2007-2008дж.
Къандауур
Къандауурну туугъан ал аты Осман болуб, артда Къандауургъа бурулгъанды. (бу тарихни ахырында джангы билгилеге бир къара).
Къандауурну юсюнден кёб айтыула джюрюйдюле. Къандаурлары кеслери айтханда, илипин суу юлешиуде дауур болуб, аман къаст* да этмегенлей, Осман биреуленни ёлтюрюб къойгъанды. Андан сонгра Османны аты Къандауургъа бурулгъанды. Бу «къанлы даур» (кровавый скандал) версия болады.
Экинчи айтыуда Сылпагъар улу анга джууукъ джетген тишириуну алгъанды, ючюнчю айтыуда къул къызны алгъанды. Аны бла къошулмаз къан бири бирине къошулуб, алай туугъан джашчыкъны аты аны ючюн Къандауур болгъанды. Бу айтыула «дауурлу къан» (скандальная несовместимая кровь) версияла боладыла.
Бир айтыуда, Къандауурну анасы Сылпагъар тийреге хоншу Лепшокъ тийреден къыз болгъанды. Айтыула кёбдюле, аладан кертисин табхан бек къыйынды. Айтыуланы санай турургъа кереклиси да джокъду. Биз ишексиз кертисин эм къысхасын джаза барайыкъ.
Къандаур Темирджанны юзюгюнде джети атауулла (къарнашла) бла тенгликде, Сылпагъар мюлкден, джер-мал юлюш алгъанды. Джер, мал юлешгенде тенглик бла бирчалыкъ бошуна тутулмайды, къуру къарнашла арада болады.
Къарачай бла Малкъарда, башха эски тюрк юйюрледе, бираз джууукълугъу болгъан къызны къатынга алмагъандыла. Къарачайда бу джорукъну эм къаты тутханла Науруз тукъумла болгъандыла. Джууукъ къан къатышы болгъан къызны къой, 20 ёмюрню башында огъуна, Сылпагъар акъсакъалла Науруз тукъумладан келин алгъанны огъурамагъандыла. Къандаур сёзню анализи кертисин ачыкъларыкъды. Хар адам атыбызны бурун керти эм терен магъанасы болгъанды. Бу макалени аллында «Бешбаш», атны эски магъанасын ачыкъладыкъ, ызындан «Науруз», «Сылпагъар» атланы эски магъанасын ачыкъларыкъбыз. Биз эшите туруб, юрениб тургъанлыкъга хар атда ал магъанасы биз билгенден башха болуб турады. Бек эски «Къандауур» ат да алайды. Аны тышында Къарачайны чеклерин сакълагъанда Къандауурну хакъы къалгъанды.

Къандауур сёзню бурун магъанасы
Узакъ джоллагъа джюрюрге юренген аланхазар* юйюрле, кёкде джулдузланы бири биринден айырыб, энчи ат бере билгендиле. «Къандауур» деб, кёкню къыбла (гюней)* джанында болгъан, джулдуз бёлекге атагъандыла. Бурун аланхазар юйюрлени Къыйрымда*, Къара тенгизни шымал джагъасында хоншулары урумлула (эски греклиле) болгъандыла. Бизни Къандаур сёзюбюзге, урумлула юрениб, «Qandawur» ат алада «Кентавр» болуб бегигенди. Бизде джюрюген «къысха у» таууш (ингилизде «w» таууш) не урумда, не орусда джокъду. Аны бла бизде «къысха у» алада «в» таууш болады. Джулдуз бёлекни аты урумлуладан ромалылагъа (римлилеге)* кёчгенди. «Кентавр» латин тилде «Centaurus» деб джазылгъаны бла «Центавр» деб белгилениб, аладан да аврупа* (европа) халкълагъа кёчгенди.
Эски урум таурухлагъа кёре, кентаврла Урумда* Фессалия джеринде Пинд1 таулада джашагъан бир джанла болгъандыла. «Кентавр» - аджир тёнгекде адам тюрсюнде, къолу-башы болгъан, тюбю-арты уа ат сыфатда, туягъы-къуйругъу болгъан бир джан-джаныуарды. Алай демек, «Кентавр» джарымы адам, джарымы ат болгъан бир джан-джаныур болады. Урумлула бурун салгъан аллай кентавр суратла бюгюнге джетгендиле. Аллай бир Кентавр кёкге учуб кетиб, джулдуз болгъанды, сора аны аты бла урумлула джулдуз бёлекге бирден Кентавр атагъандыла.
