  бла джыл тарихлерин белгилемеси. Уллу Къарачайда эски аланхазар къалала биразын эм аланы къатларында 18чи-19чу ёмюрлени арталлында болгъан эллени белгилемеси.1. Джандар: къошу орналгъан джер, джигитлик оруну- Рожкао элни тёреси, аты тас болгъан Гудух башы ёзенде. Бу ойлашны баш вариантха санайма. (1-1 белги: Уллу Лабаны башы Габа/Габу джерден бек узакъ болмай болургъа да болур). Джигитлик джыллары 18чи-19чу ёмюрлени арталлында.) 2. Къандауур: 1795-1820джыллада Уллу Къарачайны джерин сакъларгъа, Науруздан къалгъан чеклени белгилей, къарауул къала бегитгенди.Ол къаланы аты бюгюн Адиюхду. 3. Доммайчы: Сермешиу джыллары 1820-1843джыллада болур. Джери уа туура белгилиди Доммайчы дуппурну (Людмила гора) къаягъа кысылгъан тар джаны. 4.Дебош: Ючкёкен суугъа къошулгъан Тешик таш сууну башы джерде. Сермешиую 1820-1845 джыллада болургъа керекди. 5. Габий: Аргъы Гум суугъа (Кума) кошулгъан Тамчы сууну (къулакъны) башы джерде. Сермешиую 1839-1840 джыллада болгъандыла. 6.Гапалау: къошу Мурдух-башында. Мурдух Бийчесындан башланыб Аманкол суугъа кошулгъан суу бла ёзенни аты. Сермешиюу-ёлюмю 19 ёмюрню ахыр бешинчи кесеги. 7.Солтанчыкъ: башчылыгъында, август 1920дж, Уллу Къарачайдан Тебердиге баргъан ат джолда къарачай аскер бёлек бла къызыл аскер бёлекни сермешию 8.Бешбаш: ноябрь 1920дж, Берги Гумну (Подкумок) къатында бусагъатда Римгорка элни башында къазакъ банда бла сермешиую. Энди Къарачайда 19 ёмюрню ортасына дери джангыз бир тукъумну ичинде атлары, тарихлери, сермешиулери белгили болгъан (башында картада биринчи-бешинчи номерле ) адыг «историкле» джарашдыргъан Къарачайны ётюрюк картасы бла бир тенглешдиригиз. Джангыз бир Сылпагъарладан чыкъган джашланы сермешиу этген джерлерин салсакъ картагъа (№1), бизни джуртубузну гитче этиб салгъан адыг ётюрюк карталаны къурутады. Атлары эм къош орунлары унутулгъанланы, башха тукъумланы къош орунларын эсге алсакъ, 18-19 ёмюрлени арасында - бюгюнгю Къарачай-Черкесни джери бютеулей Къарачайны джери боллукъду Карта №2: (Ётюрюк адыг карталаны бири)  Карта №3: 1-4 ёмюрледе Шимал Кавказгъа иелик этиб тургъан Аланьяны картасы. Азау/Азак тенгизден Каспий тенгизге дери, Кавказ тауладан Итиль-Дон суулагъа дери джерлешиб тургъан аланланы джурту-джери.   Карта № 4: Хазарьяны 600-850 джыллада чеклери. Бу карта Wikipedia да инглиз, алман, француз, орус, испан, итальян эм башха европа тилледе хазарланы, Хазарьяны юсюнден джазылгъан статьялада бериледи. Хазарья 8-9 ёмюрледе Европада эм кючлю, эм бай каганат (девлет) болуб тургъанды.   850 джыл Хазарьяны Шималда чеклери Днепр суу бойнунда Киев шахардан, Итиль суу бойнунда Булгъар шахаргъа дери болгъанды, Гюнейде (Къыблада) чеклери Гюрджюстан, Азербайджан, Карс джерлени къошуб болгъанды. Хазарьяны Кюнбаты чеклери Молдау джерледен, Къыйрымдан башланыб, Кюнчыгъыш чеклери Азияда Арал тенгизге дери болгъанды. Хазарьяны ёзеги, арасы не заманда да Аланья болгъанды, Аланьяны да ёзеги эм арасы Къарачай болуб келгенди. Хазария чачылгъанында Аланья дагъыда 450 джылгъа джууукъну къыраллыгъын тас этмей тургъанды. Алан къагъанатын 1396джылда Темирланны аскери къурутханды. Карта №5: Уллу/ Бийик Булгъар/Балкъар 632-668 джыллада (Великая Булгария) Бу картаны бюгюнгю славян Булгаристанда тарихчиле чертгендиле. Башха миллетли тарихчиле алыб, Wikipedia-да кёб тилледе салгъангандыла. Тинтиб къарагъанга Бийик Булгъар бла Хазарьяны чеклери 7 ёмюрде бирчады. 7 ёмюрде Булгъар бла Хазар бирден Шимал Кавказ бла Къыйырымны джерлерине сыйыныб турады. Алман (немча) Wikipedia-да Бийик Булгъарны чеклерин 10 ёмюрге дери Хазарьяны чеклерича берилгенди. Булгарья-Хазарья-Аланья карталары урум-эрмен-араб тарих джазмалагъа таяна этилгендиле. Алай а бир замандада, бир чекледе эки миллет бирден джашагъандыла, эки къырыл болгъанды дегенге ийнанган къыйынды. Бир миллетни бир юйюрню эки аты болгъанды дегенге ийнаныргъа боллукъду. Кертисин айтханда атыбыз эки тюйюлдю юч-тёртдю. Булгъарны бюгюнча айтханга болкар/балкар болады. Балкъарла бир Черек ёзенде болмагъандыла- саулай Кавказда джерлешиб болгъандыла. Булгария/Болгария/ Балкария бир сёзледиле, бир атды. Темирланга дери Булгъарны/Балкъарны ёзеги Алания, Аланияны ёзеги да Къарачай (Уллу Къарачай эм Гитче Къарачай) болуб келгенди.   