла Таулу атха минсе Чариш Огъары Малкъарда «Заришхи» неда «Жиришхи» деп жер барды. Иги эслеп къарасакъ, сёзлени тюрлене келгенине кёз жетдирсек, зар ишге, зар – ишчи, сора артда уа бир аууздан тынчыракъ сёз – «Заришги» туугъанына сейирсинип къалабыз неда «Жиришхини». «Заришхи» эртте заманлада ипподромча бир зат болгъанды. Кюз артында Тёбен, Орта, Огъары Малкъарладан жыйылгъан атлылагъа, къойла союп, саугъала салып болгъандыла. Бичиланы Османны айтханына кёре, ол кезиуде кече, кюн да чариш болгъан жерден сабий, уллу да кетмегенлей, сейир-тамашагъа къарай эдиле. Чаришден бошагъандан сора уа тутушха кирише эдиле. Тутушуп юч-тёрт кюн баргъан къаты сермешледе озгъан жигитлени, ат чабышдырып озгъанланы атларын да уллу махтау бла айтып болгъандыла. Атла бла чабышыу, чариш – бары да бир магъананы тутадыла. Ат чапдырып ойнау, озушуу, атла бла секиришиу, ат юсюнде къаты туруу, бир затны атдан узалып алыу – быллай оюнла малкъар элледе эрттеден бола келгендиле. Ат хар заманда да адамны жол нёгери болуп тургъаны себепли адам аны не къадар къаты барыргъа, жюйрюк, къарыулу болургъа да юйретгенди. Уста атлы не заманда да кёл кётюрген оюнла, эришиуле чыгъармай къоймагъанды. Адамны аты кёп тюрлю къуллугъун толтуруп келгенди. Ансыз ол бир элден бир элге окъуна жеталмагъанды. Къарачайгъа, Дюгерге, Къабартыгъа, Дагъыстаннга, Чеченнге, Эбизеге аны болушлугъу бла барып, келип тургъанды. Тауда юйреннген атла чабаргъа, жюрюрге да къаты болгъандыла. Бек къарыулу, иги чабыучу атха «алф» дегендиле. Таулула алагъа «акъ туякъ», «къара ат», «сары жоргъа», «дум къара байтал», «эмилик ажир», «къашха ажир», «тор байтал», «женгил жоргъа» деп жюрюшлерине, тюрсюнлерине кёре ат атап болгъандыла. Чариш малкъар элледе бек жайылгъан, кёпле къатышхан оюнладан бири болгъанды. Атны къылыгъын билген адамны, анга иги къарагъанны намысы элде бек жюрюгенди. Кёп согъушлада, кюрешледе ат, таулуну жанын сакълап, анга онг берип, узакъ жолладан къутхарып болгъанды. Жигитликни белгиси Аланы бары ючюн да юй турмушда ол анга иги багъып, сылап, сыйпап тутханды. Аты ауруса, ёнгеленсе, ол анга бек жарсып, аны усталагъа элтип бакъдыргъанды. Аллай уллу хурмет бериу, аны кесини жаныча кёрген таулулагъа кёп тюрлю ийнакъ сёзлени табаргъа болушханды. Таулуланы бек сюйюп чабышыулары – экеу-экеу чабышыу болады. Тёртеу-бешеу, андан да кёп болуп да чабышадыла. Къырдан секирип ётюу, уллу болмагъан суучукъдан къутулуу, сехледен секириу. Ёрге чабышыу атлыны жигитликге, батырлыкъгъа юйретеди, ышаннгылы, бет жарыкълы этеди. Атда чабып бара, жерден бёркню алыу, къол жаулукъну сермеу да оюнну бир тюрлюсюдю. Атда къызыу бара тургъанлай, аллын артха айландырып олтуруу, андан жерге тюшюп, жангыдан миниу, бир жанындан бирси жанына секирип ётюу – жигитликни шартларыдыла. Анга кёре, байракъ оюн таулуну бек сюйген оюнларындан бири болады. Ол кеси да къазахлыланы бла къыргъызлыланы «Кёкбар» оюнларына ушайды. Андан башхалыгъы буду: бизде – байракъны, алада уа союлгъан улакъны сыйырадыла. Байракъ оюн Бир талай атлы хазырланып чыгъадыла, аланы бирини уа къолунда байрагъы болады. Анга тиширыу жаулукъла неда къызыл, сары лаудан, дарий къумачла да тагъаргъа болады. Аны тутхан алда барады, аны артындан а, тёгерегинде да болурла, кесини нёгерлери да, анга къажау жашла да къатыш болуп барадыла. Ким къажау, нёгер болгъанын билирге къыйынды. Нек дегенде ала да сени кесинги жюрютгенинге кёре боллукъдула. Бир заманда жашланы бири узалып, сермеп байракъны тутады эм энишге бюгюп, кесине тартып, атына къамичини аз жетдиреди. Ол сагъатда кесине адам къатылыр деп, эсинде да болмагъан байракъны иеси, аны сабын къолундан ычхындырып къояды. Байракъ къутулду талагъа, жашла аны ызындан атылдыла. Алда, жел эте баргъан байракъ, кёзлени жарытады, арыгъан артхаракъгъа къалады, жюйрюг а алгъа ётеди. Ай бир заманда тор ажирдеги жаш байракъны алыр, къутулуп баргъанны жолун кесер ючюн, аллына кёнделен чыгъып, бир кесек тенг барыр, сора къарап- къарагъынчы байракъгъа жабышыр! Экиси да тенг бара кетип, атланы бирси жанына бурурла. Чекге жетерге да кёп къалмагъанды Байракъны къутултуп баргъан ычхындырады да, ол жетип сермеген а, артха айланып, къачып тебирейди. Ат арып, кёмюклери да келе, къыйыр чекге жете келгенлей, абынып жыгъылады. Артдан жетген атлыла, байракъны алып, ызларына айланадыла. Андан сора оюн жангыдан башланады. Ол оюнну къатын келтирген, къыз чыгъаргъан жерледе неда бир белгили къууанчха жоралап бардырадыла. Кёбюсюнде ол кюз артында ташыуулла, сабан ишле бошалгъандан сора болуучуду. Уллу таланы бир къыйырында бир белги, бирси къыйырында да экинчи белги салынады. Ойнагъанла ортасында тохтап, андан бир бирлерине къайырылып башлайдыла. Байракъны алып, къачалгъан къачып, чекледен не ары неда бери къутулуп кеталса, байракъ аныкъыды. Къутулалмаса уа, сыртына къамичини жетдиредиле, байракъны да сыйыртып, аман бетли болуп къалады. Оюн кёпге дери созулады, алай ким чёрчек, къарыулу, аты да анга кёре болса, ахырында ол хорлайды. Тютюн чанчыу Атлыла ойнаучу оюнладан бири - тютюн чанчыуду. Ол кеси да малкъар эллеге тютюн жайылгъан заманлада чыкъгъан болур. Атда чабып бара, къаманы бурну бла жерде махорканы чанчып алыргъа керекди. Алай этип кёрмегеннге ол этилмезлик ишди. Нек десенг адамдан тюз мараучулукъ, эсеп этиу эм чёрчеклик изленеди, ала уа юйренмегенлей болмазлыкъ затладыла. Махорканы орунуна къол жаулукъну салыргъа да болуучуду. Оюн бек хычыуун болады, адамны кесине тартханлай турады. Бир ойнагъан аны экинчи ойнамай амалы жокъду. ТАУМЫРЗАЛАНЫ Далхат, жазыучу. 17 Haziran 2011 Malkar Zaman gazet - BASMA Şinjili okrug «Rossiyskaya gazetanı» basması Evgeniy Primakovnu jañı kitabın çığara turadı. Anı bir kesegi –Şimal Kavkaznı üsündendi Rosseyde milletle em dinle aralı baylamlıqlanı mamırlıqların buzarıq qorquu Şimal Kavkazda qıyın bolum bla qatı baylamlıdı. Halnı taplıqğa keltiriuge şöndüge deri Ara (Moskva) eki jol bla barğandı. Birinçisi, söz üçün alıp aythanda, «Kadırovnu eksperimentidi». Moskva boevikleni tunçuqduruuda baş mağananı şimal kavkazlı liderle tutarıqdıla dep ışanñanı bolğandı. Çeçende bola turğan işleni halı, kertisi bla da, ol jol tüz bolğanın körgüztgendi. Bolsada bılayda köp türlü çurumla da bardıla, ol sanda jerjerli onouçulanı biteu vlastnı qolğa alıp tohtağanların aytırğa bolluqdu, zakonda çek bolmağanın hayırlanıp. Ekinçi jol -- «Hloponinni eksperimentidi»: Şimal-Kavkaz federalnıy okrugnu quraudu, Şimal Kavkaznı Rosseyni qıral strukturasına jalğaşdırır üçün, sosialno-ekonomika madarlanı hayırlanıudu em zakonsuz sauutlanñan, jaşırınlıq bla vlastha qajau küreş bardırğan qauumlağa qajau küç amallanı hayırlanıudu. Meni oümuma köre, ol eki jolnu da hayırlanırğa bolluqdu, bara barğanda, türlene turğan bolumlanı esge ala barsaq. Quru esge alğandan sora da, bola turğan işlege köre, küçnü hayırlanıunu da türlendire barsaq. Aladan bek mağanalısı – islamnı sebeplik etiuünü küçlene barıuudu. İslamizasiyalau – ullu küçdü. (Anı üsünden meni «Rosseysiz mamırlıq? Politikalı qırauluq qayrı eltirikdi?» degen kitabımda şart aytıladı. Jañı qoşaq izdaniyada. Moskva, «Rossiyskaya gazetada». 2010. Eki jüz jılnı içinde Kavkaznı Rosseyge qoşuluuu islam aynığan keziude uğay, anı küçü biteu duniyada oquna azayğanda bolğandı. Şöndügü bolum a artallıda başhadı. İslamnı duniya başında aynıp barğanı Şimal Kavkazda bolumnu türlendirmez dep qoysaq, ol ullu ajaşıuluq bolluqdu. İslamnı Şimal Kavkazda aynıuunu bir bölek sıltauları bardıla. Söz üçün, Zapad Evropanı qırallarında «titul milletle» keslerini başhaladan ese ençiliklerin – tişirıu kiyimlede, jaşau etiu törelede erkinliklerin başhala sezerça eterge küreşedile, jürütülüne turğan konstitusiyağa buzuqluq etmegenley. Bizde ua, Şimal Kavkazda, şöndügü qıral strukturalanı islamizasiyalau murat bla «boevikle» qollarına sauut alıp bardırğan küreş bek osalğa jetgendi. Köp jaş adamlanı ağaçha ketiuleri, keñ jayılğan oüm bla – juuuq adamları ölgenleri üçün dert jetdirirge degen oüm bla baylamlı sunmayma men. İşsizlik keñ jayılğan bolumda oquna da iş tabılmağanını hatasından ketgendile dep aytallıq tüyülme. Ekstremist em islam nasiyhatçılanı propagandaları em jerjerli vlast strukturalanı aralarında uluthaçılıq, sathıçlıq da keñ jayılğanların esge almazça tüyüldü. Anı bla birge zakonsuzluq da Şimal Kavkazda bolumnu igi da qatılandırğandı, Rosseyni başha regionları bla teñleşdirgende. Men Şimal Kavkazda bolumnu Zapad Evropa bla nek teñleşdirgenimi bilirge süemisiz? Rosseyde da, Zapad Evropada da musliymanlıla başhaladan ese azdıla. Alanı ekisin da duniyada islamnı küç ala barğanı köllendiredi. Bolsada, ol eki regionda islamistleni küreşirlerini sıltauları, formaları da bir birde başha türlüdüle. Ekstremistle musliymanla başhaladan ese aslam bolğan qırallada oquna baş kötüredile. Alada ala aslamısında dinsiz neda çekden ozmağan dini bolğan nizamlağa qajau küreşedile. Dağıda esge almay qoymazça bir zat bardı: islam nizamlı qıralla islam qımıldauda, ol sanda Şimal Kavkazda da, ekstremistle janlı bolmağanları. Bizde ters oümlağanla az bolmaydıla: Şimal Kavkazda ekstremistle vahhabit lozuñla bla baş kötüre esele, vahhabit nizamı bolğan Saud Araviya boluşadı alağa dep. Abd al-Vahhabnı HVIII ömürde jayılğan nietlerini bla şöndügü cihatçılanı (islamlı ekstremistleni) nietlerini murdorları, alay ese, muratları da, artallıda başhaladıla. (2010 jılda Corctaun universitetde (ABŞ) İslam-hristian söleşiuleni arasını ilmu qulluqçusu Natan De Loñ-Banı «Muhammad İbn Abd al-Vahhab em biteuduniya cihad» degen kitabı, orus tilge köçürülüp basmalanñandı. Vahhabizm, kertisi bla da, ne zat bolğanın bilirge süygenlege ol kitabın oquğuz, deyme. 