Бизде «Къандауур» сёзню эски магъанасы, бусагъатда огъузлуладача, «дауурлу къан» магъананы тутханды.
Юлгюледе ангылатайым:
Ататюрк-джангы Тюркийени къурагъан джумхурбашкан.
Джулат-Малкъарда мингджыллыкъ аланбулгъар* шахар.
Къазакъ-бизге джуукъ тюрк миллет.
Тюркче Ататюрк дегенге, биз бюгюн Тюрката-«тюркню атасы» дерик эдик. Бурун Джулат деген шахаргъа, бюгюн Атджол- «атны джолу» дерик эдик. Къазакъ да - Акъ Къазды дерик эдик! Къандауур ат да Джулат, Ататюрк, Къазакъ атланы бичиминде къуралгъанды. Башхача айтханда эски ангылау бла «бири бирине келишмеген, бири бири бла дауур этген къан» демек болады, "къанлы дауур" тюйюл, "дауурлу къан" болады.
Дагъыда аз джюрютюлсе да «къан» сёзню «бала» деген магъанасы да барды. Аны бла «къандауурну» бюгюн «дауурлу бала» деб ангыларгъа да боллукъду. Алай бла урумлулада «кентавр» таурухла, бизде «къандауур» сёзню эски магъанасы эм Къандауурну юсюнден бир-бир айтыула, юч билги бир бири бла байламлы бола, Къандаур тарихин ачыкъларгъа болушадыла.
Къандауурну Акбилек-Адиюх къаласы
Ёсюб джетгенде Къандауур 18 ёмюрню ахырында Къарачайны джерин сакъларгъа, Науруздан къалгъан чеклени белгилей, къарауул къала бегитгенди. Къандауур ишлеген къала 6-13 ёмюрледе сюйелген эски алан "Акъбилек" къаланы орнунда болгъанды. 19 ёмюрде къарачай аланла тау сыртларын сакълаялмай къойуб, ёзенлеге къайтхандыла. Орус тарихде къаланы аты адыг-черкеслиле берген Адиюх атда къалгъанды. Акбилек атны адыг-черкесле адыг тилде "Адиюх" деб айтхандыла.
Къандауур, Тау Артындан келтирген эбзе таш усталагъа къой сюрюу бериб, Инджик сууну онг джанында къаяда, ишлетгенди къаланы2. Бусагъатда ол къала адыгла кёб болгъан, Хабез районда сюйеледи. Адыг-черкесле Адиюх къаланы кеслери ишлегенге бошуна санайдыла."Адиюх" къала Акъбилек къаланы орнунда сюйелиб, "акъбилек" сёзню магъанасын тутады.
Къандауур кеси да черкес бийледен къыз къачырыб, къатынга алгъанды. Артда черкеслиле (адыглыла) Сылпагъарлагъа джуукъ болгъанлары бла орналгъан болурламы ол джерлеге? (Къандауурну чам экинчи аты бла джангы китабда анга «Къанчыкъ» ат джазылгъанды3. "Къанчыкъ" атда тарих ачыкълау табылады.) Къандауурну джашы Керти орус патчахдан поручик чын*, джерле, ачхала алгъанды эм хаджилик къылыб, хаджи да болгъанды.
Солтанчыкъ
Къарачаймалкъар халкъны Октябрь Инкилабдан* сонгра тарихинде Солтанны айтылыр ызы барды. Солтан Къандауур атауулда туугъанды, гыртчы, къатангы санлы, бек джити, ётгюр джаш болгъанды. Аны бойу бек гитче болмаса да аты Солтанчыкълай къалгъанды. Солтан «Акъ аскерни» сафында болуб, эки джыл бла джарымны большевикле бла ачы келишиусюз къазауат этгенди. Ол себебли коммунист заманлада Солтанны юсюнден сёз айтыргъа болмагъанды. Миллетибизге джарагъан ишлери да болгъанды, алай а бюгюнге дери ол ишледен джукъ джазылмагъанды. Солтанны юсюнден хапар айтырны аллы бла окъуучугъа аны суратын кёргюзюб, къазакъ аскерлени чынлары бла къурамларыны юсюнден бир-эки сёз айтыргъа керекди. Нек дегенге, Солтан «Кавказ Атлы Тюменде*» (Кавказлы кавалерия дивизияда) орус-герман фронтда къазаут этгенди. Ызы бла Акъ гвардияны, къарачай атлы полкну тизгининде болшевикле бла сермешгенди. Кавказлы кавалерия дивизия бла къазакълы кавалерия дивизияланы къурамлары бирча болгъанды. Аны ючюн казакъ (кавказ) атлы дивизияны къурамын эм чынларын белгили этсек, талай затха тюшюнюрге болушурукду. Андан озуб къарачаймалкъар (аланхазар) миллетни бурун аскер къурамын ачыкъларыкъды.

Суратны юсюнден эм Чыракъ Сыртына дери тарих
Бу суратха тюшгенлени Солтандан къалгъанланы атларын, айтылгъан тарихчибиз
Лайпанланы Къазий табханды. Биринчи кере сурат «Огонёк» журналны бешинчи номеринде 1990 дж. басмаланганды. Журнал билдиргенден «Кийик Тюменден» таулу абычарла бла Петроград аскер округну командири Л.Г. Корнилов Петроградны Ара межгитини бачхычларында 1917дж. март айда тюшгендиле. Властдан тайгъан патчах джанлы болгъан Корнилов бла бирге къарачай абычарла Керенскийге* къаршчы тургъандыла4.
Сурат белгили болуб, башха китаблада да чыкъганды. Сюйелгенлени атлары тукъумлары, не миллетлери сагъынылмагъанлай «представители кавказского туземного конного корпуса, прибывших с мусульманской делегацией в Петроград 31 августа 1917г. у здания Соборной мечети» деб джазылыбды5.(«август ай» деб, былайда джангылыч джазылгъанды, кертиси Къазий джазгъанча март айды. Ол кийингенлеринден да белгилиди). Кавказлыла не заманда да Россия бла болгъандыла деген ойумда, «Бирлеш Россия»* партияны сайтында да салынганды таулу абычарланы* суратлары.



Фото №1: Солдан онга биринчи тизгинде суратны
1.Сылпагъарланы (Къандаур улу) Солтанчыкъ
2.Ногай генерал Казбулат Улагъай*( буну Лайпанланы Къазий джангылыч джазгъанды)
3.Белгили орус аскербаш* Л.Г. Корнилов*
4.Полковник Къырымшаухалланы Мырзакъул*
5. Аты белгисизди.
Экинчи тизгинде: Мырзакъулну артында къара бухар бёркю болгъан Мырзакъулну адъютанты эсаул Темирлени Алий. Къалгъанла белгисиздиле.
Тюбюнде къазакъ чынланы тизмесин береме6. Чынла «Кийик Тюменде» да алай болгъанды.


Сурат №1 (Былайда 7-чи номер полкну номерин кёргюзтеди)
Патчахны заманында джюрюген казакъ чынлагъа къарасакъ: «штаб абычарла»: эсаул, войсковой старшина, полковник боладыла. Совет аскерде да, Россияны аскеринде да эсаул- майоргъа, войсковой старшина-подполковникге, полковник- полковникге келишедиле. Бир бир тарихчиле кавалерияда эсаулну джайау аскерде полковникге, атлы полковникни да джайау аскерде генералгъа тенг этедиле. Лайпанланы Къазий полковник Мырзакъулну адъютанты эсаул Темирланы Алий экинчи тизгинде сюйелгенди деб джазгъанын эсге тюшюрейик. Сора бизге ишексиз ачыкъ болады, Солтанчыкъ эм азы бла эсаул (майор), не андан мийигирек чыны болургъа керекди. Нек дегенге, суратда генералланы къатына, генераллагъа джуугъуракъ чыны болмаса, ала бла бир тизгинде артыкъ тёбен чыны болгъанны сюйелирге къойарыкъ тюйюлдюле. Субординация бусагъатдан эсе бурун заманда къаты болгъанды. Петроград Ара округну аскербашы Корниловгъа «Кийик Тюменден», онгсуз джашла тюйюл - джигитликлери эм атлары айтылгъан джашла, чынлары мийик болгъан джашла келечиле болуб келгендиле. «Кийик Тюменни» атындан сёлешген тогъузоуландан, эм азы бла ючюулен къарачай абычарла боладыла, аланы да бири Солтанчыкъ.
