ил- Тюркийеде административ бёлюмю Россияда область/край орнун тутады. Илни ичинде административ бёлюшю ильчи. Тюрк тилледе «ил» сёз бла бизде «эл» сёз бурун бир магъанада болгъандыла. милатдан алгъа 2-чи ёмюр- (2 век до нашей эры) христиан орузламадан алгъа заман милат/милади- христиан хиджраны (календарны) башлагъан орузламасы - заманы матриархат - юйюрлеге, тукъумлагъа, мюлклеге тишириула башчылыкъ этген бурун заманла бла тишириу башчылыкъ этген джамагъат джашау патриархат- тишириу башчылыгъы эркишилеге кёчюб, юйюрлеге, тукъумлагъа, мюлклеге эр кишиле башчылыкъ этиб аллай джамагъат джашау къачлы- (крестоносец)- юсюнде къызыл къач сураты бла христианлы. Къач- (крест) христиан динни символу бир-бирине кёнделен эки сыздан этилген тамгъа эм сурат. Къачлы джортоуул- крестовый поход къач сафарлы- орта ёмюрледе юсюнде къызыл къач сураты бла христиан дин ючюн деб муслиманлыланы джерлерине Куддусха (Иэрусалимге) джортоуулда болгъан аксюек/акъ-сюек- (аристократ, высшее дворянство), къаумлада эм миллетледе джамагъатны баш къаймагъы, бий-сырма ёзден, акъсюек тамгъа джыйымдыгъы - общий гербовник дворянских родов (ОГ) Российской империи ишлетмен- (предприниматель/бизнесмен)- ишлетиючю, иш бериучю, бизнес бардырыучу адам девлет, (даулет)- (государство), (Къырал сёз бла къатышдырмазгъа, къырал-(страна) халкъ эм халкъла турушхан джер). Девлет-даулет, «деу -бек кючлю» магъанасы сёзден. Бир буйрукъга-джорукъга сыйыныб тургъан, джери-чеги, байрагъы-аскери-башчысы джарашыб бегиб тургъан политика-джамагъат къурам. къалыт- (наследство/наследие)- сыр, атадан къалыб уланга кёчген мюлк эм ата-бабаладан къалыб тёлюлеге джетген байлыкъ. къалытчы- (наследник) къалытны ийеси. азери- хазар атны "аз+эр" сёзден башланган тюрлюсю. Къарачаймалкъар (тюрк) сёз болгъаны ачыкъ бола тургъанлай эрмен джазыучула азери миллет иран тилли миллет болгъанды деб джазадыла. Азерилени (азербайджанлыланы) джерлери болмагъанды дегенни сингдирир ючюн этедиле ала алай. Аллай идеология бла Эрменистан Азербайджанны джерин алгъанын (оккупациясын) джакълаб, эрмен азерини джерин алмагъанды, бурун иранлыланы джерлерин алгъанды деген ётюрюкню джаядыла. адам эм джерджюзю атла Тамерлан- Орта Азияда, Иран, Афганистанда уллу империя къураб, Чингизханны туудукълары бла кёб къазауат этгенди. Юзбек халкъны тамалын салгъанды. Кавказгъа да чингизидле бла (Алтын Орда бла) къазауат эте келиб, алан халкъын къырыб, тюб этиб кетгенди. Алан халкъны кёб адамын Орта Азиягъа сюргенди. Алтын Орда-(Золотая Орда) 1224-1481 джыллада болгъан татар ханлыкъ. Къыралны халкъы: алан, гунман, хазар, булгъар,акъ ногъай, кумукъ,къазакъ эм башхала къаумла болгъандыла. Аланьяны джерлери Уруп, Ариу Къыз (Невиномыск), Исси-Суу (Пятигорск), Къалачыкъ (Прохладный), эм халкъы Алтын Ордагъа киргендиле. Ногъайистан/Ногъайстан- 16-18 ёмюрледе