Халкъ чыгъармачыдыгъыбызда «Нартладан» уллу да, магъаналы да, сыйлы да хазнабыз жокъду. Алай, жарсыугъа, ол бизге юзюк-юзюк жетгенди.
         Хажиланы Танзиляны «Малкьарлыланы бла кьарачайлыланы халкь поэзия чыгьармачылыкъ-лары» (1988 ж.) деген китабын окъугьанымдан сора, нарт айтыуларыбызгъа кёре эпикалы поэма жазаргъа къаст этеме.
         Бир сёзсюз, ал бурун нарт таурухларыбыз, нартла жарытылгъандан башлап, бир къаууму - атлылары - кёкге учханларына, бирси къаууму уа - жаяулары - тюп дуниягъа ётгенлерине дери, юзюлмей айтыла эдиле.
         Ол жыл окьуна «Нартия» деп атагъан поэмамы тейриледен башлайма. Нарт таурухларыбызда тейриле кёп айтыладыла, алай аланы юслерйнден энчи айтыу а жокъду, не да сакъланмагъанды. Аны себепли тейрилерибизни жашауларындан толуракъ жазаргьа кереклисин тюзге санагьанма.
         Бу «Нартия» даген эпикалы поэмамы «Тейриле сермеши» деген кесегиди.




I. КЁК ТЕЙРИ

Уллу Тейри, Кёк Тейри,
кючлю Тейри, бек Тейри -
тейрилени тейриси,
Орта алам иеси!
Болатдан да къатыды
тёрт саныны кереги.
Кюмюш - угъай, алтынды
Кёк Тейрини жюреги.

Тейрини къардашлары
хыйсапсыз къарыулула.
Кенгжауурун жашлары
эслиле, асыулула.
Алтын, кюмюш да чачлы
келинлери, къызлары.
Жашайдыла къууанчлы
Тейрикни жулдузлары.
Ашлары - балдан татлы,
ичген суулары - шербет.
Къудуретли, къууатлы
Хан Тейри чомартды бек.
Уллу Тейри, Хан Тейри,
жулдузча учхан Тейри!
Маржан къаласы - бийик.
Олду тейриле бийи!

Шахары - жашил Тейрик.
Нюр жанып турады ол.
Къаласы ариуду бек,
тахда олтурады ол.
Отду алтынжал аты.
Атны эки къанаты
желден согъулгъанча, ол
барады айырмай жол...

* * *

Адам айтып-айталмаз
бостанда - накъут-налмас
мюйюзлю кийик малла,
алтынтуякъ маралла,

жугъутур да кёпдю бек.

Бостанда зумрут терек,
алтын терекле да бар.
Тюплеринде уа жаухар
гюлчюкле къызыл чагъа,
акъ да чагъа гюлчюкле.
Инжи гёбелекчикле
къанатчыкъларын къагъа,
учадыла бостанда.
Алтын тауукъла анда
алтын тюй чёплейдиле,
тюрлю-тюрлю чыпчыкъла,
сейир къанатлычыкъла
жарыкъ чууюлдейдиле.

Гоккалары-гюллери
аламат ийис этип,
сейир гёбелеклери
къыртишни кюйюз этип.
Бостанда - жашил тала,
талада - жаухар къала.
Къала аллында кюмюш
суу чачхан чачылтмала.
Кёлде алтын чабакъла,
кюмюш чабакъла да бар,
тамаша чокъуракъла,
нар чокъуракъла да бар.

Акъ, къара да къанкъазла
кёл сууунда чайкъала.
Къарачы, тейри къызла
тюйюлмюдюле ала?!-
Наукъут-налмас терекде
къызыл бишген алмала...
Къыш болмайды Тейрикде,
жашнап турады тала.


II. АХЫР УРУШ

Уллу Тейри, Кёк Тейри,
кючлю Тейри, бек Тейри -
тейрилени тейриси,
Орта алам иеси.
Болатдан да къатыды
тёрт саныны кереги.
Кюмюш угъай - алтынды
Кёк тейрини жюреги.

Сол аламны иеси
Къаппа-Къарангыды. Ол
бир залимди да, эси-
акъылы бурушду. Сол
патчахлыкъ уллуду бек,
аулап чыгъалмаз кибик.

Сыры-сыфаты тапсыз,
огъурсузду хыйсапсыз
ол жюз башлы Къарангы.
Ким къарыу этер анга?
Анга от да суу да - не?!
Тейрини бийлигине
кёз къаратып ауалсыз,
ахырсыз да Къарангы,
дерт сагъышы амалсыз
этип, къыйнайды ангы.

Ол алынып-къутуруп,
элгендире сыфаты,
атына къамчи уруп,
учады окъдан къаты.
Жел бура ауузлары,
буз этеди къарамы.
Чаба-жорта Къарангы
хылыф жетгенди ары -
Ёмюр-Ёмюрлюк Сууукъ
иелик этген жерге.

Сюймегенди этерге
ол а къардашын жууукъ.

- Нек келгенсе?! - деп, анга
Сууукъ селешгенди сур.-
Онг патчахлыкъдан кенг тур,
иш къалгъынчы аманнга!

- Дертибизни унутуп,
бир акъыллы болайыкъ,
жан-жанындан жунчутуп,
алп Тейрини хорлайыкъ.
Ол сауда бизге махтау,
ыспас, уллулукъ да жокъ.
Биз этмесек аны шау
эркин жашамабыз, токъ, -
дегенди да Къарангы
мыйыкъларын бургъанды. -
Дертинг жокъмуду анга?
халкъынгы ол къыргъанды!

- Мен а сен къыргъан сунуп,
гёжефсинип, хорсунуп,
аскерим бла бирге
журтунгу тюп этерге
тебиреп тура эдим,
айтмасанг - къыра эдим!