Атлы тюменде тёрт полк* болгъанды. «Полк» деген орус сёз, «бёлек/пёлек» деген аланхазардан сёзден орусда бираз тюрлениб бегигенди. Хар полкда алты эскадрон, хар эскадронда тёрт такъым (тагъым=взвод). Хар такъымда* 32 атлы7. Такъым башчыны чыны кёрюнджю*. Эскадрон аскер кючю бла джайау аскерде батальонга тенг болгъанды. Атлы такъым (взвод) джайау аскерде ротагъа (200 аскерчиге) тенг болгъанды.
«Кийик Тюмен» 1917дж. мартда Кавказгъа къайтады. 1917дж. ноябрьда болшевикле Петербурхда иктидарны * (властны) тынч алыб, Россияны башха джерлеринде властларын бегиталмай, уллу къаугъала башланадыла. Халкъла, тукъумла, таб бир бир юйдегиле огъуна экиге бёлюнедиле. Бирлери «къызылла» большевикле джанлы боладыла, башхалары «акъла» болуб, алагъа къаршчы чыгъадыла. Солтанчыкъ патчах аскеринде антын унутмай: «Эркишини бир анты-бир бети,- мен чууут комиссарлагъа къуллукъга ант этмегенме» деб, Акъ аскерде, патчах джанлыла бла къалады. Ол ёлгюнчюнге дери большевиклеге къаршчы турады. Акъла бла Къызылла арасында къазауат башланганда Солтан бла Мырзакъул бирге Шкуро* эм Къылыч-Герий* генералланы башчылыкълары бла атлы къарачай полк къурайдыла. Атлы къарачай полк джангыртылгъан «Кийик Тюменни» къурамында къобан къазакъланы аскерлери бла бирлешиб къызылла бла къазауат этеди. Бирле айтхан бла 1918дж. атлы къарачай полк акъ къазакъ аскерле бла бирге Царицыногъа* дери джетиб, алайда къызыл аскерлеге хорлатыб, ызына ыхтырылгъанды дейдиле8.
(Мен кесибизни къартладан эшитген бла, Ставропольдан узаймай, къарачай полкгъа тели ауру тийиб, бирлери алайда ауушуб, кёбюсю да къазауат этер къарыулары болмай ызларына Уллу Къарачайгъа къайтхандыла. Бир гитче бёлюгю къазауат эте, къазакъла бла Царициногъа джетгендиле дейдиле.9)
1918-1920джыллада граждан къазауат Россияны башха джерлериндеча, Къарачай бла Малкъарны алай бек джарсытмагъанды. Биз миллет экиге бёлюнюб, арада бир бири бла идеология тамалында къазаут болмагъанды. Бизде ёлюмле эм сермешиуле бири бирин сюймей эришиу бла дерт тамалында болгъандыла. Бир бирлеринден эсе, тышындан келген «акъ» не «къызыл» аскерлеге къошулуб Инджик*, Нарсана*, Иссисуу*, Къапы къойундакъ*, Ариукъыз* джанларында кёб къазауат этгендиле.
1919джылны артына битеу Шимал Кавказда болшевиклени (къызылланы) власты хорлагъанды. Ол заманда Къарачайда Солтанчыкъдан чыны бла уллу къуру Кърымшаухалланы Мырзакъул болгъанды. Акъ аскерле (ВСЮР)* хорлатханларын ангылаб, алгъа Шкуро, ызындан Мырзакъул бла Къылыч-Герий биргелей10 1920дж джазда, Россиядан меньшевик Гюрджюге*, Сухумгъа* къачхандыла. Солтанчыкъ алагъа къошулуб, юйюн-джуртун атыб кеталмагъанды. Тура туруб Байрамукъланы Джатдайча, Алийланы Таукъанча, башха джашлача, большевикле джанлы да болалмагъанды. Джуртунда, Уллу Къарачайда тургъанды.

Чыракъ сыртында окълатыу*
1920джыл июль айда Зеленчук*, Преградна*, Кардоник* къазакъ элледе болшевиклеге къаршчы сауутланган къозгъалыу башланады.11 Буну юсю бла 1920дж ахырына дери Къарачайны джерлеринде къаугъала, сермешиуле баргъандыла. (Зекерияны хапарын окъу. Бешбаш Зекерья да бу къаугъаланы юсю бла джарсыгъанды)
Къозгъалыу бла байламлы Карданикде Хвостиков* генералны башчылыгъы бла «Орус Азатландырма Аскер»* къуралгъанды.