бюгюнгю Россия бла Украинаны Къыбласы (Гюнейи), ол джерледе джашагъан ногъайлыланы бирлеш аты. Алтын Ордадан сора ногъайлыла къурагъан Уллу Ногъай Орда, Кичи Ногъай орда, дагъыда быладан айрылгъан Буджак Орда, Джембойлукъ Орда, Джетисан Орда бирикдирген аты. 18 ёмюрде Къара тенгиз бла Каспий тенгиз арада тюз джерле бла алайлада джашагъан миллет. Зангезур-Нахичевань- Азербайджанда таулу джерлени атлары Бюйюк Селджук Девлети - Уллу Селджук Султанатны тюрк аты Куддус -Иерусалимни араб-тюрк аты. АЛАНХАЗАР СЫРЛАРЫ: гунман, алан, хазар, балкъар, къарачай хилал - джарым айны тамгъасы, муслиман тамгъасы/символу байламсыз - независимый, кеси тёресинде/оноунда катакомба- джер тюбюнде, таш ичинде адам, табигъат этген къууушла. Бурун аланла аллай таш ичинде къууушлагъа ёлюк салыргъа ёч болгъандыла. каган- аланхазар (тюрк) дуньясында ханлыкъладан алгъа болгъан къырылланы башчысы. Эски формалары «хакан, гаган». Бюгюн къарачаймалкъар тилде тауушу «къакган» болады. «Хакан-каган» Кюнге табынган заманлада дауурбазгъа къагыб, тилек-алгъыш этиб, Кюнге куллукъ этиб, «къакъган-каган» андан болгъанды. гъибадат/ибадат- Аллахны Бирлигине ийнаныб, Анга бойсунуб, Ол салгъан борчланы толтуруу ил- Тюркийеде административ бёлюмю (Россияда область/край орнун тутады). Илни ичинде административ бёлюшю ильчи. Тюрк тилледе «ил» сёз бла бизде «эл» сёз бурун бир магъанада болгъандыла. милатдан алгъа 2-чи ёмюр- (2 век до нашей эры) христиан орузламадан алгъа заман милат/милади- христиан хиджраны (календарны) башлагъан орузламасы/заманы матриархат - юйюрлеге, тукъумлагъа, мюлклеге тишириула (къызла-окъкызла-огузла) башчылыкъ этген бурун заманла бла тишириу башчылыкъ этген джамагъат джашау патриархат- тишириу башчылыгъы эркишилеге кёчюб, юйюрле, тукъумла, мюлкле эр кишилени башчылыгъында болгъан джамагъат джашау эмеген- нарт таурухлада кёбюсюнде нартланы джаулары. Эмегенле тарухланы биразында нартланы шохлары, эмчек аналары. Мен ангылагъандан бизни нарт таурухлада айтылгъан нарт-Махти Джуртубай нарт сёзню магъанасын былай ачыкълаб: Къазакъ тилде «нарт»-къызыл, монгол тилде «нар»-кюн, татар-башкир эм чуваш тилледе «Нартуган»- кюн туугъан байрым болгъанын билдиреди. Мени къошарым, бизде сёзню аллында Й таууш болгъан эски сёзлерибиз бардыла: быйыл- бу йыл, огъесе- йокъ эсе, огъай-йокъ+ай. «Нарт» сёз да бу тизмеденди, нарт сёз «йанар» сёзню кеч бичимиди. Бизни тилибизде сёз аллында «Й» болмагъаны себебли «йанар» сёзден «йа» таууш кебиб, «нар» къалады. «Нарны» артына «Т» таууш къошулуб, джангы сёз «нарт» болгъаны тилибизде джюрюген евростатика тилледе болгъан джорукъду. Былайда «Т» таууш, орус тилде «это», ингилиз тилде «it» сёзню орнун тутады, сёз ючюн алада «это-Тохтар», «It`s Tohtar», бизде уа Тохтарт. Алай бла, нар+т деген, бу нарды> нард >нарт джорукълада тюрленгенди. Сёзню артында «+ды/ты, не «+т» сёз къошагъы бла джер, эл атларыбыз кёбдю: Къабар+ты, Ышкан+ты, Къоспар+ты, алаша>алашад>лошадь д.