2008 jılda men Saud Araviyanı patçahı Abdalla bla uşaq etgen edim. Ol meni bu jol qonaq etgeni birinçi tüyül edi. Ol sebepden []Bir bölek jıldan bıladan biri oünçaq avtomatnı kertige alışırğa bolluqdu.[] uşağıbız, ofisialnıy çekden ozup, açıq halda barğan edi. Ma ol keziude sorğan edim ekstremist cihadçılağa sen qalay qaraysa dep. «Men jalanda töreli islam janlıma», - degen edi Saud Araviyanı patçahı. Men bu şartnı Şimal Kavkaznı ekstremistlerini bla Juuuq Vostoknu radikallarını, ekstremistlerini em terrorist organizasiyalarını aralarında baylamlıqla bolmağanların körgüztür üçün aytmağanma. Allay baylamlıqla – sauutlanı tapdırıu, köp türlü jolla bla ahça bla jalçıtıu, ullu sınauları bolğan, kelgenley oquna bandit qauumlada başçılıq eterge küreşgen terroristleni keliuleri qıral strukturalanı jolları bla etilmegenlerin ençi çertir üçün keltireme. Nek degende Saud Araviyanı, Egipetni, Birikgen Arab Emiratlanı, Katarnı, Kuveytni, Siriyanı em İordaniyanı onouçularına Şimal Kavkazda islam cihadizmge qajau küreşde bizni janlı bolğanlağaça qararğa kerekdi. Şimal Kavkazda, artıqda Dağıstanda, bu janı bla qorquuluq bir bölek jüz jaş adam, qolğa sauut alıp, vlastnı keleçilerine çaphanlarında, mamır halqğa qajau terrorist aktla bardırğanlarında tüyüldü. Bek ullu qorquuluq halqnı aslamısı oquna da alağa qajau süelmegenlerindedi, köple ua alağa jaşırın halda boluşluq oquna etedile. Ol bolum türlendirilmese, islamlı ekstremizmni tolusunlay tunçuqduruu degen küreş bolmazlıq işdi. Şimal Kavkazda tuthuçluluqnu jalçıtırğa küreşgenleni barısı da, ala ua Rosseyde jaşağanlanı aslamıdıla, küreş uzaqğa sozulluğun, bandit qauumlanı başçıların öltürgenlikge, qajauluq tohtap qalmazlığın añılarğa kerekdile. Boevikleni küç bla tunçuqduruu bla birge başha amallanı da hayırlanırğa kerekdi. Aladan birin biz şart belgilegenbiz: Şimal-Kavkaz regionnu ol bolumğa tüşgen respublikaların sosialnoekonomika janı bla aynıtıu amalnı. Proizvodstvo obektleni qurau oquna bolumnu igi janına türlendirlikdi, alay ese, ol amalnı tolu hayırlanırğa kerekdi. Söz Rosseyni başha regionlarından Şimal Kavkazğa ullu ustalıqları bolğan spesialistleni çaqırıunu üsünden baradı, artıqda oruslu spesialistleni. Ala bu jerli jaş tölü bla birge işlegenden sora da, proizvodstvo obektleni qurarğa alanı qatışdırlıqdıla, alanı ol obektlede işlerça hazırlarıqdıla. Ullu proizvodstvo obektleni qurau bla birge «kavkazlı itiniulükge» sebeplik eterge kerekdi: gitçe predpriyatiyala, el mülk kooperativle, turizm em başha allay zatla bla baylamlı servisle qurarğa. Şi- mal Kavkaznı aynıtıuğa joralanñan allay qıral investisiyalı strategiya, çeklenñen strategiya bolsa oquna da, rosseyli qıral bücetden ırıshını, Moskvanı uluthaçı çinovnikleri bla baylamlıqla jürütgen başçılarını qollarına, tüzün aythanda ua, hurjunlarına tüşürürge çırmauluq eterikdile. Anı bla birge, ala da, başhaları da, halqda grajdan başlamçılıq bolmağanın, bar ese da, ol bek qarıusuz bolğanın, adamla biteu eslerin kesi seyirlerin neda juuuq adamlarını seyirlerin qoruularğa burğanların hayırlanadıla. Jer-jerli vlast strukturalanı zakonña buzuqluq etgenlerine qajau küreşni açıq em keñ halda bek qatı bardırırğa kerekdi. Ol küreşge ol jerde jaşağanla, artıqda jaş tölü qatışsa , bek igi bolluqdu. Kertidi, ol küreşni Şimal Kavkazda milletle aralı bolumlanı em tuqumlanı ençiliklerin esepge alıp bardırsaq. Allay küreşni tohtausuz bardırmasaq , i ş biz süygença barmaz. Şimal Kavkaznı musliymanlarını aralarında politika işni bardırıunu mağanası artıqda ulludu. Sovetleni keziuünde allay küreşni jaşauda bardırır üçün, ateist propagandanı em Kommunist partiyanı ideologiyasın hayırlanñandıla, ol işge jer-jerli onouçulanı da qatışdırıp. Şöndü bolum başhadı. İslamğa qajau ateist propaganda, başha dinlegeça, artallıda kereksiz zatdı. İslamnı üsünden ençi alıp aythanda ua, töreleni, ol sanda musliyman tişirıulanı töreli kiyimlerini üslerinden, daulaşlanı da qoyarğa kerekdi. Modernizasiyalau kesi köp zatnı türlendire barır har qayda da. Anı bla birge İslamnı nieti uruş ekstremizmdi degen oümğa da jol bermez üçün, qatı küreşirge kerekdi. Ma bılayda, kertisi bla da, ullu iş bardı islam nasiyhatçılağa. Şöndügü bolumnu ençiligi - işley turğan muftiyleni aslamısın em alanı orunların alırğa küreşgenleni tış qıralla hazırlağanlarıdı. Bizni baş borçubuz - muftiyleni hazırlaunu kerti islamğa qulluq etgen tış qırallı aralada bardırırça etiudü. Bılayda Pakistandan bla Afganistandan ese Juuuq Vostoknu qırallarını oñları köpdüle, alay ese, ala bla ençi baylamlıqla tohtaşdırırğa, bolluq muftiyleni alada hazırlaunu üsünden kelişirge kerekdi. Alay eterge qıyın bolluq tüyüldü – etilgen kelişimlege köre, bizni bilim bergen uçrejdeniyalarıbızda Juuuq Vostoknu qırallarından kelip köple oquydula. «Ladomir» basmanı baş redaktoru, «Muhammat fayğambarnı jaşauu» degen kitapnı basmalağan Üriy Mihaylov: «Kavkazda qallay politikanı bardırırğa kereklisini üsünden söz barğanda, meni oümuma köre, joq etiunü politikasın bardırırğa kerekdi. Ol tüzdü. Tiriliulüknü keterirça küç joqdu. Anı sosialnıy em ekonomika bolumlanı osallıqları neda işçi jerleni jetişmegenleri tuudurmağandıla. Kavkazda biteu daulaşlanı sıltauu «kerti islamnı» añılau bla baylamlıdıla. Din sferada qatı küreş barğanda öltürgendile muftiyleni da. Bizni arabızda ua, bilim bla, söleşiule bla bolmasa, ol küreşde horlarça, qollarında avtomatları bolğan adamlarıbız joqdula...» - dep aythandı ol. Şimal Kavkazda din upravleniyanı namısı bek alaşada bolğanın da esge alırğa kerekdi. Sovetleni keziuünde ala ofisialnıy nizamnı jaşauda bardırıuğa tiri qatışıp turğandıla. Şöndü ua alay eter oñ joqdu – birbir başçı ara strukturala bla baylamlıqla jürütgenin sezsele, ol halqnı ışanıuluğun tas etedi. Şimal Kavkazda bolumnu tuthuçlu etiunü madarlarından birineça, mında jaşağanlanı Rosseyni başha regionlarına köçürüuge da qararğa kerekdi. Anı çekden ozmay bardırıu problemanı tamamlauda ahşı madar bolur. Alay ese da, halq da tayaqnı eki qıyırı bardı degenley, adamlanı aslam halda köçürüu, köçgünçüle barğan regionlada politika bolumnu osalğa jetdirirge bolluqdu. Şimal Kavkaz üçün küreş, Moskvada em başha şaharlada köpleni jaşauların üzgen teraktla bolup qaytarıladıla. Ol çeksiz ullu bağadı, alay ese da, Şimal Kavkazda bolumnu tübü-tamırı bla igi janına türlendirginçi andan qutulallıq tüyülbüz. Başha jol joqdu. Şimal Kavkaz Rossey Federasiyanı bir kesegidi, mından arı da bolluğu alaydı. []«Rossiyskaya gazeta», 2011 jıl, 10-çu iün[] 17 Haziran 2011 Malkar Zaman gazet - БАСМА Шинжили округ «Российская газетаны» басмасы Евгений Примаковну жангы китабын чыгъара турады. Аны бир кесеги – Шимал Кавказны юсюнденди Россейде миллетле эм динле аралы байламлыкъланы мамырлыкъларын бузарыкъ къоркъуу Шимал Кавказда къыйын болум бла къаты байламлыды. Халны таплыкъгъа келтириуге шёндюге дери Ара (Москва) эки жол бла баргъанды. Биринчиси, сёз ючюн алып айтханда, «Кадыровну экспериментиди». Москва боевиклени тунчукъдурууда баш магъананы шимал кавказлы лидерле тутарыкъдыла деп ышаннганы болгъанды. Чеченде бола тургъан ишлени халы, кертиси бла да, ол жол тюз болгъанын кёргюзтгенди. Болсада былайда кёп тюрлю чурумла да бардыла, ол санда жержерли оноучуланы битеу властьны къолгъа алып тохтагъанларын айтыргъа боллукъду, законда чек болмагъанын хайырланып. Экинчи жол -- «Хлопонинни экспериментиди»: Шимал-Кавказ федеральный округну къурауду, Шимал Кавказны Россейни къырал структурасына жалгъашдырыр ючюн, социально-экономика мадарланы хайырланыуду эм законсуз сауутланнган, жашырынлыкъ бла властьха къажау кюреш бардыргъан къауумлагъа къажау кюч амалланы хайырланыуду. Мени оюмума кёре, ол эки жолну да хайырланыргъа боллукъду, бара баргъанда, тюрлене тургъан болумланы эсге ала барсакъ. Къуру эсге алгъандан сора да, бола тургъан ишлеге кёре, кючню хайырланыуну да тюрлендире барсакъ. Аладан бек магъаналысы – исламны себеплик этиуюню кючлене барыууду. Исламизациялау – уллу кючдю. (Аны юсюнден мени «Россейсиз мамырлыкъ? Политикалы къыраулукъ къайры элтирикди?» деген китабымда шарт айтылады. Жангы къошакъ изданияда. Москва, «Российская газетада». 