Къарангы бла Сууукъ ёмюрге бегитилип: «Дерт къалай жетдирейик!» - деп сагъыш этгендиле. Сора тишлери бла бут этлеринден жыртып, билеклеринден юзюп, ийлегендиле, тылы ийлегенча, этлерин. Этмеге къоюп ийис, жангыдан басхандыла, ийлегендиле, уулу тамырла, хансла къошуп, къайнагъан темир къошуп, дуу жаннган кёмюр къошуп, состарны тешип ётген шытыларындан къошуп. Сора сууума къоюп, ким да элгенир кибик, эмеген бла маймул сыфатлы гинжи этип, тынчыма къойгъандыла. Жюз бла бир жыл озуп, жюз бла экинчиде Къарангы бла Сууукъ ёз жанларындан юзюп, гинжиге салгъандыла. Жан киргенди да анга, секирип тургъанды ол. Къычыргъанды, тепдире тауланы, къаяланы, кемиргенди, сюеклей, ташланы, темирлени. «Атына Къынасакъал деп атайма!» - деп Сууукъ сур къарангыгъа ёхтем къарагъанды. «Мен а Фук деп атайма. Хау, Къызыл Фук болсун аны аты!» Экиси да биягъы къан-къыран болгъандыла. Талашхандыла ала бёрюлеча биягъы. Сора жюз бла бир жыл сермешип, ахырында жарашхандыла ала, келишгендиле былай: «Экибиз да биригип жаратды эсек муну, атына Къынасакъал деп, Къызыл деп, Фук деп нек атаялмайбйз?! Аты Къынасакъал Къызыл Фук болсун бюгюнден ары! Энди Къынасакъалгъа ат керекди. Аламны бир жылгъа аулап чыкъгъан аллай ат керекди, хау!» Къарангы бла Сууукъ биягъы этлеринден, сюеклеринден юзюп, ууатып алгъандыла. Сора бир тёбе этип, эмина кюлде ийлеп, къуш ётюн, жилян ууун от бла къатышдырып, ат этгендиле ала, учаякъ ат, учхан ат. «Мин!» - дегендиле Фукга, Фук миннгенди секирип, от солуй тургъан атха. «Чап! - дегендиле Фукга, тюзетип тейрик таба. - Сен Тейристаннга тынчлыкъ берме энди. Тюп этип къой!» - дегендиле ала. «Тейриле бирем, жангыз жюрюучюдюле да, сен жашырын жетип, ёлтюр! - деп да буюргъандыла. - Дерт жетдир бизни ючюн, хау, азат да эт бизни! Хайда, энди, сирелип турма!» - дегенлеринлей, думп болуп къалгъанды. Ол жулдуздан да терк эди. От чагъа жангыз кёзю, жел этип учханды Фук. Анга баз боллукъ тейри жокъ суннганда Аламда. Ол жулдуз кибик учуп Тейрикге жетгенди да, сур быргъы тартханча, ол къычыргъанды, демлешге чакъыра тейрилени. От Татай, шынгкъарт Татай терк чыкъгъанды къаладан. Башланнганды алайда дерт сермеш, эрлик сермеш. Не кючлю эсе да Фук, не залим эсе да, От Татайгъа эталмады тюк тенгли хата, заран. От Татай Къызыл Фукну къой башныча юйютюп къоярыкъ эди, къачып кетмесе, башын алып. Тас болуп къалгъанды ол, думп болгъанды Аламда. Фук алыкъа кёп азап чекдирликди адамгъа. VIII. КЮЙСЮЗ ТЕЙРИ Кюйсюз тейриси кюйсюз иш этерден болгъанды, Кюйсюз тейри башына аман акъыл алгъанды, Кёк Тейрини ишине уллу заран салгъанды. Кюйсюз тейри, тут тейри Кёк Тейриге келгенди, Тут тейри да, жут тейри хыйны-халмаш билгенди. Бийни алдагъанды ол: дарманнга керекди деп, ётюнден алгъанды ол тогъуз тамычы, тилеп. Кёк Тейриден кетгенлей, къаласына жетгенди. Къаласына жетгенлей, хыйны-халмаш этгенди. Уу тырнакъларын къырып, къанында къатышдырып, чагъып, чайкъап, къыздырып, элежумар къаздырып от солугъан атына, жетгенди муратына. Хыйны отун тилине алып, жел, боран этип, кёзлеринде билине аны харам ниети, учуп жетгенди жерге, къара ишин этерге... Тейриле арасында бек эриши ол эди. Тюк басхан аркъасында пил тишлери он эди. Тёш тенгли эди башы, мазаллы эди, бийик. Баш гюренине къашы чыгъана буруу кибик. Тот къашыны тюбюнде токъсан тогъуз кёзю бар, токъсан тогъуз кёзюнде токъсан тогъуз бизи бар. Хар бизине жетишер къуш сыйыныр, къондурса. Бизи къая да тешер, бек ачыуланып урса. Тогъуз сюрюу сыйыннган, дорбун кибик, аузу бар. Къычырса эмен сыннган къылыкъсыз ауазы бар. Жаякълары - темирден. Къарыу этген иши бар. Къысыр къая кемирген тогъуз къаты тиши бар. Къабан тишлери кибик тёртюсю бар дагъы да. Губу териси кибик быдыры, аягъы да. Алыныр кибик кёрген, от солугъан бурну бар, токъсан да къазан кирген быдыры бар, къарны бар. Къымыжа да башында Жети айры тажы бар, хар мюйюз да учунда накъут-налмас ташы бар. Мыйыкълары - къымылдай, марап тургъан жилянла, сызгъыра да, сысылдай, ачы ургъан жилянла. Тау тенглиди тёммеги, Бир хыйсапсыз уллуду. Ючюшер да билеги... Кюйсюз бек къарыулуду. Ташны жауча эритген, от жаннган бармакълары. Къая жаркъадан ётген къурч, болат тырнакълары. Урады да къаяны, урады да ояды. Ууады да ол аны, мукъут этип къояды. Кюйсюз тейрини эки эшек къулагъы да бар. Учадан тойса, теке сакъалы да тозурап, ырахат солуйду нар тапчанында хурулдап. * * * Къалай унутур Кюйсюз Кёк Тейрини этгенин: сыртына-сыртына жюз от къамичи жеттенин. Кёлюн алай сындырып: - Бил, - дегенин, - жеринги! Жанынг саулай, сыдырып алдырырма теринги! Жанларыбыздан юлюш этип, алай тиргизген Сыйлы Отубузну, иш этип, урлагьанса сен! Чууананга элтирик эдинг сен Отну, урлап. Бизге бийлик этерик эдинг кьарыуулап, зорлап! Къарындашымса да сен, кечерге керекме мен. Энтта бир хата этсенг, къурутурма Тейрикден! Алай дерс а берейим, бек къаты эсе да ол: сен эдинг бек чырайлы, энди азирейли бол! Бюгюнден ары атынг Кюйсюз, Къутсуз Къарады. Кёз къаматхан сыфатынг, кёрчю, онгуп барады… Къалай унутур аны?! Угъай, угъай! Унутмаз! Къайнагъан къара къанын энди жукъ да сууутмаз! IX. ХАРБАР Кюйсюзню миннген аты - Харбар - барады къаты. Бек ушайды биттирге, териди да къанаты. Жели къая жонады, учуп таугъа къонады. Къамичиси - уу жилян, жюгени уа - суу жилян. Мангылайында - мюйюз. Сарыуек тиши да бар. Ачыууланып чапса, тюз окъча барады Харбар. Къулакълары да, эшек къулакъла кибик - узун. Ачы къычырады бек, къояды къая бузуп. Аны жалы, къуйругъу къылдан тюйюл - жиляндан. Бек осалды къылыгъы, ким да элгенир андан. Териси - гургун тери, таш макъадан иери. От чагъадыла аны жылтырагъан кёзлери. Бурнундан