Баталпаша уезд* ревкомну уполномочаннасы Черёмухин* Карданик элни тюб этиб къырыргъа деб приказ чыгъаргъанды.12 Аллай ишге кеси аскерини къарыуу джеталмайын, Уллу Къарачайгъа аскер-адам болушлукъ излей келгенди. Келе туруб джол юсюнде Георгий-Осетиновка* тегей элге от салыб ётгенди.
Черемухин 1920дж. августну айагъында Учкуланга джюз атлы эм алтмыш джайау аскери бла киргенди. Ол Къызыл Инкилаб (Революцион) Аскерге джазылыгъыз деб буйрукъ бергенди. Черемухин къартлагъа хыны-хуну сёлешиб, Къарачайда къонакъда тургъан эки тегейлини да дерт этиб ёлтюрюб, таулулагъа кесин да бек джийиргешли кёргюзгенди13,14.
Алай болсада сыйлы къартла Тёре къураб, оноулашыб, джангы власт бизни да джарсытмасын, властны миллетибизге эришдирмейик деб, бир джюз атлы аскерчини къураб, Черёмухинни аскерине къошхандыла15. Ол къарачай аскерге башчылыкъ этерге ала оноулашыб Солтанчыкъны салгъандыла16. Кертиси да алай болгъанды, 1920дж, Мырзакъул Гюрджюге къачханы бла, Къарачайда аскер сынамы эм чыны бла Солтандан онглу башха адам къалмагъанды.
Эки аскер бирге Теберди ёзенде таулу эллеге айланадыла. Черемухин ол элледен да аскерине адамла къошуб, Зеленчукъ джанына узун джортоулгъа* барыр къайгъыда болгъанды. Черемухин излеген болса, уллу къарачайчыла бла къазакъланы аралары узакъга барлык дерт къазауат боллугъу белгили болады. Аны ючюн уллу къарачайчыла Хвостиковну аскери бла, къазакъланы бла тюб этиу къазаутха барыргъа унамайдыла 17. Черемухинни къызыл аскери бла къарачай аскерни арасында къаугъа болады. Арты уа уруш бла бошалады.
(Алай а мени кёлюме келген бла, таулула Уллу Къарачайда эл ичинде къазауат этмейик, къартны,сабийни ,тиширууну ачытмайыкъ деб, Черемухинге «Хо!» деб, аны бла бирге элден тышына чыкъгандыла. Элледен тышында уа не кеси башыбызны алырбыз, не къызылланы джесир этербиз дегенден башха мадарлары болмай, къызыл аскерге алай къошулгъандыла.)
Эки джанында да адамла ёледиле, алай а къарачай аскер аз болса да хорлайды, Къызыл аскерни асламын къырады. Черемухин бла бирге бир кесек атлы, аланы джол устасы да къарачайлы болуб, къачыб къутуладыла. Къызыл аскерчиледен сау къалгъанла 20-25 адам джесирге тюшедиле. Черемухин 9-чу Къызыл Аскерни штабына къача барыб, «Къарачайда контр-революция къозгъалыу башланганды» деб, къызылланы таулулагъа удулайды. Андан сора да эки айны Къарачайда урушла, сермешиуле барадыла.
(Бу чийбаш Черемухин башлагъан къайгъыланы учу-ууу джетиб, Зекерья (Бешбаш) да алай ажымлы ёлгенди. Зекерья билгибизге къара).
Артда Черемухинни Къарачайда эм тегей элде аманлыкълары, провокациялыра белгили болуб, къызылла кеслери аны окълатыб ёлтюредиле.
Джесирге тюшген, саны отуздан кем, къызыл аскерчини акъ къазакълагъа берирге излейдиле. Акъ аскерчиледен киши келиб джесирлени алмайды. Юч кюнню не этерге билмей турадыла. Башларына бош эталмайдыла, сау къалгъан джесирле барыб Къызыл Аскерни Къарачайгъа удулайдыла деб къоркъадыла. Бирле айтадыла къул этейик, башхала айтадыла ёлтюрейик. Сора, сюре барыб Чырак сыртында къаядан атыб къырадыла.