2010. Эки жюз жылны ичинде Кавказны Россейге къошулууу ислам айныгъан кезиуде угъай, аны кючю битеу дунияда окъуна азайгъанда болгъанды. Шёндюгю болум а арталлыда башхады. Исламны дуния башында айнып баргъаны Шимал Кавказда болумну тюрлендирмез деп къойсакъ, ол уллу ажашыулукъ боллукъду. Исламны Шимал Кавказда айныууну бир бёлек сылтаулары бардыла. Сёз ючюн, Запад Европаны къыралларында «титул миллетле» кеслерини башхаладан эсе энчиликлерин – тиширыу кийимледе, жашау этиу тёреледе эркинликлерин башхала сезерча этерге кюрешедиле, жюрютюлюне тургъан конституциягъа бузукълукъ этмегенлей. Бизде уа, Шимал Кавказда, шёндюгю къырал структураланы исламизациялау мурат бла «боевикле» къолларына сауут алып бардыргъан кюреш бек осалгъа жетгенди. Кёп жаш адамланы агъачха кетиулери, кенг жайылгъан оюм бла – жууукъ адамлары ёлгенлери ючюн дерт жетдирирге деген оюм бла байламлы сунмайма мен. Ишсизлик кенг жайылгъан болумда окъуна да иш табылмагъаныны хатасындан кетгендиле деп айталлыкъ тюйюлме. Экстремист эм ислам насийхатчыланы пропагандалары эм жержерли власть структураланы араларында улутхачылыкъ, сатхычлыкъ да кенг жайылгъанларын эсге алмазча тюйюлдю. Аны бла бирге законсузлукъ да Шимал Кавказда болумну иги да къатыландыргъанды, Россейни башха регионлары бла тенглешдиргенде. Мен Шимал Кавказда болумну Запад Европа бла нек тенглешдиргеними билирге сюемисиз? Россейде да, Запад Европада да муслийманлыла башхаладан эсе аздыла. Аланы экисин да дунияда исламны кюч ала баргъаны кёллендиреди. Болсада, ол эки регионда исламистлени кюреширлерини сылтаулары, формалары да бир бирде башха тюрлюдюле. Экстремистле муслийманла башхаладан эсе аслам болгъан къыраллада окъуна баш кётюредиле. Алада ала асламысында динсиз неда чекден озмагъан дини болгъан низамлагъа къажау кюрешедиле. Дагъыда эсге алмай къоймазча бир зат барды: ислам низамлы къыралла ислам къымылдауда, ол санда Шимал Кавказда да, экстремистле жанлы болмагъанлары. Бизде терс оюмлагъанла аз болмайдыла: Шимал Кавказда экстремистле ваххабит лозунгла бла баш кётюре эселе, ваххабит низамы болгъан Сауд Аравия болушады алагъа деп. Абд аль-Ваххабны ХVIII ёмюрде жайылгъан ниетлерини бла шёндюгю джихатчыланы (исламлы экстремистлени) ниетлерини мурдорлары, алай эсе, муратлары да, арталлыда башхаладыла. (2010 жылда Джорджтаун университетде (АБШ) Ислам-христиан сёлешиулени арасыны илму къуллукъчусу Натан Де Лонг-Баны «Мухаммад Ибн Абд аль-Ваххаб эм битеудуния джихад» деген китабы, орус тилге кёчюрюлюп басмаланнганды. Ваххабизм, кертиси бла да, не зат болгъанын билирге сюйгенлеге ол китабын окъугъуз, дейме. 2008 жылда мен Сауд Аравияны патчахы Абдалла бла ушакъ этген эдим. Ол мени бу жол къонакъ этгени биринчи тюйюл эди. Ол себепден Бир бёлек жылдан быладан бири оюнчакъ автоматны кертиге алышыргъа боллукъду. ушагъыбыз, официальный чекден озуп, ачыкъ халда баргъан эди. Ма ол кезиуде соргъан эдим экстремист джихадчылагъа сен къалай къарайса деп. «Мен жаланда тёрели ислам жанлыма», - деген эди Сауд Аравияны патчахы. Мен бу шартны Шимал Кавказны экстремистлерини бла Жууукъ Востокну радикалларыны, экстремистлерини эм террорист организацияларыны араларында байламлыкъла болмагъанларын кёргюзтюр ючюн айтмагъанма. Аллай байламлыкъла – сауутланы тапдырыу, кёп тюрлю жолла бла ахча бла жалчытыу, уллу сынаулары болгъан, келгенлей окъуна бандит къауумлада башчылыкъ этерге кюрешген террористлени келиулери къырал структураланы жоллары бла этилмегенлерин энчи чертир ючюн келтиреме. Нек дегенде Сауд Аравияны, Египетни, Бирикген Араб Эмиратланы, Катарны, Кувейтни, Сирияны эм Иорданияны оноучуларына Шимал Кавказда ислам джихадизмге къажау кюрешде бизни жанлы болгъанлагъача къараргъа керекди. Шимал Кавказда, артыкъда Дагъыстанда, бу жаны бла къоркъуулукъ бир бёлек жюз жаш адам, къолгъа сауут алып, властьны келечилерине чапханларында, мамыр халкъгъа къажау террорист актла бардыргъанларында тюйюлдю. Бек уллу къоркъуулукъ халкъны асламысы окъуна да алагъа къажау сюелмегенлериндеди, кёпле уа алагъа жашырын халда болушлукъ окъуна этедиле. Ол болум тюрлендирилмесе, исламлы экстремизмни толусунлай тунчукъдуруу деген кюреш болмазлыкъ ишди. Шимал Кавказда тутхучлулукъну жалчытыргъа кюрешгенлени барысы да, ала уа Россейде жашагъанланы асламыдыла, кюреш узакъгъа созуллугъун, бандит къауумланы башчыларын ёлтюргенликге, къажаулукъ тохтап къалмазлыгъын ангыларгъа керекдиле. Боевиклени кюч бла тунчукъдуруу бла бирге башха амалланы да хайырланыргъа керекди. Аладан бирин биз шарт белгилегенбиз: Шимал-Кавказ регионну ол болумгъа тюшген республикаларын социальноэкономика жаны бла айнытыу амалны. Производство объектлени къурау окъуна болумну иги жанына тюрлендирликди, алай эсе, ол амалны толу хайырланыргъа керекди. Сёз Россейни башха регионларындан Шимал Кавказгъа уллу усталыкълары болгъан специалистлени чакъырыуну юсюнден барады, артыкъда оруслу специалистлени. Ала бу жерли жаш тёлю бла бирге ишлегенден сора да, производство объектлени къураргъа аланы къатышдырлыкъдыла, аланы ол объектледе ишлерча хазырларыкъдыла. Уллу производство объектлени къурау бла бирге «кавказлы итиниулюкге» себеплик этерге керекди: гитче предприятияла, эл мюлк кооперативле, туризм эм башха аллай затла бла байламлы сервисле къураргъа. Ши- мал Кавказны айнытыугъа жораланнган аллай къырал инвестициялы стратегия, чекленнген стратегия болса окъуна да, россейли къырал бюджетден ырысхыны, Москваны улутхачы чиновниклери бла байламлыкъла жюрютген башчыларыны къолларына, тюзюн айтханда уа, хуржунларына тюшюрюрге чырмаулукъ этерикдиле. Аны бла бирге, ала да, башхалары да, халкъда граждан башламчылыкъ болмагъанын, бар эсе да, ол бек къарыусуз болгъанын, адамла битеу эслерин кеси сейирлерин неда жууукъ адамларыны сейирлерин къорууларгъа бургъанларын хайырланадыла. Жер-жерли власть структураланы законнга бузукълукъ этгенлерине къажау кюрешни ачыкъ эм кенг халда бек къаты бардырыргъа керекди. Ол кюрешге ол жерде жашагъанла, артыкъда жаш тёлю къатышса , бек иги боллукъду. Кертиди, ол кюрешни Шимал Кавказда миллетле аралы болумланы эм тукъумланы энчиликлерин эсепге алып бардырсакъ. Аллай кюрешни тохтаусуз бардырмасакъ , и ш биз сюйгенча бармаз. Шимал Кавказны муслийманларыны араларында политика ишни бардырыуну магъанасы артыкъда уллуду. Советлени кезиуюнде аллай кюрешни жашауда бардырыр ючюн, атеист пропаганданы эм Коммунист партияны идеологиясын хайырланнгандыла, ол ишге жер-жерли оноучуланы да къатышдырып. Шёндю болум башхады. Исламгъа къажау атеист пропаганда, башха динлегеча, арталлыда керексиз затды. Исламны юсюнден энчи алып айтханда уа, тёрелени, ол санда муслийман тиширыуланы тёрели кийимлерини юслеринден, даулашланы да къояргъа керекди. Модернизациялау кеси кёп затны тюрлендире барыр хар къайда да. Аны бла бирге Исламны ниети уруш экстремизмди деген оюмгъа да жол бермез ючюн, къаты кюреширге керекди. Ма былайда, кертиси бла да, уллу иш барды ислам насийхатчылагъа. Шёндюгю болумну энчилиги - ишлей тургъан муфтийлени асламысын эм аланы орунларын алыргъа кюрешгенлени тыш къыралла хазырлагъанларыды. Бизни баш борчубуз - муфтийлени хазырлауну керти исламгъа къуллукъ этген тыш къыраллы аралада бардырырча этиудю. Былайда Пакистандан бла Афганистандан эсе Жууукъ Востокну къыралларыны онглары кёпдюле, алай эсе, ала бла энчи байламлыкъла тохташдырыргъа, боллукъ муфтийлени алада хазырлауну юсюнден келиширге керекди. Алай этерге къыйын боллукъ тюйюлдю – этилген келишимлеге кёре, бизни билим берген учрежденияларыбызда Жууукъ Востокну къыралларындан келип кёпле окъуйдула. «Ладомир» басманы баш редактору, «Мухаммат файгъамбарны жашауу» деген китапны басмалагъан Юрий Михайлов: «Кавказда къаллай политиканы бардырыргъа кереклисини юсюнден сёз баргъанда, мени оюмума кёре, жокъ этиуню политикасын бардырыргъа керекди. Ол тюздю. Тирилиулюкню кетерирча кюч жокъду. Аны социальный эм экономика болумланы осаллыкълары неда ишчи жерлени жетишмегенлери туудурмагъандыла. Кавказда битеу даулашланы сылтауу «керти исламны» ангылау бла байламлыдыла. Дин сферада къаты кюреш баргъанда ёлтюргендиле муфтийлени да. Бизни арабызда уа, билим бла, сёлешиуле бла болмаса, ол кюрешде хорларча, къолларында автоматлары болгъан адамларыбыз жокъдула...» - деп айтханды ол. Шимал Кавказда дин управленияны намысы бек алашада болгъанын да эсге алыргъа керекди. Советлени кезиуюнде ала официальный низамны жашауда бардырыугъа тири къатышып тургъандыла. Шёндю уа алай этер онг жокъду – бирбир башчы ара структурала бла байламлыкъла жюрютгенин сезселе, ол халкъны ышаныулугъун тас этеди. Шимал Кавказда болумну тутхучлу этиуню мадарларындан биринеча, мында жашагъанланы Россейни башха регионларына кёчюрюуге да къараргъа керекди. Аны чекден озмай бардырыу проблеманы тамамлауда ахшы мадар болур. Алай эсе да, халкъ да таякъны эки къыйыры барды дегенлей, адамланы аслам халда кёчюрюу, кёчгюнчюле баргъан регионлада политика болумну осалгъа жетдирирге боллукъду. Шимал Кавказ ючюн кюреш, Москвада эм башха шахарлада кёплени жашауларын юзген терактла болуп къайтарыладыла. Ол чексиз уллу багъады, алай эсе да, Шимал Кавказда болумну тюбю-тамыры бла иги жанына тюрлендиргинчи андан къутулаллыкъ тюйюлбюз. Башха жол жокъду. Шимал Кавказ Россей Федерацияны бир кесегиди, мындан ары да боллугъу алайды. «Российская газета», 2011 жыл, 10-чу июнь 16 Haziran 2011 Malkar Zaman gazet - 3. bet Jamauat em Din Mamırlıqnı saqlarğa, respublikada bolumnu igilendirirge süygen har kim bla da birge işlerge hazırbız Mart ayda Hazratali Dzasejev QMR-ni musliymanlarını keziuden alğa çaqırılğan sezdlerinde respublikanı muftiyine ayırılğan edi. Arı deri DUM-nu başçısını orunbasarı bolğandı. Bügün ol bu qulluqda tamamlarğa belgilegen işleni, islam dinni bolumunu üsünden bizni soruularıbızğa juuapla bergendi. - Bek alğa qallay borçla salasız? - Muratıbız birdi - sıylı Quranña, Allahnı buyruğuna emda RF-ni baş zakonu - Konstitusiyağa tiyişlilikde musliymanlanı islam dinni tutarğa erkinliklerin qoruularğa. Bek alğa jamauatnı birikdiriunü üsünden sağış eterge kerekdi. Bügünlükde islam dinni atı bla, anı joruqların tiyişlisiça añılamağan adamlanı boluşluqları bla keslerini politika, ekonomika, geopolitika muratlarına jeterge süygenle köpdüle. Ol sebepden biz añılatıu işibizni tiriltgenbiz, bütünda jaş adamlanı aralarında. Respublikanı biteu rayonlarında bolup, adamla bla tübeşip, uuaz bardırabız, islamnı joruqlarını, ençiliklerini üslerinden aytabız. Alğın bizge şkollağa barırğa erkin etmey edile. Endi ua bilim bergen uçrejdeniyalanı tamataları bla kelişimle etip, tamata klasslanı oquuçularına islamnı ençiliklerini üsünden leksiyala oquybuz. - Köp bolmay siz Azerbaycanda bla Uzbekistanda bolğansız. Ol ne bla baylamlı edi? - Azerbaycanda Kavkaznı musliymanlarını baş din sovetini keñeşi bolğandı. Arı başha dinleni keleçileri, alimle, Kavkaznı biteu regionlarını, ol sanda Zakavkazyanı da, muftiyleri jıyılğan edile. Bakuda biz art zamanda islam qırallada qauğala nek köbeygenlerini sıltauların, Liviyada, İordaniyada, Yemenda, Tunisde, Egiptde bolumnu süzgenbiz. Bu qauğala bizni barıbıznı da bek jarsıtadıla. Keñeşge qatışhanla OONña regionda halnı tüzetirge, islam qırallada bolğan işlege tüz bağa biçerge tiyişli bolğanını üsünden Obraşçeniyanı qabıl körgendile. Andan sora da, OON-nu Sovetine bu qırallada politikanı, jaşaunu, adamlanı jarsıuların igi bilgen alimleni kiyirirge kerekdi da, allay predlojenie bergenbiz. Uzbekistanda ua andağı din qulluqçula islamnı tazalay saqlau qauğala boldurmau janı bla sınamlarına üyrenñenbiz. Dağıda musliymanlanı sıylı jerlerinde bolğanbız. Siz bilgenden, Muhammat fayğambarnı, Allahnı ırazılığı aña bolsun, ekige aylanñan qarındaşı Usama ben Abaz mında bastırılıpdı. Ol Aziyada islamnı jayıuğa ullu qıyın salğandı. Kesi da fayğambarnı birinçi sohtalarından edi. Andan sora da, Buharanı iymamı Bahhautdin Nahşpendini qabırında bolğanbız. Biz bu adamlanı sıyların körgenbiz ansı, alağa baş urmağanbız, anı ençi belgilerik edim. - Bakuda Qabartı-Malqarda bolumnu üsünden söz barğanmıdı? - Uğay, forumda bir regionnu jarsıuların ençi süzer murat joq edi, söz biteu musliymanlanı jarsıthan zatlanı üslerinden barğandı. İslamnı saqlauda bir biribizni sınamıbız bla şağıreylenñenbiz. - Sezdni allında islam bilim beriu aranı murdor taşı salınñan edi. Bügünlükde quruluş ne haldadı? - Anı işletiunü üsünden amanlıqçılanı qollarından joülğan muftiy Anas Pşihaçev eki jıl mından alğa RF-ni Prezidenti bla Soçide tübeşgeninde aythan edi. Qıralnı başçısı ol nietni jarathandı, kesi da ahça bölürge ırazılığın bildirgendi. Aña QMR-ni Prezidenti da qoşumçuluq etgendi. Alay bla, bügünlükde aranı işletirge Nalçik çerekni jağasında jer bölünñendi. Kesigiz da körgen bolursuz, quruluş işle qıstau baradıla - fundamenti hazırdı. Allah aytsa, 2012 jılda martaprel aylada bitdirirge murat bardı. - Alğaraqlada QMR-de İç işleni ministerstvosu bla DUM birge işleunü üsünden kelişimge qol salğandıla. Anda söz neni üsünden baradı? Siz oüm etgenden, aña köre «musliymanlanı tizmeleri» jañırtıllıqlarına qorquu barmıdı? - Kelişimge qol salınñanına, nek ese da, artıqsız da ullu mağana berilgendi. Alay biz UFSİN, Narkokontrol, Ot tüşüuge qajau slujba, Bilim beriu em ilmu ministerstvo, türlü-türlü jamauat organizasiyala bla birge işleunü üsünden aña uşaş dokumentlege qol salğanbız. Başhaça aythanda, respublikada mamırlıqnı saqlarğa, bolumnu tüzetirge süygen har kim bla da birge işlerge hazırbız. «Musliymanlanı tizmelerini» üsünden aythanda ua, DUM bir adamğa bir türlü tizme bermegenine, alanı quramağanına ant eteme. Köp bolmay RF-ni Jamauat palatasında Kabartı-Malqarda jaş adamla radikalnıy islam janlı nek bolğanlarına atalğan keñeşde anı qurağan em bardırğan telejurnalist Maksim Şevçenko bizni terslegendi. Bılayda, birinçiden, tübeşiuge bizni bir keleçibiz da çaqırılmağanın, respublikanı başçısı Arsen Kanokov da jıyılıunu üsünden tüz ol başlanırnı allında bilip, arı kesi allına barıp qalğanın belgilerik edim. Jıyılıuda QMR-ni Musliymanlarını din upravleniyası jaş musliymanlanı tizmelerin iç işle organlağa beredi, degendi Maksim Şevçenko. Başha keñeşleden birinde meni orunbasarlarımdan biri aña joluğup, bıllay ötürükleni jayarğa ayıp tüyülmüdü, dep sorğan edi. Maksim Leonardoviç bu informasiyanı tüzlügüne bla tersligine anı bir türlü şağatı bolmağanın aytıp, keçginlik tilegendi. Bolsada bizni atıbız amanña çığarılğandı. Bıllay zatla ua respublikada bolumnu andan da osal etedile, anı eşitgen jaş adamla DUM islamğa qajau işleydi, musliymanlanı erkinliklerin buzadı, degen oümğa keledile. Ol a ma bügünça halğa keltirmey qoymaydı. Men oüm etgenden, bıllay qauğaladan kim ese da bir ullu fayda aladı. - Bir-eki jıl mından alğa, siz ol zamanda muftiyni orunbasarı edigiz, MVD-da brifiñleden birinde «tizginlege» tüşgen musliymanña, ol bir türlü amanlıq etmegen ese da, andan çıqğan bek qıyındı, degen edigiz. Bügünlükde ua ol hal saqlanamıdı? - Türlenñendi dep taukel aytallıqma. «Tizginleni» men kesim bir zamanda da körmegenme, iç işle organladan alanı bir körgüztügüz degen tilegibizge ol bizni iç işibizdi, operativ informasiyadı, dep qoyadıla. Bolsada, Allahha şukur, bügünlükde, alğınça, mejgitni allında süelip, arı kelgenleni tuqumların esepge alıu adet joqdu. - Alğaraqlada QMR-ni Prezidenti Keçiu janı bla komissiya quraunu üsünden aythan edi. Siz aña qoşulğanmısız? - Çaqırıu etilgendi, alay alıqa ne bla küreşirigibiz, komissiyanı qallay muratları bolğanını üsünden juq da bilmeyme. - Köple respublikağa radikalnıy islamnı joruqların musliyman qırallada oquğan jaş adamla keltirgendile, deydile. Siz a qalay sunasız? - Ol ahırda ters oümdu. Men anı üsünden har zamanda da aytama. Söz üçün, Nalçikde islam institutnu ustazlarını emda upravleniyada işlegenleni aslamı da tış qırallada oquğandıla. Alay ala jamauatnı ters janına tartadıla, aman zatlağa üyretedile, bizni milletlege uşamağan kultura keltiredile dep, bir adam da aytallıq tüyüldü. Bügünlükde qıralnı çeklerin jabıp, jaşlağa musliyman qırallada bilim alırğa jolnu kessek, ol ters onou bolluqdu. Jarsıuğa, bir islam vuz bla da kelişimibiz joqdu. Bu kemçilikni keterirge tiyişlidi, oqutuu janı bla qıral programma bolurğa kerekdi. Süysek, süymesek da, jaşla oquuğa baradıla. Ala qallay şkollağa, oquu