ургъан тылпыу - ожакъдан чыкъгъан тютюн. Аягъы жетген таш - къуу болады. Агъач - кюлтюм. X. САРЫУЕК Къара ишин этерге Кюйсюз жетгенди жерге. Жетгенди да, къаяла арасында къоннганды. Минги тауну мияла бузу анда онгнганды. Къоннганды да, узалып, таш юзгенди къаядан. Сора, дуппургъа салып, юфгюргенди анга ол, тюкюргенди анга ол, кёмюр кибик къаралып. Таш, ёгюз кибик, тебип, таш, гыбыт кибик, кёбюп тебрегенди ууундан, Кюйсюзню солууундан. Сора, сариуек болуп, къая ташдан бек болуп, къуйрукъ булгъай, жалына сюркелгенди аллына. Тёбе тенгли тёбеси, бир эриши, ийисли. Юч башы, юч тёппеси юч къат ууакъ мюйюзлю. Таракъ сыртлы, къуйрукълу, бир сылыкъ, узун, базыкъ. Тырнакълары - кьурукъла... Анга тюбеген - жазыкъ. Ол - белинден тёбени, огъарысы уа - тулукъ. Ол ийисли тёбени юч бойну да - юч къурукъ. Башлары - кёхтюй башла, Жаркъма-жаркъма - териси. Кёзлери - жаннган ташла... Кюйсюзлюкню тейриси бюсюрегенди анга - Таракъсырт аждагъаннга. Юч аузундан юч да от урходук кьатыш ура. Тырнакълары бла ол къая ташланы жыра. Аны да къанатлары, биттирнича, териден... Тохтагъынчы ол арып, баш ургъанды тейриге. Кюйсюз этгенди буйрукъ юч башлы аждагъаннга: - Эй, залим таракъкъуйрукъ, къаты айтама санга: адам - сени душманынг, бир арсарсыз жет да, тут, жер юсюнден терк къурут! XI. ЭМЕГЕН Экинчи да, узалып, таш алгъанды къаядан. Сора, дуппургъа салып, юфгюргенди анга ол, тюкюргенди анга ол, кёмюр кибик, къаралып. Таш, ёгюз кибик, тебип, таш, гыбыт кибик, кёбюп, тебрегенди ууундан, кюйсюзню солууундан. Сора эмеген болуп, сюелгенди аллында, эмеген деген болуп сирелгенди аллында. Дуппур чакълы эди ол, тюклю, чачлы эди ол. Хау, уллу дуппур эди, кеси да гуппур эди. Тогъуз башлы эди ол, тогъуз кьашлы эди ол, кёзю да тогъуз эди, сёзю да тогъуз эда. Тармангылай, бурунсуз, бир къылыкъсыз, огъурсуз, Сыртында - уллу бокъур, Кюйсюз кеси да къоркъур жапысыз эмегенден, бу эмеген дегенден. Ийисли ауузлары къулакъларына жете, аждагъай тырнакълары ташдан, агъачдан ёте. Шыты эринлеринден бери кьарап - тишлери, къынгыр билеклеринде жукъа, къызгъыл тюклери. Инчиклерине дери бутлары да - тюклюле... Ючюнчю да тюкюре, къууанды Кюйсюз тейри мураты толгъанына, иши къуралгъанына… XII. ДЕУ Ючюнчю да, узалып, таш юзгенди къаядан. Сора, дуппургъа салып, тюкюргенди анга ол, юфгюргенди анга ол, кёмюр кибик, къаралып. Таш, ёгюз кибик, тебип, таш, гыбыт кибик, кёбюп тебрегенди ууундан, Кюйсюзню солууундан, Ючюнчю тюкюрюкден ачылдыла кёзлери... Базыкъ белине дери жукъ да жокъ чачдан, тюкден, Турду да, таудан бийик болду. Кючюне базды: бармагъы бла тийип, бош алай, къая бузду. Эриши Кюйсюз тейри деуге бек бюсюреди. Юсюне кирпи тери къаплагъан кибик эди. Макъабаш, гургунбыдыр. Тёбени - айыу бутла. Башына къона, тытыр кибик, чыммакъ булутла. Деу да Кюйсюз тейриге баш