Карта №6: Аланьяны 10-14 ёмюрледе джерлери эм Архыз-ара къаласы. Урум тау (Урум къаланы) тёресинде Аланьяны эли-къаласы эм кёб болгъан джериди. Бюгюнда алайды, Ючкёкен тёреси (Гитче Къарачай район) Къарачайда Малкъарда миллетибиз эм кёб болгъан джериди.   БИБЛИОГРАФИЯ (къайнакълары ) Ауаз бергенле: 1. Алийланы Къайсынны къызы (Сылпагъарланы) Соня 1929дж. туугъан, Учкекен эл 2. Байчораланы Асият (Бостанланы Сюлеменни къызы, Amina Ajaoglu), 1920дж. Австралия, Мельбурн 3. Байчораланы Сейпул (Бёденеледен), 1928дж. Ючкёкен эл 4. Байрамкъулланы Ахмат Гергокъа улу (Маршал Ахмат) 1910-1997дж. Ючкёкен эл 5. Будай Мухаммад 51 дж. Карачай шахар (Сирия-Дамаск) 6. Газаланы Алим CD-джазмадан джыры 7. Ёзденланы Абуглалий Адурхай улу (1897-1992дж) Сарытюз эл. магнитофонга джазылгъандан 8. Каппушланы Хаджи-Исхакъ Хаджи-Умар улу 1928дж. Первомай эл 9. Лайпанланы Къазий Тана улу Черкесск ш. 1924-2009дж. 10. Мамаланы Халис Мухаммад улу 1950дж. Нарсана ш. Пятигорск ипподромну директору 11. Сылпагъарланы Ислам Мухаммад улу (1928 дж.) Ючкёкен эл, Сылпагъарланы Мурадин Мухаммад улу (1939дж.т.), Джингирик эл, кеси атындан эм Сылпагъарланы (Добарлары) Назбийден (1916-2008дж) 12. Сылпагъарланы Окъуб Зекерия улу (1909-1989дж) Ючкёкен эл 13. Сылпагъарланы Хаджи-Махмуд Зекерия улу (1912-1994дж) Учкекен 14. Сылпагъарланы Ибрахим Халит улу (1950дж) Терезе эл. (103джыллы Сылпагъарланы Кёккёзден эшитиб) 15. Сылпагъарланы Зекерияны къызы Апалистан1904-2002дж Конзавод эл.Гитче Къарачай 16. Сылпагъарланы Башир, (Габийледен) (1924/25 - 2006дж) Нарсана ш. 17. Salime SilpaIar, Türkiye 18. Сылпагъарланы Илияс Махамет-Мырза улу 1930дж-Ючкёкен эл.< Сылпагъарланы Махамет-Мырза Зекерия улудан эшитиб 1893-1943дж 19. Сылпагъарланы Мазан Хызыр улу 1938дж.,< Сылпагъарланы Айшат (Деккушладан) 1905-1995дж Ючкёкен эл. 20. Хатуаланы Рашидни Т., Черкесск ш., 2006дж. Сёзлюкле, энциклопедияла: 21. Боташев М.О. «Карачаево-балкарско-русский терминологический словарь объектов природы» Нарсана ш. 1998дж. 22. Джандаров А.М. «Русско-абазинский разговорник» Черкесск 1991дж. 23. Джанибеков С.Ю. «Времена и люди Карачая Словарь-Справочник» Карачаевск 2009дж 24. Русско-карачаевобалкарский словарь Москва 1965г (Орус-къарачаймалкъар сёзлюк) 25. Къарачаймалкъар-орус сёзлюк Москва 1989дж 26. Къарачаймалкъар тилни ангылатма ючтомлукъ сёзлюгю, Нальчик ш. 1-чи том-1996дж, 2-чи том-2002дж, 3-чю том-2005дж. 27. Рыбальченко Т.Е. Турецко-русский и русско-турецкий словарь Москва 2002дж. 28. Орус-Къазакъ сёзлюк 29. Орус-тегей/дюгер сёзлюк, тегей/дюгер-орус сёзлюк < http://slovar.iriston.com/index.php 30. «Советская историческая энциклопедия», Т. 2, - М., 1962дж. Къуран терджюмеле бла файгъамбарны (АСАБ) биографиясы: 31. Къуран, Хубийланы Абу-Хасан кёчюрген версия Ставрополь 2008дж. 32. Къуран, Эбзелени Абу-Юсуф кёчюрген версия «Ас-Алан» журнал №4 (9) 33. KURAN-I-KERİM VE TÜRKÇE AÇIKLAMA TERCÜMESİ-Doktor Ali Özek Başkanlığında SUUDİ ARABİSTAN KRALLIĞI, MEDİNE-İ MÜNEVVERDE 1407-1987 34. «Толкование Священного Корана» Абд ар-Рахман Саади, Э.Кулиев кёчюрген, Минск ш. 2006дж. 35. "Жизнь пророка"-Шейх Сафи Ар-рахман аль-Мубаракфури (индиялы джазар) Москва 2002дж. Фолклор китабла: 36. «Къарачай халкъ джырла» Москва 1969дж . 37. «Къарачаймалкъар халкъ джырла» Отарланы Омар Нальчик ш. 2001дж. 38. «Къарачаймалкъар фолкълор», Нальчик ш. 1996дж. 39. "Къарачай поэзияны антологиясы" Москва ш. 2006дж Чыгъармала: 40. Аджаматов Багаутдин «Мусульманские имена и их значение» Махачкала 2000дж. |