üylege kirgenlerin, qallay bilim alğanların tintgenley tursaq hayırlı bolluq edi. İslam din keñ jayılıp baradı desem, meni bla daulaşırıqla bolmazla. Bütünda bek aña jaş adamla tartıladıla. Ala birinçi bilimni kimden alğanları, qallay joruqlağa üyrenñenleri bek mağanalıdı: kim biledi, birle ters zatlanı üyretip, keslerine taplıqğamı hayırlanadıla neda islamnı joruqların teren bilgen alimle islam dinni ençiliklerin tiyişlisiçamı añılatadıla. Men RFni Prezidentini Sever-Kavkaz federalnıy okrugda tolu erkinlikli keleçisi A. Hloponin bla tübeşiude jaş adamlanı oqutuu janı bla qıral programma bolurğa kerekdi, degen edim. - Tübeşiuge hazırlana, bıllay şartla açıqlağanma: 2005 jılda elleni bla mejgitleni iymamlarını bilimlerin süzgende, 150 adamdan 120-sı ol osal bolğanın körgüztgendile. Bügünlükde ua iymamlanı bilimlerine ırazımısız? - Uğay, kadrla bla işibiz barısından da jarsıuludu. Anı qalay tüzetirge kerekdi? Oñ bolğanını qadar, bilimlerin ösdürüu janı bla kursla quraybız, türlü-türlü kitapla üleşebiz. Alay ol azlıq etedi, bolsada başha amalıbız joqdu. - Bir-bir ekspertle, ol sanda politika ilmulanı kandidatları Rinat Muhametov em Ruslan Kurbanov, Şimal Kavkazda din upravleniyalanı bla musliymanlanı aralarında baylamlıqla quralmağanın, DUM-la jamuatdan uzaqda bolğanların aytadıla. Siz aña qalay qaraysız? - Bizni eşikleribiz har kimge da açıqdıla. Din upravlenie bla baylamlıq jürütürge süymegenle ua ol eşikni jüreklerinde kesleri japhandıla. Jaş adamlağa ua har kimni auazı küçlü ese, sağış etmegenley, anı ızından barmağız derik edim. Allah bizge har biribizge da aqıl bergendi, alay ese ua, jaşauda qaysı jol bla barlığığıznı kesigiz saylarğa erkinsiz. İslamnı atından söleşip, kesini jarsıuların tamamlarğa izlegenleni qollarında aqılsız ginjile bolmağız, derik edim. Entta qaytarıp aytama, bizni eşikleribiz har kimge da açıqdıla. Keligiz. Biz uşaq bardırırğa, añılamağan zatlanı süzerge, biz bilmegen bar ese ua, belgili alimleni çaqırıp, alağa tıñılarğa hazırbız. Uşaqnı TİKALANI Fatima bardırğandı. 16 Haziran 2011 Malkar Zaman gazet - 3. bet Жамауат эм Дин Мамырлыкъны сакъларгъа, республикада болумну игилендирирге сюйген хар ким бла да бирге ишлерге хазырбыз Март айда Хазратали Дзасежев КъМР-ни муслийманларыны кезиуден алгъа чакъырылгъан съездлеринде республиканы муфтийине айырылгъан эди. Ары дери ДУМ-ну башчысыны орунбасары болгъанды. Бюгюн ол бу къуллукъда тамамларгъа белгилеген ишлени, ислам динни болумуну юсюнден бизни сорууларыбызгъа жууапла бергенди. - Бек алгъа къаллай борчла саласыз? - Муратыбыз бирди - сыйлы Къураннга, Аллахны буйругъуна эмда РФ-ни баш закону - Конституциягъа тийишлиликде муслийманланы ислам динни тутаргъа эркинликлерин къорууларгъа. Бек алгъа жамауатны бирикдириуню юсюнден сагъыш этерге керекди. Бюгюнлюкде ислам динни аты бла, аны жорукъларын тийишлисича ангыламагъан адамланы болушлукълары бла кеслерини политика, экономика, геополитика муратларына жетерге сюйгенле кёпдюле. Ол себепден биз ангылатыу ишибизни тирилтгенбиз, бютюнда жаш адамланы араларында. Республиканы битеу районларында болуп, адамла бла тюбешип, ууаз бардырабыз, исламны жорукъларыны, энчиликлерини юслеринден айтабыз. Алгъын бизге школлагъа барыргъа эркин этмей эдиле. Энди уа билим берген учрежденияланы таматалары бла келишимле этип, тамата классланы окъуучуларына исламны энчиликлерини юсюнден лекцияла окъуйбуз. - Кёп болмай сиз Азербайджанда бла Узбекистанда болгъансыз. Ол не бла байламлы эди? - Азербайджанда Кавказны муслийманларыны баш дин советини кенгеши болгъанды. Ары башха динлени келечилери, алимле, Кавказны битеу регионларыны, ол санда Закавказьяны да, муфтийлери жыйылгъан эдиле. Бакуда биз арт заманда ислам къыраллада къаугъала нек кёбейгенлерини сылтауларын, Ливияда, Иорданияда, Йеменда, Тунисде, Египтде болумну сюзгенбиз. Бу къаугъала бизни барыбызны да бек жарсытадыла. Кенгешге къатышханла ООНнга регионда халны тюзетирге, ислам къыраллада болгъан ишлеге тюз багъа бичерге тийишли болгъаныны юсюнден Обращенияны къабыл кёргендиле. Андан сора да, ООН-ну Советине бу къыраллада политиканы, жашауну, адамланы жарсыуларын иги билген алимлени кийирирге керекди да, аллай предложение бергенбиз. Узбекистанда уа андагъы дин къуллукъчула исламны тазалай сакълау къаугъала болдурмау жаны бла сынамларына юйреннгенбиз. Дагъыда муслийманланы сыйлы жерлеринде болгъанбыз. Сиз билгенден, Мухаммат файгъамбарны, Аллахны ыразылыгъы анга болсун, экиге айланнган къарындашы Усама бен Абаз мында бастырылыпды. Ол Азияда исламны жайыугъа уллу къыйын салгъанды. Кеси да файгъамбарны биринчи сохталарындан эди. Андан сора да, Бухараны иймамы Баххаутдин Нахшпендини къабырында болгъанбыз. Биз бу адамланы сыйларын кёргенбиз ансы, алагъа баш урмагъанбыз, аны энчи белгилерик эдим. - Бакуда Къабарты-Малкъарда болумну юсюнден сёз баргъанмыды? - Угъай, форумда бир регионну жарсыуларын энчи сюзер мурат жокъ эди, сёз битеу муслийманланы жарсытхан затланы юслеринден баргъанды. Исламны сакълауда бир бирибизни сынамыбыз бла шагъырейленнгенбиз. - Съездни аллында ислам билим бериу араны мурдор ташы салыннган эди. Бюгюнлюкде къурулуш не халдады? - Аны ишлетиуню юсюнден аманлыкъчыланы къолларындан жоюлгъан муфтий Анас Пшихачев эки жыл мындан алгъа РФ-ни Президенти бла Сочиде тюбешгенинде айтхан эди. Къыралны башчысы ол ниетни жаратханды, кеси да ахча бёлюрге ыразылыгъын билдиргенди. Анга КъМР-ни Президенти да къошумчулукъ этгенди. Алай бла, бюгюнлюкде араны ишлетирге Нальчик черекни жагъасында жер бёлюннгенди. Кесигиз да кёрген болурсуз, къурулуш ишле къыстау барадыла - фундаменти хазырды. Аллах айтса, 2012 жылда мартапрель айлада битдирирге мурат барды. - Алгъаракълада КъМР-де Ич ишлени министерствосу бла ДУМ бирге ишлеуню юсюнден келишимге къол салгъандыла. Анда сёз нени юсюнден барады? Сиз оюм этгенден, анга кёре «муслийманланы тизмелери» жангыртыллыкъларына къоркъуу бармыды? - Келишимге къол салыннганына, нек эсе да, артыкъсыз да уллу магъана берилгенди. Алай биз УФСИН, Наркоконтроль, От тюшюуге къажау служба, Билим бериу эм илму министерство, тюрлю-тюрлю жамауат организацияла бла бирге ишлеуню юсюнден анга ушаш документлеге къол салгъанбыз. Башхача айтханда, республикада мамырлыкъны сакъларгъа, болумну тюзетирге сюйген хар ким бла да бирге ишлерге хазырбыз. «Муслийманланы тизмелерини» юсюнден айтханда уа, ДУМ бир адамгъа бир тюрлю тизме бермегенине, аланы къурамагъанына ант этеме. Кёп болмай РФ-ни Жамауат палатасында Кабарты-Малкъарда жаш адамла радикальный ислам жанлы нек болгъанларына аталгъан кенгешде аны къурагъан эм бардыргъан тележурналист Максим Шевченко бизни терслегенди. Былайда, биринчиден, тюбешиуге бизни бир келечибиз да чакъырылмагъанын, республиканы башчысы Арсен Каноков да жыйылыуну юсюнден тюз ол башланырны аллында билип, ары кеси аллына барып къалгъанын белгилерик эдим. Жыйылыуда КъМР-ни Муслийманларыны дин управлениясы жаш муслийманланы тизмелерин ич ишле органлагъа береди, дегенди Максим Шевченко. Башха кенгешледен биринде мени орунбасарларымдан бири анга жолугъуп, быллай ётюрюклени жаяргъа айып тюйюлмюдю, деп соргъан эди. Максим Леонардович бу информацияны тюзлюгюне бла терслигине аны бир тюрлю шагъаты болмагъанын айтып, кечгинлик тилегенди. Болсада бизни атыбыз аманнга чыгъарылгъанды. Быллай затла уа республикада болумну андан да осал этедиле, аны эшитген жаш адамла ДУМ исламгъа къажау ишлейди, муслийманланы эркинликлерин бузады, деген оюмгъа келедиле. Ол а ма бюгюнча халгъа келтирмей къоймайды. Мен оюм этгенден, быллай къаугъаладан ким эсе да бир уллу файда алады. - Бир-эки жыл мындан алгъа, сиз ол заманда муфтийни орунбасары эдигиз, МВД-да брифингледен биринде «тизгинлеге» тюшген муслийманнга, ол бир тюрлю аманлыкъ этмеген эсе да, андан чыкъгъан бек къыйынды, деген эдигиз. Бюгюнлюкде уа ол хал сакъланамыды? - Тюрленнгенди деп таукел айталлыкъма. «Тизгинлени» мен кесим бир заманда да кёрмегенме, ич ишле органладан аланы бир кёргюзтюгюз деген тилегибизге ол бизни ич ишибизди, оператив информацияды, деп къоядыла. Болсада, Аллахха шукур, бюгюнлюкде, алгъынча, межгитни аллында сюелип, ары келгенлени тукъумларын эсепге алыу адет жокъду. - Алгъаракълада КъМР-ни Президенти Кечиу жаны бла комиссия къурауну юсюнден айтхан эди. Сиз анга къошулгъанмысыз? - Чакъырыу этилгенди, алай алыкъа не бла кюреширигибиз, комиссияны къаллай муратлары болгъаныны юсюнден жукъ да билмейме. - Кёпле республикагъа радикальный исламны жорукъларын муслийман къыраллада окъугъан жаш адамла келтиргендиле, дейдиле. Сиз