урду тобукъланып. Кюйсюз кирпитериге кеси иш да сукъланып, былай деди ёкюрюп, желкесинден кётюрюп: - Адам сени душманынг. Бюгюнден башлап аны бир арсарсыз жет да, тут, жер башындан терк кьурут! Буйрукъ берип алагъа, бирер кьамичи урду. Гула аждагъанлагъа ючаякъ атын бурду. Деу, ёкюрюп, аулакъгъа кьачды, жел, боран этип. Эмеген да таулагьа къачды, къан-къыран этип. Сарыуег а, сарыуек, окъ болуп, чыкъды кёкге. Ол, къызыуу бла кёк тенгизге кирип кетди. Кюйсюз Къара ыразы болду этген ишине. Жер тепдире ауазы, аты сёлешди, кишней: - Билгинчи Уллу Тейри, думп болайыкъ, ием, терк! Билесе да этерин: тутса, къыйнарыкъды бек. Сора, табанлап, тауну мыдан ары учурду, тылпыуу бла сууну, Терк сууну артха бурду. -Терк суууча, къутуруп бир келсинчи къалама! Чартлаталмаз ол, уруп, къолумдагъы къамамы! - деди Кюйсюз. Кёзлери, кёмюр отлай, жандыла. кюкюреген сёзлери тауну, ташны жардыла. Алай айтып ёкюрдю, таудан таугьа секирди. Палах этип адамгьа сингип кетди аламгъа… XIII. АДАМ БАЛАСЫНЫ ЖЕР ЮСНДЕН КЪУРУРГЪА ЖЕТГЕНИ Деу, Кюйсюзден элгенип, тау аллы тюзге кетди. Деу ол ёзен эллани къонушларына жетди. Тюбегенин аудуруп, чачып бара эди ол, къара палах жаудуруп, къачып бара эди ол. Темир чурукъла кийип, къая атлагъан кибик, кёк къалтырай, зангырдай, бара эди ынгырдай. Айгъа окъуна жете эди аны даууру. Аягъы басхан жерде къала кенг, терен уру. Деу, дуппургьа абнып, жыгьылгьанды да, жерге, бадыргъача батылып, кючден тургьанды ёрге. Сора аждагъай тюрслеп къарагъанды талагъа. Ол кийик сюрюу эслеп, терк чапханды алагъа. Жетген-жетгенин жутуп бара эди ичине... Кюйсюз чыгъып юсюне, сёлешгенди жунчутуп: - Апсатыны малларын къыр, депми айтхан эдим?! Адамланы къанларын ич деп гуппур сыртынга, боюн хурмустугунга мен къамчи тартхан эдим!.. Узакь болмай былайдан, барды бир уллу шахар, халкьы ассыры байдан - мермер майданлы шахар. Алтын, кюмюш чорбатлы, пилли, тюели, атлы, мияла жоллу шахар. Адамлары - насыплы, этер кибик тамаша. Эй, жийиргенчли сылыкъ, бар да, аланы аша! «Хар кюнюме онушар къыз берликсиз ашаргъа, - де. - Аланы бошаргъа - он улан да!» - де да бар. Къууанчларын жиляугъа бурсанг, сау къояр атым. Уллу Тейриге «саугьа» этергеди муратым! Ол биягъы, къутуруп, Ачы-ачы къычырды, Токъмагьы бла уруп, Деуню узакъ учурду… * * * Шахарны уа хапары деу дегенден аз да жокъ. Жаш тёлю айбат, жарыкъ, Къартла, сабийле да - токъ. Ой алайлай, гюрюлдеп, шахаргъа жетгенда Деу, боран кётюрюп, адам ашаргъа жетгенди Деу. Юйле, къалала оюп, Тутхан-тутханын жоюп, жетгенди хан къалагъа, адам къанындан тоюп. Ханны къол аязына алып, былай дегенди, жер тебе ауазындан, ханнга буйрукъ бергенди: - Хар кюнюме он да къыз, он да жаш берликсе, сен! Шахарынгы алайсыз Тюп болуп кёрлюксе сен! Къарагъан да эрликди Деуню кёзларине. Хан эрттен сайын берликди он къыз