а.к. Алай бла «нарт - йанар/нар» сёзден къуралгъанына ийнанган къыйын тюйюлдю. Аны бла нартла гуналан/гунболгъар юйюрледен чыкъганларына ишек салмайбыз. Науруз сёзге бу кёзден къарасанг нау+оруз (джангы джыл) тюйюл, наур/нар+ыз (кюнню ызы-кюнден туугъан) болады. Огъесе нау+оруз (джангы джыл/кюнню узунга айланганы) бла наур/нар+ыз (кюнню ызы-кюнден туугъан) бир ассоциатив магъанада болгъанга ушайды. эмегенле бла урумлула джазгъан «амазон-амазонкала» бирдиле. Амазон- эски урум джазмаланы юсю бла Европагъа белгили болгъан урумлула бла ачы къазауат этген джигит тишириуланы атларыды. Урумлала джазгъандан, «амазонла» эркишиледен айырылгъан, къуру тишириудан къуралгъан джамагъат болгъандыла. Бурун гуналан/гунболгъар, аланхазар юйюрле «окъгыз джамагъат» (матриархат) къурамдан «окъулан/огълан джамагъат» (патриархат) къурамгъа кёчгенин нарт айтыулада къалгъанды. Нартла бла эмегенле сермешиулери эркиши бла тишириу арада башчылыкъ айырыуну кёргюзтген ызларыдыла. Аны ызындан кюнге табынгандан халдан барсха, акъ къазгъа табын халгъа кёчгенде болгъан конфликт эмегенни сыфатына къошулгъанды. Аны ючюн, бир-бир нарт айтыулада кюнден туугъан нартла эмегенни дракон кибик джау этедиле. Бир-бир нарт таурухлада эмегенлени алты-тогъуз башлары, къанатлары, адам ашаучу сыфатлары барды. Бараз/Барадж (барыс/барсхаз) да эмегенни бир тюрлю ал сыфаты болургъа болур. Бир тотемден (Кюнден) башха тотемге (барсха/къазгъа) кёчген конфликтни белгилеген сыфаты болургъа болур. киштик юйюрлю джыртхычла/ (киштиксил этчиле) барс (леопард), акъ барс/ала барс (ирбис), джолбарс (каспийский тигр), кичи/уучу барс (гепард), сюлесин/джаз киштик (рысь), киштик (кот), къаракъулакъ (каракал)… Боташ улу бла Джарашыуланы Зайнаф сёзлюклеринде «ала барс» деб гепардха айтханлары джангылычды. Уллу сёзлюкледе уа бу сёзле джокъдула. Гепардны бурун аты «кичи барс» эм « уучу барс» болгъанды. Ала барс бла акъ барс бир джаныуарды. Акъ/ала барсны аты орусча «ирбис» деб айтылады. «Ирбис» атны оруслула Орта Азияда «эль берс», Тывы джеринде «ирбиш» сёзледен алгъандыла. «Эль берс» сёз «ала барс» сёзден болгъаны кёрюнюб турады. Ала барсны башха аты- аланды! «Барс-алан» сёзлени анализи, биз шумер джерледен келгенибизни, алай болмаса да, шумер къыралы/миллети бла уллу байламлы болгъаныбызны да кёргюзтеди. Шумерлиле (сумерлиле) бурун 4-5 минг джылны алгъа Ефрат-Тигр суула арасында уллу меденийет (цивилизация) эм къырал къурагъандыла. гиназ - орусха «князь» болуб кёчюб, ызыбызгъа къайтхан сёз. «Князь» Эски Орусда джамагъат эм аскер башчы. Орус тилни этимология сёзлюгюн джазгъан Фасмер, «князь» сёз герман тилледе «король» магъанасы болгъан «konung/könig» сёзден кёчгенди деб баямлайды. Кертиси уа «князь» да «король» да «konung/könig» сёзле аланхазар (къарачаймалкъар) сёзледиле. (Бу оюмгъа ийнаныр ючюн Аланья/ Булгарья/ Хазарья карталада, къыралларыбызны джерлерине эм чеклерине къара). Принц-prens-prinz европа миллетледе корольну/конунну къалыт джашы, мюлкюне-халкъына ийелик этер ызы. Ол биринчи джашы бола тургъанды. Аны бла "принц" титул "биринчи/биринци" сёзюбюзден бизни Европа миллетлеге гуналанла башчылыкъ этген заманладан къалгъандыла. «Князь» сёз/титул орусха, «кан/хан+ ыз» аланхазар сёзден кёчгенди. Бизге белгилиден орус «гиназла» аланхазар, булгъархазар каганладан, татар ханладан эркинлик алыб, алагъа бойсунуб, башчы (аланы «ызлары») бола тургъандыла. Аны ючюн «кан+ыз» аланы тиллеринде «князь» болгъанды. Герман къаумлада «кonung/könig» сёзню «къаум башчы, патчах» магъанасы барды. Сёзню башы бизде «къон»- «мийик бол» магъанасы болгъан сёзден башланганы ачыкъды. Аны ючюн, «конунг-кёниг» герман къаумлагъа башчылыкъга «къонуучу» гунладыла. «Король/карол» сёз да «къыр+ал» сёзден тюрленгенди. «Къырал/кърал» сёзню бир-бирле билмей араб сёзге санаб джазсалада-ол бизникиди. Бу фикирни далили, ол сёзге ушаш ёнге не араб, не славян, не герман юйюрле джашамай, гунболгъар/гуналан юйюрле турушхан джерджюзю атла Урал таула эм Арал тенгизи. (Магъаналары: «Урал-ур+ал»- уруб алгъан/ётген таула, «Арал-ара+ал» аралыб-излеб табылгъан, джерни арасы тенгиз). къыр сёзбашны- «тюз джер, сабан джер, батыкъ джер» магъанасы барды. Тюзлени-къырланы алгъан «къырал» болгъанды, башха тилледе ол тюрлениб «корол» болгъанды. тотем- (божество,животное для поклонения), бурун меджису заманлада, адам кесин бир джаныуар (зат) бла бирикдириб, кесин андан туугъанга санаб, анга табыныу джаныуар эм аны багъсытыу джаныуар. Меджису тюрк дуньяда тотемни атын кесине алгъан адет болгъанды. Сёз ючюн башкирлилени керти атлары «баш корт»- «баш бёрю», бёрюню тотем этгенден къалгъанды. Республикаларыны атлары да «Башкортостан»- «баш къуртла» джашагъан къыралы. Мени сартын бизде да «алан» ат аллай ат болуб сакъланганды. алан- 2006 джылда Пятигорскиде бир орус тишириу къарачай келин бла, джумуш юсю бла къысха сёзюм болду. Ол адам, Хандогина Валентина джетмиш джылында болгъан сёз арада «бизни тукъум Пятигорскиде джашагъанлы тогъуз тобукъ болады» деди. Мен аны сёзлерине ийнанмай: «оруслула Пятигорск джерлеге келгенли 210-230 джыл болады, сизни тукъум ол заманга аллай бир тобукъ болаллыкъ тюйюлдю» дедим. Валентина мени андан да бек сейирсиндире: «А биз оруслула тюйюлбюз, биз аланлылабыз» деб джууаблады. «Бизни тукъум эм алгъа бусагъатда Железноводск джеринде джашаб тургъанды. Сора оруслула келирни аллы бла былайгъа Пятигорск джерине кёчгенди. Къарт атамы къарнашында сакъланыб тургъан эски сырпын эм кюмюш керекле бар эдиле. Туудукълары аланы тас этдиле эм сатдыла. Мени атам къазауатда кёб айланганды, бизни тукъумуча болгъан бир адамгъа да тюбемегенди. Бизни адамларыбыз Пятигорскиде, Железноводскиде эм Ессентукиде джашайдыла. Биз алан болгъаныбызны, тукъум хапарланы мен къарт атамдан эшитгенме» деб хапар айтды. Соргъанымда Валентина къарт атасыны атасындан ары атларын билмей эди. Билген атлары да бары урум-орус атла эдиле. Мен адамгъа дженгил ийнаныб къалмайма. Алай Валентинагъа ийнандым.