а къалай сунасыз? - Ол ахырда терс оюмду. Мен аны юсюнден хар заманда да айтама. Сёз ючюн, Нальчикде ислам институтну устазларыны эмда управленияда ишлегенлени асламы да тыш къыраллада окъугъандыла. Алай ала жамауатны терс жанына тартадыла, аман затлагъа юйретедиле, бизни миллетлеге ушамагъан культура келтиредиле деп, бир адам да айталлыкъ тюйюлдю. Бюгюнлюкде къыралны чеклерин жабып, жашлагъа муслийман къыраллада билим алыргъа жолну кессек, ол терс оноу боллукъду. Жарсыугъа, бир ислам вуз бла да келишимибиз жокъду. Бу кемчиликни кетерирге тийишлиди, окъутуу жаны бла къырал программа болургъа керекди. Сюйсек, сюймесек да, жашла окъуугъа барадыла. Ала къаллай школлагъа, окъуу юйлеге киргенлерин, къаллай билим алгъанларын тинтгенлей турсакъ хайырлы боллукъ эди. Ислам дин кенг жайылып барады десем, мени бла даулашырыкъла болмазла. Бютюнда бек анга жаш адамла тартыладыла. Ала биринчи билимни кимден алгъанлары, къаллай жорукълагъа юйреннгенлери бек магъаналыды: ким биледи, бирле терс затланы юйретип, кеслерине таплыкъгъамы хайырланадыла неда исламны жорукъларын терен билген алимле ислам динни энчиликлерин тийишлисичамы ангылатадыла. Мен РФни Президентини Север-Кавказ федеральный округда толу эркинликли келечиси А. Хлопонин бла тюбешиуде жаш адамланы окъутуу жаны бла къырал программа болургъа керекди, деген эдим. - Тюбешиуге хазырлана, быллай шартла ачыкълагъанма: 2005 жылда эллени бла межгитлени иймамларыны билимлерин сюзгенде, 150 адамдан 120-сы ол осал болгъанын кёргюзтгендиле. Бюгюнлюкде уа иймамланы билимлерине ыразымысыз? - Угъай, кадрла бла ишибиз барысындан да жарсыулуду. Аны къалай тюзетирге керекди? Онг болгъаныны къадар, билимлерин ёсдюрюу жаны бла курсла къурайбыз, тюрлю-тюрлю китапла юлешебиз. Алай ол азлыкъ этеди, болсада башха амалыбыз жокъду. - Бир-бир экспертле, ол санда политика илмуланы кандидатлары Ринат Мухаметов эм Руслан Курбанов, Шимал Кавказда дин управленияланы бла муслийманланы араларында байламлыкъла къуралмагъанын, ДУМ-ла жамуатдан узакъда болгъанларын айтадыла. Сиз анга къалай къарайсыз? - Бизни эшиклерибиз хар кимге да ачыкъдыла. Дин управление бла байламлыкъ жюрютюрге сюймегенле уа ол эшикни жюреклеринде кеслери жапхандыла. Жаш адамлагъа уа хар кимни ауазы кючлю эсе, сагъыш этмегенлей, аны ызындан бармагъыз дерик эдим. Аллах бизге хар бирибизге да акъыл бергенди, алай эсе уа, жашауда къайсы жол бла барлыгъыгъызны кесигиз сайларгъа эркинсиз. Исламны атындан сёлешип, кесини жарсыуларын тамамларгъа излегенлени къолларында акъылсыз гинжиле болмагъыз, дерик эдим. Энтта къайтарып айтама, бизни эшиклерибиз хар кимге да ачыкъдыла. Келигиз. Биз ушакъ бардырыргъа, ангыламагъан затланы сюзерге, биз билмеген бар эсе уа, белгили алимлени чакъырып, алагъа тынгыларгъа хазырбыз. Ушакъны ТИКАЛАНЫ Фатима бардыргъанды. 16 Haziran 2011 Malkar Zaman gazet - 3. bet Keñeş Amanlıqçılıqğa qajau küreş baradı QMR-ni prokuraturasında quralıulu halda etilgen amanlıqçılıqğa qajau küreş bardırıu janı bla vedomstvola aralı dayım işlegen işçi qauumnu köp bolmay keziulü jıyılıuu bolğandı. QMR-ni prokurorunu orunbasarı A.L.Mahov anda sözünde respublikada quralıulu halda etilgen amanlıqçılıqğa qajau küreş ne halda bolğanını üsünden ayta, bıllay şartlanı ülgüge keltirgendi. Bıyıl QMR-de ol türlü 37 amanlıq iş etilgeni esepge alınñandı. Aladan 32-si pravo nizamnı saqlauçu organlanı qulluqçularını em askerçileni jaşaularına suğanaqlıq etiu bla baylamlıdı. Allay amanlıq işleni keziuünde 12 adamnı jaşauu üzülgendi. Alanı arasında MVD-nı qulluqçularından onoulan, UFSB-nı bir adamı em bir da askerçi bardıla, 15 adam jaralı bolğandı. Anı bla birge dokladçı zakonsuz sauutlanñan qauumlanı turğan jerlerin açıqlau janı bla iş qolğa alğından ese taukel alınñanın, jetişimli bardırılğanın belgilegendi. Ençi operasiyanı keziuünde aladan em alağa boluşhanladan 37 adam joq etilgendi. Ol sanda ekstremistleni başçıları Jappulanı A.T., Taşuev K.L., Şamaev A.S., Hacilanı B.M., Hamurzov A.H., Abazov B.M., Gendugov A.H., Balkizov H.L., Mamişev A.S. em başhala. A.L. Mahov andan arı sözünde quralıulu halda etilgen amanlıqçılıqğa qajau küreşde bir qauum jetişim bar ese da, alıqa anı jamauat jaşauğa qorquuluğu keterilmegenin çertgendi. Bek alğa degendi ol, bıllay küreşni bir sistema bla bardırıuğa, anı qıymatlı boluruna tiyişlisiça qayğırıu joqdu. Ekinçiden, sauutlanı, patronlanı, çaçılıuçu zatlanı em çaçdırıuçu ustroystvolanı zakonsuz satıu köpden-köp bola barğanı qayğı etdirgenley turadı. Keñeşni ahırında sledstvie bölümleni em operativ slujbalanı işlerine bağa biçilgendi. Ala borçların ne qadar juuaplı toltursala, quralıulu halda etilgen amanlıqçılıqğa qajau küreş allay bir qıymatlı bolluğu aytılğandı. Keñeşni begiminde respublikanı pravo nizamnı saqlauçu organlarını juuuq zamanda boljalğa salmay tamamlanıllıq borçları jazılıp, koordinasiya sovetni har çlenini qoluna tutdurulğandı.                   QMR-ni prokuratu- rasını press-slujbası Кенгеш Аманлыкъчылыкъгъа къажау кюреш барады КъМР-ни прокуратурасында къуралыулу халда этилген аманлыкъчылыкъгъа къажау кюреш бардырыу жаны бла ведомствола аралы дайым ишлеген ишчи къауумну кёп болмай кезиулю жыйылыуу болгъанды. КъМР-ни прокуроруну орунбасары А.Л.Махов анда сёзюнде республикада къуралыулу халда этилген аманлыкъчылыкъгъа къажау кюреш не халда болгъаныны юсюнден айта, быллай шартланы юлгюге келтиргенди. Быйыл КъМР-де ол тюрлю 37 аманлыкъ иш этилгени эсепге алыннганды. Аладан 32-си право низамны сакълаучу органланы къуллукъчуларыны эм аскерчилени жашауларына сугъанакълыкъ этиу бла байламлыды. Аллай аманлыкъ ишлени кезиуюнде 12 адамны жашауу юзюлгенди. Аланы арасында МВД-ны къуллукъчуларындан оноулан, УФСБ-ны бир адамы эм бир да аскерчи бардыла, 15 адам жаралы болгъанды. Аны бла бирге докладчы законсуз сауутланнган къауумланы тургъан жерлерин ачыкълау жаны бла иш къолгъа алгъындан эсе таукел алыннганын, жетишимли бардырылгъанын белгилегенди. Энчи операцияны кезиуюнде аладан эм алагъа болушханладан 37 адам жокъ этилгенди. Ол санда экстремистлени башчылары Жаппуланы А.Т., Ташуев К.Л., Шамаев А.С., Хаджиланы Б.М., Хамурзов А.Х., Абазов Б.М., Гендугов А.Х., Балкизов Х.Л., Мамишев А.С. эм башхала. А.Л. Махов андан ары сёзюнде къуралыулу халда этилген аманлыкъчылыкъгъа къажау кюрешде бир къауум жетишим бар эсе да, алыкъа аны жамауат жашаугъа къоркъуулугъу кетерилмегенин чертгенди. Бек алгъа дегенди ол, быллай кюрешни бир система бла бардырыугъа, аны къыйматлы болуруна тийишлисича къайгъырыу жокъду. Экинчиден, сауутланы, патронланы, чачылыучу затланы эм чачдырыучу устройстволаны законсуз сатыу кёпден-кёп бола баргъаны къайгъы этдиргенлей турады. Кенгешни ахырында следствие бёлюмлени эм оператив службаланы ишлерине багъа бичилгенди. Ала борчларын не къадар жууаплы толтурсала, къуралыулу халда этилген аманлыкъчылыкъгъа къажау кюреш аллай бир къыйматлы боллугъу айтылгъанды. Кенгешни бегиминде республиканы право низамны сакълаучу органларыны жууукъ заманда болжалгъа салмай тамамланыллыкъ борчлары жазылып, координация советни хар членини къолуна тутдурулгъанды.                   КъМР-ни прокурату- расыны пресс-службасы 16 Haziran 2011 Malkar Zaman gazet - 3. bet SAUUTLANÑAN BUZUQÇU QAUUM Bedişlikge qalıu Şimal Kavkaznı sauutlanñan bandit qauumu federalnıy küçlege qajau küreşgenini hatasından öltürülüp da, tutulup da jüzle bla sanalğan boeviklerin tas etgendi. Spesialistleni aythanlarına köre, bu janıuar, urup başın ketere barsañ da, gurgunnu quyruğu ösgença, öse, köbeye baradı, kaçestvo janı bla jañıları öltürülgenlege jetalmay esele da. Astemirov Anzorça (QabartıMalqar), Said Buryatskiyça (İñuşetiya), Magomedali Vagabovça, İsrapil Valicanovça (Dağıstan) terroristleni aytılğan başçılarını atların adamla alıqa unutmağandıla. Ala barısı da 2010-2011 jıllada bardırılğan ençi operasiyalanı keziulerinde öltürülgendile. Bu başkesleni jolları köp türlü buzuqluq işle bla sırılıpdıla, alanı qolları jiñiriklerine deri qan juğudula. Biz alanı zamanıbıznı buzuqçu jigitlerine sanay esek da, adamla bla kelişe, keslerin süydüre bilgenlerine ua uğay deyallıq tüyülbüz. Kesi jollarını tüzlügüne tolu iynanıuları em qıral nizamnı körüp bolmauları bla ala igi tohtaşmağan em aqılları küçlenmegen jaş adamlanı «cihat» degen uçhalauuq jolğa kesi ızlarından tizedile. Alay ese da ağaç emirleni zamanları ozğandı, alanı har birine kereklisi jetgendi. Ölgen börüleni orunlarına ua kimle kelgendile? «Cihatda» şöndü boş jerleni alğanlağa jalanda küçükledile desek ajaşırıq