бла он улан залим Деуге ашаргъа, сюеди да жашаргьа. Кюнлери кьара болду, къарангы кече кибик... Деуге элтиучю жолда ташла - кёз жашдан жибип. Сауут-саба дегенден жокъ эди хапарлары, башха элге, шахаргьа тиймеди хаталары. Жокъ эди, дауур болуп, чапхан, ауур сёлешген, сыртлары жауур болуп, жалчылыкъда кюрешген. Ала кёрген: той, оюн. Къутурмадыла тоюп. Ашай биле эдиле, жашай биле эдиле. Ала сабан сюрдюле, къалала къаладыла. Къартны сыйлы кёрдюле, сабийге къарадыла. Энди Деуге жалынчакъ болупму кьалды шахар? Къазыкъгъа - уллу бичакъ, бичакъгъа - чыкъен деп бар! Алай алыкъа жерде къылыч да, гебох да жокъ. Алай алыкъа жерде садакъ да жокь, окъ да жокь. Зарлыкъ да жокь жюрекде, харамлыкъ да жокъ башда. Ёрюзмек анда - кёкде, нарт Сосуругъ а - ташда. Эмеген да Кюйсюзден болмагьанча элгенди, ётюп таудан, тенгизден биягьы къайтып келди, Кюйсюз аны жаратхан къаялагъа, тарлагъа, кечелени жарытхан кёк бузлагъа, кьарлагьа. Къалай сууутсун, къалай ол къайнагъан сарыуун? Тауладан къала къалай, сынап кёрдю къарыуун. Состар ташланы, уууп, Кюлюн жерге сууурду, Табаны бла уруп, тауну, топлай учурду. Ол, ойнап, къая бузду, таудан таугьа секирди. Къоя жаркъаны, бузну кибик, алай кемирди. Сора, хорлап ачлыгъы, къарын кьайгъыгьа кирди, Ол тау башына чыгъып, андан от жарыкь кёрдю. Таудан таугъа секирип, суугъа, агъачха кирип, кючден сыйына таргъа, жетди адам ашаргъа... Къачалгъан къачды, букъду, Жоюлду къачалмагъан. Кёлге кирген тунчукъду, къоркъгъандан чыгъалмады... Къарт, сабий деп айырмай, тутханыи ашап барды? Халжар, юй, деп айырмай, ойду, бузду, тууарды. Жан къоймады элледе, мал къоймады къошлада... Ол юч башлы Эмеген сеги-сегиз къозлады. Беш башлы, жети башлы, онбир башлы эдиле, от кёзлю кьызла, жашла къына къашлы эдиле. Сарыуег а тенгизде чабакълагъа хан эди. Къуш тырнакълары - жезден, башы - багъырдан эди. Тенгиз тюбюнде аны сата ташдан къаласы. Барды сарыуек ханны жети жюз да баласы. Тюрлю-тюрлю чабакъла анга къарауаш болуп. Чокъуракъла, табакъла кибик, жаухардан толуп. Жапылары-къоркъутур кибик суу жаныуарла. Тишли, тырнакълы къужур балыкъ къойла, тууарла. Тенгиз кьайнап, къутуруп башлар эди, аждагъай, тенгиз тюбнде туруп, чыкъса юзмез жагъагъа. Тенгиз жагъада адам къымылдамай башлады. Эл къоймады жагьада, Юйлени да ашады. Къачалгъан къула тюзге Къачды. Алай анда да Тынчлыкъ жокъ эди. Ёзен Деуле талай - анда да. Таугъа, таргъа къачалгъан Деуледен кетди кенгнге. Алай тютюн чыгъаргъан аш болду эмегеннге. Адам баласы жерде Тауусулургъа жетди. Себеп болмай Тейрикден, Кюйсюз аман термилтди… Биягъы Кёк Тейриге жал баргъандыла ала, биягъы Хан Тейриге баш ургъандыла ала: - Бизни жаратханса сен, Тейри, къоругъан да эт! Кёкге, Жерге ханса сен, Тейри, бир амал юйрет! XIV. КЮЙСЮЗ ТЕЙРИНИ ТЕЙРИКДЕН КЪЫСТАЛГЪАНЫ Уллу Тейри, Кёк