Огъай алай, къарачайлыланы эрши кёргюзтюр ючюн иш этиб ётюрюк айтхандыла дегенле бар. Кертиси бла джесирлени Гутча пулемётдан атыб къыргъанды дегенле бар. Солтан бла не заманда да бирге айланган, окъбыргъаны* ийеси, уста окъбыргъачы* Гутча болгъанды. Гутча бла Солтан эки къарнашдан туугъан къарнашла, бири бирин базындыргъан тенгле болгъандыла.
Солтанны аскери ол ишни кеси аллына этмегенди. Хвостиковдан, Акъ аскерни башчыларындан буйрукъ алыб этгенди. Буйрукъ сакълаб, аны бла юч кюнню мурукгу этиб тургъандыла. Теберди джанындан,Уллу Къарачайгъа сюрюб, сора андан да Чыракъ Сыртына сюре не этерге билмей айлангандыла.
Огъай, Чыракъ Сыртына башха джерден башха джесирлени сюрюб келгендиле деген версияда барды.
Бусагъатда Терезе* эл къуралгъан джерни ёргесинде, акъ къазакъ аскерле бла къызылла сермешиу болуб, къазакъла къызылланы хорлагъандыла. Бир бёлек къызыл аскерчик джесирге тюшгенди. Акъ къазакъ аскерледе онбеш-джыйырма дегенча къарачайлы болгъанды. Къазакъла джесирлени саблы бычакъла бла башларын юздюрюрге оноулашхандыла. Ол оноуну къарачайлыла джаратмай кеслерини джесир юлюшлерин даулаб, айырыб алгъандыла. Акъ къарачайлылагъа юлюшге тогъуз-он джесир джетгенди. Къалгъанларын къазакъла алайда къыргъандыла. Былада юлюшлерин кеслерине къул этерге деб Къарачайгъа сюрюб кетгендиле. Сюре барыб, джангы оноугъа келгендиле. Къызыл джесирле сау къалыб, къачыб кетиб, къызыл аскер бёлекни къыргъаныбызны башха къызыллагъа айтсала, къызылла бизге дертли болур деб, Чыракъ Сырты къаядан аны ючюн атыб кетгендиле18.
Алай а, мени кёлюме келген бла Терезеде сермешиу бла Теберди ёзенде* сермешиуле башхадыла. Джесир болгъанланы да сермешиу джерлери башха болгъанча, ахыр кюнлери да бирер башха джерледе бошалгъанды. Терезе башында сермешиу болмагъанды демек тюйюлдю. Алай а Теберди сермешиуден 20-гъа джууукъ къызыл джесирни ишлери Чыракъ Сыртында битген болур.
Къызылла хорлаб, болшевик властда иги бегиб, кёб затла да унутулуб бошагъанды.
1929дж. Чырак сыртны къая тюбюнде кёб адам сюйекле табадыла. ОГПУ* ишни къаза тинте кетиб, сюйекле къызыл аскерчиленики болгъанын биледи. Чекистлеге насыбха, ол ишлеге шагъат болгъан, Абук къабакъда* джашагъан черкеслини табадыла. Ол черкесли 1920дж. гитче джашчыкъ болуб, Чыракъ Сыртында къызыл аскерчилени ёлтюрген заманда къарачайлыланы бирин таныб къалгъанды. Чекистле къысха заманда ол джашны хапарларын сормалаб, черкесли къарачайлыны базарда кёре тургъанын ачыкълайдыла. Базарлада кёб излей туруб ол къарачайлыны табыб тутадыла. Алай бла ОГПУ къыппаны седиретгенча ишни дженгил седиретеди. Биринчи тутулгъан Темирболатланы Алий болады. Ол айтады, 1920дж, къарачай аскерни башчысы Сылпагъарланы Солтан болгъанын19 эм Солтанны буйругъунда, аны болушчулары Кобаланы джашлары, Байрамукъланы Джаттай бла къарнашлары болгъанын20.
(Чыракъ Сыртында тарихле ОГПУ-КГБ архивлеринден алыныб,1980-джыллада къарачайлыланы аманлаб, кир джагъыб кюрешген джыллада энчи китаб болуб чыкъганды21.)