tüyülbüz. Alanı bir birlerine 20 jıl endi bolğandı. Töreli jaşauda alanı aslamısı eslenmegen, aqıldan kemireklege sanalğan esele, mında ağaçda, «İmarat Kavkaz» degen bandit qauumnu qulluq bashıçında alağa biyik jerle berilgendile, kerti tüyül ese da, şahar, rayon, tolu respublika qollu oquna da etgendile. Alıqa tişi çıqmağan sabiyini jüregin qalay öhtemlendirmez ol? Sezmeydile da jaş komandirle ullu oünda peşkala bolğanların, başhaça aytsaq, kesleri körünmey oünnu bardırğanla, kerek bolsa, alanı ne zamanda da qurmanlıq eteriklerin. Bandit podpoleni başçıları, bir janın alıp qarasaq, sauut bla baylamlı bolğan keslerini kiçi qarındaşlarına, siz Allahnı askerçilerisiz, uruşda ölsegiz, tüzünley jannetge tüşeriksiz, sizni ua anda 72 hur qız saqlap turadıla, deydile. Başha janından qarap aytsaq, ağaçdağı baçamala keslerini jaşauların ne tatlı bal qalaçha da alışırıq tüyüldüle. Boljalları jetgen keziude ala, tünene qarındaşımsa, nögerimse, soratnigimse dep turğanlanı, keslerini jaşauların qoruular üçün, batdırırğa uğay demeydile. Tünenegi jigitle, keslerin arslanlağa sanap turğanla, pravonu qoruulauçu organlanı qollarına tüşgenley, qamiş börüle bolup qaladıla. Tutulğan boevikle bergen şartla bla Kavkazda bandit podpoleni atları aytılğan başçıları joq etilgendile neda tutulğandıla. Ençi alıp aythanda, 2011 jılda 21-çi fevralda Magasnı rayon südü Nazrandağı bandit qauumnu başçısı Timur Elhoraevge 4 jılnı tutmaqda olturturğa em bir jılnı da erkinligine çek salırğa dep onou etgendi. Ol zakonsuz sauutlanñan qauumnu qurağandı, zakonsuz sauut satıp alğandı em anı jürütgendi dep terslenñendi. Andan sora da, ol başçılıq etgen bandit qauum Magasha (Ali Tazievge) ençi halda boysunñanı da açıqlanñandı. Eştada, oquuçulanı bir bir leri boevikge allay jumuşaq onou nek etilgendi dep sorurğa da bolurla, ol igi kesek zamannı tutmaqda oltururğa kerekdi degen onouğa tiyişlidi dep. Anı da sıltauu bardı: Elhoraev tersligin boünuna alğandı «kertisi» bla çoğoj bolğanın aythandı, anı üçün anı işine ençi közden qarağandıla. Başhaça aytsaq, alğınñı imaratçı aña jumuşaqlıq etilgeni üçün, anı kesin da sathanları üçün nögerlerin ayamağandı. Söz üçün, andan alğa Elhoraevni siloviklege başha «mocahet», sledstvie bla işlerge kelişgen İdris Ahiev sathan edi. Anı aythanına köre, anı komandiri Elhoraev FSB bla işlerge kelişgen boevikleni juuuqların qırırğa ant etgen edi. Alaydı da, bandit qauumlanı boevikleri satılsala, alanı keslerinden sora da, juuuqların da öltürürge degen onou bolğandı. Ağaç şaykalanı liderleri jesirlikge tüşsele ua, anı üçün bir kişini allında juuaplı bolmağandıla. Ma kişige da boysunmağan, allay oğursuz ugolovnik bolğandı Magas degen çam atlı, 2010 jılda tutmaqğa tüşgen Ali Taziev. Ol tutulğunçu respublikada teraktla em diversiyala ete, bu bandit, ızından tizgen jaşlanı jamauat zakonlağa tiyişlilikde uğay, qalay tap tüşse alay jaşau eterge üyretip bolğandı. Tutmaqda naralağa tüşgenden sora ua kesin qutultur üçün tintiu işleni bardırğan organlağa nögerlerin bir biri ızından satıp turğandı. Ol halda anı bla birge işleunü hayırından boldurulğandıla şimal kavkaz podpolege qajau küreşde ahşı jetişimle. Seyir ese da, murdar Magasnı hayırından tübü-tamırı bla igi janına türlenñendi İñuşetiyada ahır keziude bolum. Ençi alıp aythanda, kertisi bla da, Taziev bergen informasiya jol körgüztgendi operativniklege «iñuş camaatnı» başçılarından biri bolğan, birinçi nomerli terrorist Doku Umarov bla baylamlıq jürütgen Başir Hamhoev qayda bolğanına. Martnı ahırında, Magasnı aythanını hayırından İñuşetiyanı Sunja rayonunu Oğarğı Alkun elinden 25 kilometr bir janında ağaçda ornalğan «mocahedleni» ullu bazaları joq etilgen edi. Ol keziude, aviasiya bla urğanda, 17 bandit ölgen edile, ol sanda Umarovnu ençi vraçı em Doka bla birge on jıldan aslam zamannı taulada buğup aylanñan, anı juuuq nögeri Supyan Abdullaev da. Umarov ol keziuçükde bomböjka bardırıla turğan jerge jetalmağanı üçün sau qalğan bolur edi. İslamlı saytla Oğarı Alkunnu qatında bardırılğan ençi operasiyanı üsünden aythanlarında ölgenleni sanın azaytırğa, «amir Magasnı» qoruularğa küreşedile, baza da ullu tüyül edi, ol jalanda qauumğa jañıdan qoşulğanlanı üyretiuçü baza edi, kesi da Taziev jesirge tüşgenden sora 7 ay ozup işlenñendi derge küreşedile. Tashaçı şartla ua ol artallıda başhaça bolğanına şağatlıq etedile. Aviasiya tazalağan jer, janların ayamazlıqlanı, ol sanda atı aytılğan «Riyadus-Salihiyn» qauumnu üyretiuçü arası bolğanına şağatlıq etedile. Kertisi bla da, mında keziulü kamikadzeleni hazırlap turğandıla. Ala mamır şaharlada köp kilogrammlı trotil bombalanı atdırırğa kerek edile. Alay bla adam sıfatlı bu jırthıç janıuarlanı jıyını joq etilgenini hayırında jüzle bla sanalğan mamır adamlanı jaşauları üzülmey, sau qalğandıla. Boevikleni ideologiya işlerini kuratorlarını, Magas bazanı bolğanın bilmegendi degenleri ua - bütünda ötürükdü. Banditleni ağaçda kurkaları, bir bölek jer üyleri, osal kommunikasiya ızları bolğanlı altı jıl ketgendi. Taziev, «Kavkaz imaratda» iñuşlu sektor üçün juuaplı bolğanı sebepli aña boysunñanla respublikanı qalayında jer tübünde buğunup turğanların bilmey amalı joq edi. Adam atladan, yavkaladan em parolladan sora da, Magas sledstviege köp türlü seyirlik informasiyala bergendi. Söz üçün, anı başkesleri İñuşetiyada bolumnu qatılandırıuğa qajau süelgenleni, ol sanda din ahlulanı keleçilerin da, ilişanña salıp bolğandıla. Qalay da etip, ne ullu qoranç bolluq ese da, halqnı nietin, töresin da esge almay, regionnu çalpındırırğa kerek edile. Andan sora da, tutmaqda olturup turğan bandit «mocahedleni» qaltalarına ahça ırhıla tış qırallı nasiyhatçıladan sora da, respublikanı uluthaçı qulluqçularından qalay kelip turğanların aythandı. Magas «Allahnı askerçisi» degen atnıda boşdan almağandı, «cahid» jolğa da boşdan tüşmegendi. Sauut, kiyim, aş-azıq em transport satıp alırğa jıyılğan obşçakga da qolun suqmay qoymağandı. Alay bla amirni baylığı bir bölek million dollarla bla sanalırça bolğandı. Alay ese da, anı nögerleri keslerini başçılarını biteu partizan qımıldauğa ullu zaran tüşürgenin keçmegendile. Boevikle Tazievni auuzun jabar em sledstvie bla işlemezça eter muratda anı juuuqların qorquturğa da küreşgendile. Üçünçü martda Nazrannı tiyresinde Nasır-Kort elde, Taziev Alini anası bla egeçi jaşağa nüynü arbazın da , FSB - nı qulluqçuları qoldan işleñen çaçdırıuçu ustroystvonu – jarım litrlik boyaulu bankada trotil bla jerlenñen bombanı joq etgendile. Ma alay bildirgendile Magasnı şuöhları aña, ırazı tüyülbüz bizni sathanığızğa dep. Quru tişirıula jaşağan üyge bombanı salırğa andan başha sıltau joq edi. Silovikle jaşırırğa küreşmeydile sauutlanñan podpolege qajau küreşde tutulup turğan imaratçıla bla işleu igi hayır bergenin. «Allahnı askerçilerinden» biri başhasın batdırırğa küreşgeni tohtamay bardırıladı. Ötürük ağaç qarındaşlıq ençi seyirleni em mensiniulükleni jabarğa joralanñan jabıudu. «Kerti din» üçün küreşiuçüle tutmaqğa tüşgende tilleri açılsala, alanı nasiyhatçıları aña sathıçlıqdı, deydile, pravonu qoruulauçu organla ua sledstvie bla kelişip işleu, deydile. Qalay ese da, allay osal madar bla tünenegi banditle keslerini günyahların keterirge, bir da bolmasa, azaytırğa küreşedile. Allay bedişlikge qallıq tüyül edile alğınñı ol jigit jaşla, betlerin atıp, mamır zamanda, qollarına sauut alıp, anı bir türlü terslikleri bolmağan mamır adamlanı üslerine burmasala. Vishan HALİDOV Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı Başkanı Prof. Dr. Turan Yazgan and Melungeon leader Prof. Dr. Brent Kennedy, talking about Melungeons and Karachay Turks at TGRT tv several years ago. Spanish brought Karachais (Turks) migrated from Caucasia to USA and Mexico Meksika with their families at 1500's. Melungeon leader Prof. Brent Kennedy'in saying.. Melungeon Karachay Turk Karaçay Türk Meluncan Turan Yazgan Brent Kennedy Amerika US САУУТЛАННГАН БУЗУКЪЧУ КЪАУУМ Бедишликге къалыу Шимал Кавказны сауутланнган бандит къаууму федеральный кючлеге къажау кюрешгенини хатасындан ёлтюрюлюп да, тутулуп да жюзле бла саналгъан боевиклерин тас этгенди. Специалистлени айтханларына кёре, бу жаныуар, уруп башын кетере барсанг да, гургунну къуйругъу ёсгенча, ёсе, кёбейе барады, качество жаны бла жангылары ёлтюрюлгенлеге жеталмай эселе да. Астемиров Анзорча (КъабартыМалкъар), Саид Бурятскийча (Ингушетия), Магомедали Вагабовча, Исрапил Валиджановча (Дагъыстан) террористлени айтылгъан башчыларыны атларын адамла алыкъа унутмагъандыла. Ала