Тейри, кюч къарыуу кёп Тейри, юзюп тёрт да санындан, юлюш этип жанындан, жаратхан жанларыны - азат адамларыны эшитип жиляуларын, тилеклерин, дауларын, билмейин былай дерге, секирип турду ёрге. Элияны чакъырып, келечи этди жерге. - Билип кел, маржа, - деди, - адамларымдан хапар. Тынгысызды жюрегим, кёп сакълатма. Хайда, бар! Жулдуз учхан кибик, терк энди Элия жерге. Деу, Эмеген, Сарыуек этген зорлукъну кёрген Элия чамланды бек, ачы кюкюкюреди кёк. Къаяла зангырдата, кишнеди отжал аты. Излеп, эмегенледен Кёрген-кёргенин урду. Шахарладан, элледен сюрюп чыгъарды, къырды, Сора ызына кьайтып, баш урду тейри ханнга, кёзю кёргенни айтып, бек жарсыды ол анга. Уллу Тейри ачыуудан жер тапмады кесине. Кюйсюз тюшюп эсние, шат жюреги ачыды. * * * Хан Тейри, Уллу Тейри, Кючлю, Асыуулу Тейри тейрилени бийиди, алмаз къала - юйюдю. Тейри жулдуз атлыды, тейрилени ханыды. Дунья юч да къатлыды, юч къаты да аныды. Толуп этген мураты, ышаргъанды, кюлгенди; тейрилерине айтып, той этерге детенди. Юч жюз да сыйлы тейри, келип баш ургъандыла, Юч жюз да къутлу тейри гюрен олтургьандыла. Онг жанына Кюн Тейри, келип олтургъанды да, сол жанына Ай Тейри келип, олтургьанды да, Кёк Тейри тейрилеге сёлешгенди тёрюнден, кём-кёк кёк гебенеги аяз эте, тёгюле. - Ызпас этер ючюннге чакъыргьанма къалама, - деди, - Жер бла Кюннге бек кьууандым. Аламат иш этгенсиз экигиз, бек ыразы этдигиз. Ай Тейриси, санга да артыкъ ыспасым мени. Ай да сыйлы саугъады, - жарытады кечени. Бек акъыллы, асыулу тейри къарындашларым, эсли, кючлю, къарыулу кенгжауурун жашдарым, алтын, кюмюш да чачлы келинлерим, кьызларым, жюрегими къууанчлы, жап-жарыкъ жулдузлары. жокъду, жанларым, дауум, сизге болсун махтауум! Дауче бла Даулет, сиз иги къууандырдыгъыз, айтып айталмазча бек къыйын иш тындырдылъыз. Сора Кюйсюзге къарап, сёлещди Тейри хыны: - Сен а, сен неге жарап ёхтемсе, бир айт аны?! Барыбыз да келишип этген ишни бузаргъа базгъанса сан, эришип. Генезирге, не заргъа арабызда жокъду жер! Шибля, Кюйсюз Къараны кёз аллыбыздан кетер, Экинчи кечмем деген сёзюм ётмеди анга. Деу, Сарыуек, Эмеген жаратханса, ётюмден тилеп алып дарманнга! - Бет намысынгы жоюп, бош келдинг тёребизге. Сени кибик терсбоюн керек тюйюлдю бизге! - деди Татай да. Ол бек ачыуланды Кюйсюзге. Кюйсюзню, хыны тюртюп, чыгъардыла арадан, ючден-тёртден секиртип, къыстадыла къаладан. Энди Кюйсюз Тейрини аз тюйюлдю душманы. Энди жюрек тёрюне бири да кьоймаз аны. Къарындашынача, къол бермаз энди бири да. Бу къууанчха дери да кёп хата этгенди ол. Энди Кёк Тейри аны ахын алгъанлай турур, ёлюп кетмезлик жанын отха атханлай турур. Тейрикден кери турса, чыкъмаз жанына - иги. Кёк Тейри, жетип, урса сау кьалмаз бир сюеги... Уллу, Асыулу Тейри къонакъларын ашырды, суулагъа, череклеге синген сарыуклеге, шахарлагъа, эллеге