Тюз адамгъа ушатдым, ол менге ётюрюк айтыб, андан хайыр табар зат кёрмедим. Ийнанганым да аны ючюн болду, оруслула Пятигорск-Железноводск джерлеге келгинчи, алайда Хубийладан адамла джашагъанларым биле эдим. (Лайпан Къазийни джазмаларындан). Аланы бирлери Машук Къабартылагъа кёчюб кетиб, къабарты Машуковы тукъум къурагъанды. (къабарты джазмаладан билеме). Пятигорск шахарда Машук тау Хубийлени Машукну аты бла аталгъаны ачыкъ болады. Ол джерде Хубийлени къарачай тукъум джашагъан эсе, аны къатында, къарачаймалкъарны аллы алан тукъум джашагъанына нек ийнаныргъа болмайды. Кеси да Хандогин тукъум биз тилден болгъаны ачыкъ болуб турады. Орусча «Хандогин»- аланхазар огъуз диалектде «Хан-догъан» атдан айтылгъанды. Бюгюн «Хан-туугъан» тауушлу болады. Баласына «Хан-догъан» ат эски къарачаймалкъар тилде болмаса, башха тилде (сёз ючюн, ногъай, тегей тилде да) ат атаяллыкъ тюйюлдю. маджар- (венгр), Кеслери тилде атлары «мадьяр». Аланла эм гунла бла бирге 2-3 ёмюрледе джашагъан бизге, къарачаймалкъаргъа къаны бла джууукъ миллет. малчылыкъ- адам-улуну ал турмушу малчылыкъ болгъанды. Малчылыкъ бла гуналан, тюрк, араб, монгол юйюрле джашагъандыла. Джер юсюнде ал меденийет* (цивилизация) тюрк-араб юйюрледен башлагъанын джашырыб, европа тарихчиле адам улу алгъа уучулукъ эм сабанчылыкъ бла джашай туруб, артда малчылыкъга кёчгенин ётюрюк джазадыла. Амма, уучулукъдан сабанчылыкъга кёчген къыйынды, уучулукъдан малчылыкъга кёчген тынчды. Сууукъда, къуулукъда будай-арпа ёсдюрген, аллай ишни аз заманда амалларын билген къыйынды. Огъай, адам улу алгъа уучу, ызы бла сюрюучю-малчы болгъанды. Кийик тайны, улакъны, бузоуну, домбай-буу баланы- хансда, къауданда, терек чапракъда ёсдюрюб, кесиб этинден терисинден хайырланган тынчды. Алда адам улу малчы болуб ызы бла сабанчы болгъанга ушайды. Европача сууукъ джерледе алай болгъанына ишек да джокъду. Биздеча сууукъ джерледе ал меденийетни гунну, аланхазар юйюрле къурагъандыла. Бу оюмгъа тилибизде шагъатлыкъла, «бал» джыйыудан балыкъчылыкъга эм малчылыкъга кёчюу болгъанды: «бал» > «балк>балык», «бал»> «мал». Бал джыйыу эм балыкъ тутуу уучулукъну бир тюрлюсюдю. «Бен-мен, бийик-мийик, бал-мал» сёзледе «Б» тауушлу сёзле ал бичим (форма) боладыла. Аны ючюн «бал-мал» сёзледе «бал» сёз ал сёздю- бал джыйыу да малчылыкъдан алгъа болгъанды. Ата-бабабызны кёбюсю дуния къуралгъандан 1943джылда сюргюнге дери малчылыкъ-тууарчылыкъ-атчылыкъ бла кюрешиб келгендиле. Малчылыкъ джолда миллетибиз энчи къарачай къойла, къарачай атла, къарачай ийнекле бла эчкиле, къарачай итле къурагъанды. Къарачай итлени атлары бюгюн терсине «кавказская овчарка» атда белгилиди. Къарачай ийнекле бла эчкиле къагъыт джаны бла джазылыб бегимей сюргюн заманында тас болгъанды. Миллетибизни малчылыкъ ишин селеке этгенлени ауузларын джабар ючюн бу хадисни билирге керекди: «Аллах адам улугъа джиберген файгъамбарла бютеу бары мал сюрюучу болгъандыла. Мен да сабий заманымда къурайшланы къойларын кюте эдим». («Къурайш» Мухаммад файгъамбарны (АСАБ) тукъуму). Джер башында файгъамбарладан иги эм керти адам болмагъанды. Аланы ичинде да мал кютмеген болмагъанды! Дунияда биринчи Адамны эки джашы болгъанды: Кабиль/Каин (ислам/христиан динде аты) сабанчы болгъанды, Хабил/Авель (ислам/христиан динде аты)-малчы болгъанды. Малчы Хабил/Авель Аллахны сюйген къулу, сабанчы Кабиль/Каин Аллахны налатына тюшген джазыкъ. Аны ючюн малчылыкъны учуз этерге кюрешген бизни ата-бабабыз тарихин-турмушун учуз этерге кюрешеди. Миллетни къарыусуз этерге излейди. Малчылыкъда учузлукъ джокъду, малчылыкъ тарихин билгенге - малчылыкъда ёхтемлик барды. меденийет/маданият-(цивилизация) Бурун тукъумла къаумлагъа биригиб, къауумлада юйюрлеге биригиб, джорукъ, аскер эм джазма къураб къырал къурау болуму болгъан миллет. Аллай миллетни (юйюрлени) дараджасы мийик болуб, меденийет къурай билген миллет (юйюр) болады. Бизни ата-бабаларыбыз дуния башында биринчиле болуб къыралла, джазмала, аскерле, джорукъла къурай тургъандыла. Аны да тамалы малчылыкъ, (тууарчылыкъ, атчылыкъ) болады. Джерчилик-сабанчылыкъ турмушну джангыз бир адам, бир юйдеги баджараллыкъны. Малчылыкъны бир джангыз адам, бир джангыз юйдеги бардыралмагъанды. Аны ючюн малла бла кюрешген тукъумла бириге эм кёб-кючлю бола меденийет (цивилизацияны) аллын-тамалын салгъандыла. саха (агъач саха)- соха (плуг деревянный)- сабан ишге, сюрюрге джарагъан адыр. Алгъа аланхазар юйюрледе суха/соха атда, хайырланган сабан иш керек. Бу атда орусха кёчюб, сёз унутулгъандан сора ызына орусдан къайтханды. Орусдан къайтыб "саха" болгъанды. "Соха" сёз бюгюнгю "сукъ/сукъа" сёзню эски формасыды. адам эм джерджюзю атла Алийланы Умар Баблаш улу- 1911-1972 джыллада джашагъан тюрк тилбилимчи, къарачаймалкъар тилни излем-тинтиу ишлери кёб болгъан алим. (политик Алийланы Умар башха адамды) Параскева - Параскева 3 емюрде урум ичинде джашагъан, християн шыйых тишириуну атыды. Бурун оруслулада «Параскева» деб Байрым кюнге айтхандыла. Алай бла урум шыйых Параскева атдан минг джылланы алгъа ата-бабабыз барсны таныгъандыла. Урумлулагъа бизден бараскай (гитче барсчыкъ) сёз кёчюб, Параскева болуб, аладан да оруслулагъа кёчгенди. Оруслула барас кюнню алджашдырыб, байрым кюнге кёчюрюб «Пятница-день Параскевы» бола тургъанды. Ассирия- 3,5-2,5 минг джылны алгъа