Alan Hazar Sırı

Ахмад Сылпагъар 2009дж.
Алгъа бу китабха Лайпанланы Сейит бла Ёзденланы Абугалийни, Къойчуланы Аскербийни Сылпагъарланы юсюнден джазгъан, тарих-суратлау, документал хапарларын къошакъга салгъанем. Сейитни юч суратлау-тарих хапары «Бырмамытны джыры» китабында басмаланыб, 1987джыл Черкесск шахарда чыкъганды. Сылпагъарланы Дебошну юсюнден джазылгъан, Абугалийни бир тарих-суратлау хапары «Джашауну ойунлары» джыйымдыкъ китабда Черкесскде 1988джыл чыкъганды. Быланы тышында, Лайпанланы Сейит Сылпагъарланы Зекерияны (Бешбашны) юсюнден джазыб, «Ленинни байрагъы» (бюгюнгю «Къарачай») газетде, 1970-чы джыллада басмаланнган уллу хапары барды. Алкъын аны табалмагъанма. Сейитни эм Абугалийни тарих-суратлау хапарлары тарихибизни ачыкълай, мен ал чапракълада джазгъан билгилени кертиликлерине шагъатлыкъ этедиле.
Сейит джазгъан «Гапалау» бла «Баракъ» хапарлары, бираз башхаракъ болсала да, мен Сылпагъарланы къартларындан эшитген хапарлагъа бек ушайдыла.
Сейит «Доммайчыны анасы» джазмасында Сылпагъарлада джигит тишириу Сылпагъарланы келинлери болгъанын билдиреди. Лайпанланы Къазий тарихчибиз буну юсюнден бираз башхаракъ айта эди. « Къарт атам 126 джыл джашагъанды. Мен сабий болуб андан эшитгенме: Сылпагъарланы бир къызлары эркишиден джигит болгъанды деб. Келинлери тюйюлдю, къызлары болгъанды дей эди. Бир кере атасынмы огъесе анасынмы эсе да бирин тышында оракъда ишлей тургъанлай, аманлыкъчыла джортуул этиб, джесирге сюрюб кетедиле. Сора Сылпагъар къызы къуугъунну эшитиб, терк огъуна эркиши чепкен-бёрк кийиб, бычакъ-шкок тагъыб, ызларындан сюрюб джетгенди. Артыкълыкъ этгенлени бирсилерин ёлтюрюб, башхаларын джанлары къайгъылы этиб, сюрюб къыстаб, анасын (атасын?) къутхаргъанды» Сейит бла Къазий бир адамны юсюнденми айтадыла, огъесе хар бирини хапары башха адымны юсюнденмиди тюзетген къыйынды.
Алай а кесибизни къартларыбыз Сейит джазгъанга джууукъ айтадыла: Орус иктидары Кавказгъа келгинчи, тау этекледе тюрк аскерлери бла бегиген къалала болгъандыла. (Хаджи-Къала, Акъ-Къала д.а.к). Аллай бир къаладан Сылпагъарлары бла Боташлары Къарачайгъа эки эгечни урлаб келтиргендиле. Аланы бири Сылпагъарлагъа келин, бирсиси Боташлагъа келин болгъандыла. Сылпагъар келини Къартджуртда талай джыл джашаб, сабийли къатын болуб, Сылпагъарлада бегигенди.1 Кеси да ётгюр кючлю адам болгъаны бла, тюрк къаланы несин билгени бла тюрк къалагъа джортоуул этиб, андан рысхыны кёнчекликни алай келтиргенди.
Китабха умутум бла Совет власты бегигинчи болгъан тарихлени салыб бошаб, китаб басмагъа хазыр болду деб тураем. Алай а ахыр кюнде ол планны бузуб, аты айтылыр Сылпагъарладан эки-юч адамны атын сагъыныргъа керекге санайма.
Ала быладыла:
Голаланы Джаныбек Нанакъ улу, лейтенант, авиазвенону (4 самолетну) командири, къуру бир 1943 джылны ичинде 15 немча самолётну агъызгъанды2. (Голалары Сылпагъарладан айырылгъан тукъум). Джаныбек къазауатха Ысхауатдан тууугъан элинден кеси разылыгъы бла кетгенди. Къазауатда 1943 джыл, 26 джылы толуб, ёлгенди. Аллай кёб джигитликлери ючюн Голаев Джанибекни Совет Союзну Джигити атха авиадивизияны командири теджегенди. Джаныбек сюргюнге тюшген къарачай миллетден болгъаны ючюн джигитлигине керти багъа берилмей къалыб, 07.09.1995 джыл Россияны Джигити ат берилгенди.