чапхан эмегенлеге, деулете да этерин ол кёлюнде жашырды. «Адамларымы къорур мадар этейим», - деди. - Аждагьайланы къырыр къадар этейим, - деди, - жаратайым да Сыйлы Отда къатхан нартла мен, къурутайым ол сылыкъ аждагъайланы жерден!» Алай айтып Хан Тейри, жулдузча учхан тейри тоханасындан чыкьды, чууанагъа ашыкъды… 05.07.88 - 19.04.92 А Н Г Ы Л А Т Ы У Л А Алтын Терек (миф.) - жашау тереги. Аждагъан, аждагъай (миф.) - сарыуек. Алам - космос. Айгъырла - Звезда жеребцов. Ангкъыт (миф.) - сарыуек. Алауган (миф.) - нарт. Аелик (миф.) - ай бийче. Анкъар (миф.) - нарт таурухлада айтылгъан къуш. Албарс (миф.) - айны Желмаууздан къоруучу самырладан бири. Акърап - Скорпион. Азирейли - жийиргенчли. Алангъасар - аскер башчы. Аслангюр - Аслан кёллю Бойран - мазаллы. Барсил - бурун Кавказда жашагъан тюрк тайпаладан бири. Балдражюз (миф.) - жаз бла къыш айырылыр аллы сууукъла (эки жыйырма кюн). Буркъут - беркут. Байрым бийче (миф.) - дева Мария. Бау - агъач. Бийтик (миф.) - таш тейриси. Бийменлик - бойсуннган халкъла, къыралла. Бостан - терек бахча. Бай терек (миф.) - Алтын терек. Базантур - базгъын. Бугъачар - Телец. Бирсил - бирикген. Барсил - Барс Эл Бунзак - жесир. Гория (миф.) - Химиккини жашы. Гидала - Орион. Гылан (миф.) - Химиккини жашы. Генезир - мерзавец. Гебенек - мантия. Гида - уруш балта. Горда - уллу бичакъ. Голчар - Овен Гъарш - кёкню бек бийиги. Гъашыкъ - сюймеклик. Гъашик - сюймеклик шашхын этген адам. Досул - дос. Деуер - деулючю, эрлиги болгъан адам. Деу - эмеген маталлы жаныуар. Долай, долууан - океан. Дебет (миф.) - нарт. Даулет (миф.) - жер тейриси. Дууана (миф.) - дьявол. Дебекгюр - жюрек адам. Ёрюзмек (миф.) - нарт. Жау-Жангур - жауун тейриси. Жек (миф.) - хыйны, болмазлыкъны болдургъан. Жайза - къысха сюнгю. Жюзен - жер. Жолбарс (миф.) - айны Желмаууздан къоруучу самырладан бири. Женуб - къыбла. Жардам - болушлукъ. Жорукъат - жорукъ. Жыран - жырчы Желеу - жакъчы, защитник. Жут (миф.) - Балдражюзню ортанчы жашы. Ол терен къар жаудуруп, малланы ачдан къырады. Забиял - къылычны бир тюрлюсю. Замана - бек эртте. къалыубала. Зухал - Сатурн. Зумрут - изумруд. Забиял - къылычны бир тюрлюсю. Кюне - кюн бла кече, сутки. Кёбелей - алан тепсеу. Кериуан - Звезда каравана. Кент - шахар, къала. Кёк Тейри (миф.) - Тейриле бийи. Уллу Тейри, Сыйлы Тейри, Хан Тейри да дейдиле. Къандауур - созвездие Кентавра. Къажар - Персия. Къаугъар - аскерчи. Къутукъ - чыгыр. Къагъан - хан. Къагъанат - къырал. Къаф тау (миф.) - нарт таурухлада айтылгъан тау. Къаргъаш - противник. Къаранчха - адамны ауанасы. Къандагъай - лось. Къайнар (миф.) - кюн тейри. Къарашауай (миф.) - нарт. Къыйынлы (миф.) - айны Желмаууздан къоруучу нарт. Къылыян - къылычны бир тюрлюсю. Къылыян - къылычны бир тюрлюсю. Къур - автор къурагъан къыралны аты. |