барысы да 2010-2011 жыллада бардырылгъан энчи операцияланы кезиулеринде ёлтюрюлгендиле. Бу башкеслени жоллары кёп тюрлю бузукълукъ ишле бла сырылыпдыла, аланы къоллары жингириклерине дери къан жугъудула. Биз аланы заманыбызны бузукъчу жигитлерине санай эсек да, адамла бла келише, кеслерин сюйдюре билгенлерине уа угъай деяллыкъ тюйюлбюз. Кеси жолларыны тюзлюгюне толу ийнаныулары эм къырал низамны кёрюп болмаулары бла ала иги тохташмагъан эм акъыллары кючленмеген жаш адамланы «джихат» деген учхалауукъ жолгъа кеси ызларындан тизедиле. Алай эсе да агъач эмирлени заманлары озгъанды, аланы хар бирине кереклиси жетгенди. Ёлген бёрюлени орунларына уа кимле келгендиле? «Джихатда» шёндю бош жерлени алгъанлагъа жаланда кючюкледиле десек ажашырыкъ тюйюлбюз. Аланы бир бирлерине 20 жыл энди болгъанды. Тёрели жашауда аланы асламысы эсленмеген, акъылдан кемиреклеге саналгъан эселе, мында агъачда, «Имарат Кавказ» деген бандит къауумну къуллукъ басхычында алагъа бийик жерле берилгендиле, керти тюйюл эсе да, шахар, район, толу республика къоллу окъуна да этгендиле. Алыкъа тиши чыкъмагъан сабийини жюрегин къалай ёхтемлендирмез ол? Сезмейдиле да жаш командирле уллу оюнда пешкала болгъанларын, башхача айтсакъ, кеслери кёрюнмей оюнну бардыргъанла, керек болса, аланы не заманда да къурманлыкъ этериклерин. Бандит подпольени башчылары, бир жанын алып къарасакъ, сауут бла байламлы болгъан кеслерини кичи къарындашларына, сиз Аллахны аскерчилерисиз, урушда ёлсегиз, тюзюнлей жаннетге тюшериксиз, сизни уа анда 72 хур къыз сакълап турадыла, дейдиле. Башха жанындан къарап айтсакъ, агъачдагъы бачамала кеслерини жашауларын не татлы бал къалачха да алышырыкъ тюйюлдюле. Болжаллары жетген кезиуде ала, тюнене къарындашымса, нёгеримсе, соратнигимсе деп тургъанланы, кеслерини жашауларын къоруулар ючюн, батдырыргъа угъай демейдиле. Тюненеги жигитле, кеслерин арсланлагъа санап тургъанла, правону къоруулаучу органланы къолларына тюшгенлей, къамиш бёрюле болуп къаладыла. Тутулгъан боевикле берген шартла бла Кавказда бандит подпольени атлары айтылгъан башчылары жокъ этилгендиле неда тутулгъандыла. Энчи алып айтханда, 2011 жылда 21-чи февральда Магасны район сюдю Назрандагъы бандит къауумну башчысы Тимур Елхораевге 4 жылны тутмакъда олтуртургъа эм бир жылны да эркинлигине чек салыргъа деп оноу этгенди. Ол законсуз сауутланнган къауумну къурагъанды, законсуз сауут сатып алгъанды эм аны жюрютгенди деп терсленнгенди. Андан сора да, ол башчылыкъ этген бандит къауум Магасха (Али Тазиевге) энчи халда бойсуннганы да ачыкъланнганды. Эштада, окъуучуланы бир бир лери боевикге аллай жумушакъ оноу нек этилгенди деп сорургъа да болурла, ол иги кесек заманны тутмакъда олтурургъа керекди деген оноугъа тийишлиди деп. Аны да сылтауу барды: Елхораев терслигин боюнуна алгъанды «кертиси» бла чогъож болгъанын айтханды, аны ючюн аны ишине энчи кёзден къарагъандыла. Башхача айтсакъ, алгъыннгы имаратчы анга жумушакълыкъ этилгени ючюн, аны кесин да сатханлары ючюн нёгерлерин аямагъанды. Сёз ючюн, андан алгъа Елхораевни силовиклеге башха «моджахет», следствие бла ишлерге келишген Идрис Ахиев сатхан эди. Аны айтханына кёре, аны командири Елхораев ФСБ бла ишлерге келишген боевиклени жууукъларын къырыргъа ант этген эди. Алайды да, бандит къауумланы боевиклери сатылсала, аланы кеслеринден сора да, жууукъларын да ёлтюрюрге деген оноу болгъанды. Агъач шайкаланы лидерлери жесирликге тюшселе уа, аны ючюн бир кишини аллында жууаплы болмагъандыла. Ма кишиге да бойсунмагъан, аллай огъурсуз уголовник болгъанды Магас деген чам атлы, 2010 жылда тутмакъгъа тюшген Али Тазиев. Ол тутулгъунчу республикада терактла эм диверсияла эте, бу бандит, ызындан тизген жашланы жамауат законлагъа тийишлиликде угъай, къалай тап тюшсе алай жашау этерге юйретип болгъанды. Тутмакъда наралагъа тюшгенден сора уа кесин къутултур ючюн тинтиу ишлени бардыргъан органлагъа нёгерлерин бир бири ызындан сатып тургъанды. Ол халда аны бла бирге ишлеуню хайырындан болдурулгъандыла шимал кавказ подпольеге къажау кюрешде ахшы жетишимле. Сейир эсе да, мурдар Магасны хайырындан тюбю-тамыры бла иги жанына тюрленнгенди Ингушетияда ахыр кезиуде болум. Энчи алып айтханда, кертиси бла да, Тазиев берген информация жол кёргюзтгенди оперативниклеге «ингуш джамаатны» башчыларындан бири болгъан, биринчи номерли террорист Доку Умаров бла байламлыкъ жюрютген Башир Хамхоев къайда болгъанына. Мартны ахырында, Магасны айтханыны хайырындан Ингушетияны Сунжа районуну Огъаргъы Алкун элинден 25 километр бир жанында агъачда орналгъан «моджахедлени» уллу базалары жокъ этилген эди. Ол кезиуде, авиация бла ургъанда, 17 бандит ёлген эдиле, ол санда Умаровну энчи врачы эм Дока бла бирге он жылдан аслам заманны таулада бугъуп айланнган, аны жууукъ нёгери Супьян Абдуллаев да. Умаров ол кезиучюкде бомбёжка бардырыла тургъан жерге жеталмагъаны ючюн сау къалгъан болур эди. Исламлы сайтла Огъары Алкунну къатында бардырылгъан энчи операцияны юсюнден айтханларында ёлгенлени санын азайтыргъа, «амир Магасны» къорууларгъа кюрешедиле, база да уллу тюйюл эди, ол жаланда къауумгъа жангыдан къошулгъанланы юйретиучю база эди, кеси да Тазиев жесирге тюшгенден сора 7 ай озуп ишленнгенди дерге кюрешедиле. Тасхачы шартла уа ол арталлыда башхача болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Авиация тазалагъан жер, жанларын аямазлыкъланы, ол санда аты айтылгъан «Риядус-Салихийн» къауумну юйретиучю арасы болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Кертиси бла да, мында кезиулю камикадзелени хазырлап тургъандыла. Ала мамыр шахарлада кёп килограммлы тротил бомбаланы атдырыргъа керек эдиле. Алай бла адам сыфатлы бу жыртхыч жаныуарланы жыйыны жокъ этилгенини хайырында жюзле бла саналгъан мамыр адамланы жашаулары юзюлмей, сау къалгъандыла. Боевиклени идеология ишлерини кураторларыны, Магас базаны болгъанын билмегенди дегенлери уа - бютюнда ётюрюкдю. Бандитлени агъачда куркалары, бир бёлек жер юйлери, осал коммуникация ызлары болгъанлы алты жыл кетгенди. Тазиев, «Кавказ имаратда» ингушлу сектор ючюн жууаплы болгъаны себепли анга бойсуннганла республиканы къалайында жер тюбюнде бугъунуп тургъанларын билмей амалы жокъ эди. Адам атладан, явкаладан эм парольладан сора да, Магас следствиеге кёп тюрлю сейирлик информацияла бергенди. Сёз ючюн, аны башкеслери Ингушетияда болумну къатыландырыугъа къажау сюелгенлени, ол санда дин ахлуланы келечилерин да, илишаннга салып болгъандыла. Къалай да этип, не уллу къоранч боллукъ эсе да, халкъны ниетин, тёресин да эсге алмай, регионну чалпындырыргъа керек эдиле. Андан сора да, тутмакъда олтуруп тургъан бандит «моджахедлени» къалталарына ахча ырхыла тыш къыраллы насийхатчыладан сора да, республиканы улутхачы къуллукъчуларындан къалай келип тургъанларын айтханды. Магас «Аллахны аскерчиси» деген атныда бошдан алмагъанды, «джахид» жолгъа да бошдан тюшмегенди. Сауут, кийим, аш-азыкъ эм транспорт сатып алыргъа жыйылгъан общакга да къолун сукъмай къоймагъанды. Алай бла амирни байлыгъы бир бёлек миллион долларла бла саналырча болгъанды. Алай эсе да, аны нёгерлери кеслерини башчыларыны битеу партизан къымылдаугъа уллу заран тюшюргенин кечмегендиле. Боевикле Тазиевни ауузун жабар эм следствие бла ишлемезча этер муратда аны жууукъларын къоркъутургъа да кюрешгендиле. Ючюнчю мартда Назранны тийресинде Насыр-Корт элде, Тазиев Алини анасы бла эгечи жашагъа нюйню арбазын да , ФСБ - ны къуллукъчулары къолдан ишленген чачдырыучу устройствону – жарым литрлик бояулу банкада тротил бла жерленнген бомбаны жокъ этгендиле. Ма алай билдиргендиле Магасны шуёхлары анга, ыразы тюйюлбюз бизни сатханыгъызгъа деп. Къуру тиширыула жашагъан юйге бомбаны салыргъа андан башха сылтау жокъ эди. Силовикле жашырыргъа кюрешмейдиле сауутланнган подпольеге къажау кюрешде тутулуп тургъан имаратчыла бла ишлеу иги хайыр бергенин. «Аллахны аскерчилеринден» бири башхасын батдырыргъа кюрешгени тохтамай бардырылады. Ётюрюк агъач къарындашлыкъ энчи сейирлени эм менсиниулюклени жабаргъа жораланнган жабыуду. «Керти дин» ючюн кюрешиучюле тутмакъгъа тюшгенде тиллери ачылсала, аланы насийхатчылары анга сатхычлыкъды, дейдиле, правону къоруулаучу органла уа следствие бла келишип ишлеу, дейдиле. Къалай эсе да, аллай осал мадар бла тюненеги бандитле кеслерини гюняхларын кетерирге, бир да болмаса, азайтыргъа кюрешедиле. Аллай бедишликге къаллыкъ тюйюл эдиле алгъыннгы ол жигит жашла, бетлерин атып, мамыр заманда, къолларына сауут алып, аны бир тюрлю терсликлери болмагъан мамыр адамланы юслерине бурмасала. Висхан ХАЛИДОВ
		001