Алай бла унутулуб тургъан иш джангыдан къазылыб ачылыб, Солтанчыкъны тутуб он джылгъа тюрмеге ашырадыла. Контрреволюцион акъ абычарлагъа он джыл тутмакъ этиу ол заманда норма болгъанды. Солтанчыкъ бла бирге тюрмеде болуб, ызына сау къайтхан биреулен, Солтанны джууукъларына келиб, аны юсюнден хапар айтханды.
Тюрмеде (зонада) Солтан къалгъан тутмакълача болмай, мыртазакълагъа, тюрме тамадалагъа къарыуна кёре гырхыланыб, къарышыб тургъанды. Биргесине тургъан башха къарачай джашла: «Къой былай этме, кесинге эришдирме мыртазакъланы!» деб кюрешгендиле. Солтан да джууабха: «Была мени былайдан сау ычхындырлыкъ тюйюлле, мен аны билиб турама. Мен былагъа кесими ким болгъанымы танытмай, бюгюлюб, тынглаб турур бир да къарыум джокъду» дегенди. Кертиси да тутмакъ джазасы* артына дери да джетмегенлей Солтанчыкъ тюрмеде ёлгенди (ёлтюргендиле).
Эсгертиу:
Заман заманы бла Къандауурну эм Солтанны юслеринден джангы билги таба, ызы бла бу тарихни тюрлендире, бу ишге бир кёб заманым да къыйыным да киргенди.
Былтыр ишни бошадым деб къууаныб тургъанда, Джёгетейден джаш къарнашыбыз Аубекир улу Салис быйыл 2009 джылда, джангы версияны билдиргенди. Ол джыйгъан генеалогиягъа кёре, Къандауур бла Осман башхадыла, Осман Къандауурну атасы болады. Джюрегим Салисни билгисине ийиледи, керти тюзюн билген къуру Аллахды. Алай болсада къуру бир версияны джазыб къоймай, эки версияны да къояма: Осман бла Къандауур эки адамды- атасы бла уланы эм Осман бла Къандауур бир адамны эки атыды. Бара баргъанда эки версиядан бирин къоярбыз. Аны тышында бу тарих макаледе кёбюсю Солтанчыкъны юсюнден джазылгъаны бла статьяны тарих ёзеги тас болмайды.

Къайнакъла:
1. http://ru.wikipedia.org/wiki/Пинд
2. З.Б. Кипкеева., Народы Северо-Западного и Центрального Кавказа: миграции и расселение 60годы XVIIIв - 60годы XIXв., Москва ш., 2006дж.,49 бет
3. белгиленген китабда биягъы 49 бетде
4. Лайпанланы Къазий «Къарачай» газет 2005дж. №71 «Полковник Кърымшамхал улу бла эсаул Темир улу» макалеси
5. «Народы Кавказа и Красная армия 1918-1945гг» Москва 2007г А.Ю. Безугольный
6. «Донские войсковые ведомости» №2 (89) 1995г
7. «Военная литература» - http://militera.lib.ru <http://militera.lib.ru/>
Издание: Малинко В. и Голосов В. Справочная книжка для офицеров,Часть I, -М. 1902 г.
8.Лайпанланы Къазий «Къарачай» газет 2005дж. №71 «Полковник Кърымшамхал улу бла эсаул Темир улу» макалеси
9.Сылпагъарланы Хаджи-Махмуд Зекерия улу (1912-1994дж), Сылпагъарланы Ислам Мухаммад улу, Ючкёкен эл.(1928 дж )
10.«Именем ВЧК» Ставрополь 1982г. А.Попутько, Ю.Христинин 101 бет
11.«Народы Карачаево-Черкессии» Черкеск 1998дж. 281бет
12.У.Д. Алиев «Карачай» Ростов-Дон 1927г.,179бет < К.Чомаев «Наказанный народ» Черкесск 1993г.,163-164бетле
13.«Именем ВЧК» Ставрополь 1982г. А.Попутько, Ю.Христинин 101-102 бет. 14.«Народы Карачаево-Черкессии» Черкеск 1998дж. 281бет
15.«Именем ВЧК» Ставрополь 1982г. А.Попутько, Ю.Христинин 102 бет
16. Байрамкъулланы Ахмат Гергокъа улу (Маршал Ахмат) 1910-1997дж. Ючкёкен эл