Ефрат эм Тигр суула арасында семит юйюрле къурагъан къырал. Семитле - араблыланы атабабаларыдыла. Илму билдиргенден, Ашшур/Ассур/Атур шахарчыкъдан башланыб, аты саулай миллетге/къырылгъа Ассирия бичимде джайылгъанды. Алай болгъа болургъа да болур. Мен ангылагъандан, ата-бабаларыбыз «ассы» атны ол миллет бла тюбеше-сермеше атларына «ассы» атны бергендиле. Адамлары да джерлери да «ассы+эр» Ассирия /ассыэр болгъандыла. «Ассыдан туугъан ассы» айтыу, «ачы динсиз адам» магъанада бизге ассириледен келгенди. 19 ёмюрде Къарачайдан хаджиликге баргъан муслиманла «ассылагъа» тюбей туруб, атларына «ассы араблыла» дегендиле. «Ассы араблыла» хаджиликге баргъан-келген адамланы мараб туруб урлагъан эм тоноул этгенлери болгъанды. Бир кере Къарачайдан хаджиликде 18 адам болгъанды. Джолда ичлеринден биреулен кеси кереклиси бла бир джанына джанлагъанды. Джол усталары, Биджиледен тири ётгюр киши адамларын санаса- бири джокъ. Эрлай тёгерекге чабыб кум тёппеге ёрлесе, къарачайлыны урлаб, эки ассы араблы къолларын-аякълын байлай тургъанларын кёрюб, чабыб джетиб, экисин да уруб джыгъыб ол адамны къутхаргъанды. «Ассы араблыла» бедуинлени атлары болгъанды. «Ассы» сёз бла араблыладан башха миллетни айырмагъандыла, сёз ючюн тилибизде «ассы черкесли, ассы чыганлы, ассы оруслу д.а.к» миллет ат джокъду. Мухаммад Будай- Сирияда 1957дж туугъады, анда ёсгенди, ата-джуртуна Къарачайгъа 1990 дж. къайтыб келгенди. Къарачаймалкъар тарихин къоруулай, тюзлюкню джакълай кёб китабла, брошюрала джазгъанды, басмалагъанды. Сирия- эски аты Шам. Дамаскны къатында минге джууукъ адам бла къарачай таулу эл болгъанды. Бюгюнлюкде элни адамыны кёбюсю шахаргъа Дамаскиге кёчгенди. Къарачайлыланы тамада къаууму ана тилин биледи, сёлешеди. Къыркъ джылдан джашы къарачайча сёлешелмейди. Хидайет Бахче (Батчаладан)- 2008-2009дж. Тюркийеде, Афьонкарахисар къарачаймалкъар дернекни (джамагъатны) башчысы, 2005 дж. башлаб къарачай-тюрк тилде «Кюзгю» джыллыкъ журналны чыгъарыуда баш джумушчуланы бири. Махти Джуртубай-къарачаймалкъар халкъны юсюнден фольклор эм тарих джыйыучу-джазыучу, Нальчикде джашайды Сауди Арабистан Патчахлыгъы- (Королевство Саудовская Аравия) Аравия/Арабия/Арабистан джарым айрымканда араблыланы патчахлыкъ девлети. Эр-риад- Сауди Арабистан Патчахлыкъны ара шахары Къарачай миллет комитети эм Къарачай Област - (КъО) Орус сёзю «област» сёзге тюрк-араб сёзю «вилайет» эм къарачаймалкъар сёзю «эл» келишеди. Алай болгъаны бла Къарачай Областха «Къарачай Вилайет, Къарачай Эл» атаргъа да болур. коллаборант- душманга къошулгъан, джау бла бир-ишлеген окълатыу- (расстрел)- отлу сауутдан окъла бла уруб ёлтюрюу Токълу Бау Тюзю- Ючкёкен ёзенде, сууну онг джанында, Ючкёкен элинден 6 километр ёргеде кенг тюз джер Водовод- Ючкёкенни 10 км огъарысында 1950-2000 джыллада тургъан элчик. Алайдан сууну Нарсанагъа, башха шахарлагъа аладыла. Бюгюнлюкде къуругъан Водовод элчикни къатында Ючкёкен сууну аллын тыйгъан 60 метр мийиклиги болгъан беджен, 25 километр узунлугъу болгъан суу-тутуу барды. Совет Бирлешни халкъ депутатларыны Къурултайы- (Съезд народных депутатов СССР), Совет Бирлешни (Совет Союзну) баш къурултайы, меджлиси А.