Сылпагъарланы Исмаил Джашарбек улу да 1941-45джыллада баргъан Ата Джурт къазаутда Совет Союзну Джигити атха теджелиб, къарачайлы болгъаны ючюн ол дараджадан къурулай къалгъанды. Совет Союзну Джигити ат совет заманлада эм уллу саугъа, эм сыйлы ат болгъанды. Аны бла бирге сермешиуледе болгъан орус джашлагъа ол ат берилиб, Исмаил терслик миллет дискринимациягъа тюшгенди.
Китабны бу бёлюмюню тюбюнде Исмаилны юсюнден, А.Д. Койчуланы Аскербий архив тамалында орус тилде джазгъан, къысха документал хапар къошама3. Исмаилны хапарын атама кёргюзгенимде; " Исмаилны таный эдим, Къобан районда, совхозда управляющий болуб ишлейед. Бек тири, джигит эркиши эди" деб характеристика берди.
1941-45 джыллада баргъан совет-герман къазауатда ёлгенлеге Учкуланда таш эсгертме салыныбды. Эсгертмеге къуру Учкулан райондан кетиб ёлгенлени тукъумлары, атлары, ата атлары джазылгъанды. Аланы ичинде 27 Сылпагъар ат барды. Учкулан районда ( Къарт Джурт,Учкулан, Хурзук, Дууут эм Джазлыкъ элледе) къазауатны аллында 13,7 минг адам джашагъанды. 1939 джыл болгъан адам санауда 75,7 минг къарачай тукъумлу адам джазылгъанды5. Эсгертмеге тюшгенлени саны бла бютеу къарачайлыны санын эсеблеб тергесек, Россияны Европаны тюзлеринде къалгъан Сылпагъарланы саны 120-130 адам болады.
Сылпагъарланы Йылмаз (тюркче YILMAZ NEVRUZ) . Йылмазны тукъуму ата-бабасыны Науруз атындан, тюркче Невруз деб джазылгъанды. Ол Тюркийеде 1938 джыл туугъанды. Атасы-анасы Къарт Джурта туууб, 1905дж. Тюркге кёчгендиле. Эскишехир шахарда аскер госпитальда баш табиб* (доктор) болуб ишлегенди, медицина илмуланы доктору болгъанды.
1983 джылдан башлаб къарачай тюрк тилледе «Къарт Джурт» (Kart Curt) атлы журнал чыгъара тургъанды4. 1990 джыллада «Birleşik Kavkasya» (Бирлешген Кавказ/Единый Кавказ) журналда къарачаймалкъарны юсюнден кёб тарих-эдебият материалла басмалаб тургъанды. Къарачаймалкъар тарихни, эдебиятны, фольклорну сакълагъанда эм джайгъанда уллу къыйыны барды.
Ол джазмаларыны биринде кесини сабий заманын эсгере, таулу тишириула къыш кюнледе олтурушуб бардырыучу ушакъларын джаза эди. Тишириула юй ичинде, джылыда джюн ишлерин да бардыра сёзлери не заманда да Къарачайгъа, Къобан суугъа тансыкъ болгъан, кюсеген сезимлеге бурулгъанын черте эди.
(Мен да интернетде Йылмазны бу тизгинлерин окъуй, Йылмазны къарт атысы Герий апенди бла кетмегенине сокъураныб джыламсырагъан Джашарны эсиме тюшюре эдим. («Тохтар бла аны джашлары» макалеге къара). Джашарны Тюркийге кетмегенине сокъуранган джыллары бла Йылмаз сабийликде Кавказгъа, Кобан суугъа сукъланган ауазланы эшитген джыллары бирбирине джууукъ заман болады. Ата Джуртларындан узакъга атылгъан таулу къарачайлыланы хар бири бирер тюрлю талпымакъларына сейирсине эдим. Ким тюз эди, кимге тынч эди? Тюркийге кетиб, тууугъан джерин- ичген сууун кюсеген? Огъесе, кетмей къалыб, ачы артыкълыкъ бла юйюнден къысталыб, юйюне къайтырын да билмей, Тюркийге кетмегенине сокъуранганмы?)
къайнакъла:
1. Сылпагъарланы Мухаммад улу Мурадин 1936 джыл Джингирик эли
2. "Народы Карачаево-Черкессии: история и культура" Нахушева В.Ш. башчылыгъында 1998дж Черкесск ш. 291 бети
3. А.Д. Койчуев "Сыны и дочери Карачая-фронту" Черкесск 1995дж 86-88 бетле
4. Кипкеева З. Б. «Карачаево-балкарская диаспора в Турции» Ставрополь 2000г стр.119
5. «Советская историческая энциклопедия», Т. 2, - М., 1962, с. 82.