Н. Яковлев- Политбюрону члени, 1980-1990джыллада, СССР-ни баш тамадаларыны бири АБШ-(Соединённые Штаты Америки), Американы Бирлешген Штатлары/Девлетлери НКВД- (Народный Комиссарият Внутренних Дел), Ич Ишлени Халкъ Комисарияты-Сталинни заманында Ич Ишлери Министерлиги бла ОГПУ (огапэу-ну) бирикдирген девлет къурамы. НКВД-чи,-энкавэдэчи, НКВД-ни къуллукъчусу, солдаты. Къазауат заманда НКВД-ни власты бек уллу, къолунда ич аскерле, тюрмеле, джасус (разведка) ишле, заводла, илму институтла болгъандыла. ЦА МО СССР- (Центральный Архив Министерства Обороны СССР)- Бирлешген Совет Социалист Республикаларыны Къорулама Министирлигини Ара Архиви (БССР КМ АА) ЦГАСА - (Центральный Государственный Архив Советской Армии)- Совет Аскерни Ара Девлет Архиви ЦГА КБАССР- (Центральный Государственный Архив КБАССР), Къабарты-Малкъар Республиканы Ара Девлет Архиви тобну такъымы-(артеллирийский расчёт), тобну къулландыргъан аскерчи джыйын, тобха къараб тургъан аскерчи команда. Ахыр сёз харекет- (движение, (политико-общественное), джамагъат къозгъалыу пассионарий- (пассионарий), джамагъат-тарих англамды: халкъ (миллет) алчы, къоруучу, кёлтюрюучю, халкъны (миллетни) хакъын сакълаучу, халкъ ючюн терсликге къаршчы туруучу. Фахмулу орус тарихчи Л.Н.Гумилев (1912-1992дж) ингилиз тилден алыб "passion" сёзню "пассионарий" сёзге тюрлендириб илму тилге къошханды. Passion сёз орусча- "страсть", бизнича-"къызыныу-учунуу". Л.Гумилев эски тюрк тарихин (хунну-гунну, куман, хазар, татар тарихлени) тинтгенди эм миллетле (юйюрле) къуралыу-къуруу джорукъланы излегенди. Тюрк тарихни джазгъаны ючюн, Гумилев къыйынлыкъ сынаб, сталин тюрмеледе алты джыл! олтургъанды. Гумилёв кеси тюрк тукъумдан болгъанын билгенди, атасы да анасы да белгили орус поэтле болгъандыла. Гумилёв билдиргенден, миллетни (юйюрню, девлетни) пассионарийле къурайдыла эм миллет джумушун пассионарийле бардырадыла. Халкъны санында пассионарийле джюзден бешди (5%), халкъны къалгъаны- джюзден тогъузсан беши (95%) пассионарийле ызындан барадыла. Пассионарийле халкъны алчылары болуб, джанларын-рысхыларын аямай кюрешиб, миллетни (юйюрню) къоруулайдыла, хакъын-интересин сакълайдыла, миллет джаулагъа эм терсликге къаты къаршчы боладыла. Миллетни (элни) иши бир-бир пассионарийлеге кеси джашауундан эсе багъалы болады. Пассионарийле къарыусуз эм аз болса миллет (эл) дуньядан тас болады. ТАРИХЛЕНИ КАРТАЛАДА БЕЛГИЛЕМЕСИ Карта №1: Тарихлери джазылгъан джашланы (кёбюсюню) сермешген эм къала ишлеген джерлерини картада кёзтермеси |