- Къарындашымса да сен!
Къалай этер эдим мен
аллай итликни санга?! -
дегенликге Къарангы,
мурулдай уруш жырын,
марап туруп, жашырын
чапхан ол эди анга.

- Тюз айтаса, биз аны
гунч этейик биригип,
ишсиз-кючсюз эригип,
бош оздурмай заманны.
Экибиз да бир болуп,
бюгюлмез темир болуп,
чабайыкъ Тейристаннга! -
деп Къарангы айтханнга
Сууукъ разы болгъанды. -
Нек кечебиз биз анга,
тажыбызмы жалгъанды?!
Не да, сейир-тамаша,
тахыбызмы алаша
кёрюнеди кёзюне?
Шо хар айтхан сёзюне
минг окъ болур жууабым.
Къанар кибик суусабым,
жюрек къанын ичерме,
къаласына кёчерме,
олтурурма тахына.
Кёз къаратсанг тажына,
аны санга берирме,
кесин жоргъа керирме!

Темир болуп, таш болуп
сюелгенди ол къаты.
Сау Аламгъа баш болуп
къалыргъады мураты! -
Къаны къызса да анга,
жукъ айтмады Къарангы.
Тёздю, ичинден кюле.
Не этеригин биле
эди жетселе тахха,
алай бермеди тасха.

        * * *

Ёмюр-Ёмюрлюк Сууукъ.
Санлары - жаркъа бузла.
Желле - гыбыт къобузла -
тепсеп этеди зауукъ.
Бекди, мазаллыды ол,
къылыкъсыз халлыды ол,
турушунлай - буз къая!
Билмейди кече, аяй.

Узун сакъалы, чачы
къыш желлеча тозурап.
Жан-жанына сур къарап,
къычырады бир ачы.
Миннген аты уа - боран.
сызгъырады, улуйду.
Буз ташланы къобара,
кёрюк кибик солуйду.
Сууукъ бла Къарангы
патчахдыла, хандыла.
Нюр Тейрикни чыраннга
бурургъа айтхандыла.

* * *

Къурч санлы къардашларын
чакъыртханды Хан Тейри,
от санлы да жашларын
чакъыртханды Хан Тейри.
Хар бири да жетгенди
намыс этип, баш уруп.
Тейри тахда олтуруп,
быллай хапар этгенди:

- Къара-Къатыш улула -
Сууукъ бла Къарангы -
эки мазаллы гула
Тейригибизни къаннга
бояргъа деп келелле,
ояргъа деп келелле.

Бош терилдиле бизге,
талкъ этербиз биягъы!
Бир душманны аягъы
басмаз шам жерибизге!

Уллу Тейри, Хан Тейри
токъсан тогъуз къардашы,
Уллу Тейри, Хан тейри
токъсан тогъуз да жашы
бла душман аллына
чыкъгъанды. Таукелди ол.

Тейриле къыралына
Сууукъ, Къарангы да, жол
тутуп: - Ур! Ура!! Ура!!! -
деп къычырыкъдан къыра,
келелле аскерлери
титирете аламны.

Хан Тейри, Уллу Тейри
тыялырмы аланы?

Сууукъ бла Къарангы
жетдиле да ырхылап,
алам дуньясын жангы
уруш башлады талап.
Тюзлюк къачлы тейриле,
алтын чачлы тейриле,
жаулагъа суху жетип,
жети жюз жетмиш жети
жыл сермешдиле. Алпла,
тюйюлмюдюле ала!
Тогъуз жюз токъсан тогъуз
жыл ётюп, мингинчиде
Тейрини жаннган огъу
Къарангыны ичинде
къалды, ачы кюйдюре,
минг да башын тюйдюре.

Боялып къара къаннга,
Сууукъ бла Къарангы
къачып къутулалдыла,
элсиз, журтсуз къалдыла.
Узакъ алам мюйюшю -
энди жангы журтлары.
Ууалып умутлары,
билмейин тохтай-тына,
турадыла тюйюшюп.

Хан Тейри уа журтуна
хорламлы болуп къайтды.
Тахдан ол былай айтды:
- Ёмюр-Ёмюрлюк Сууукъ
бла Къаппа-Къарангы
къагъанатха, къагъаннга
эталмазла энди жукъ.
Бир минг жыл уруш этдик,
энди он минг жыл къууанч
этейик, оюн-жубанч
насыпдан жарый Тейрик!



III.ТЕЙРЛЕ ТЁРЕСИ

Кёк Тейри кючлю, асыл
тейрилени бийиди:
накъут-налмас къаласы,
кёз тутмазча, бийикди.
Тейри учхан атлыды,
деу жюреги - алтынды,
Дунья юч да къатлыды,
юч къаты да аныды.

Тейрик шахар байды бек,
жашау зауукъду анда.
Алай Уллу Тейри нек
мудахды арт заманда?

Сагъышлыды ол. Нени
ушатмайды жюреги?
Кёк Тейри тейрилени
чакъыргъанды тёреге.

Тейриле къаласыда,
жаухар тоханасында
сыйлы къарындашлары,
келинлери, жашлары,
келип, баш ургъандыла,
гюрен олтургьандыла.

От Къайар - кюн тейриси
онг жанына ётгенди,
Айелик - ай тейриси,
сол жанына ётгенди.
Сора асыулу тейри,
Кючлю, къарыулу тейри,
мыйыкъларын да буруп,
сёлешгенди олтуруп:

- Бал сыра ичип, уча
Ашап, ёмюрлерибиз
бош озадыла. Хоча
тейриле тюйюлбюз биз.
Акъыл эсе - жетеди,
кюч-къарыу эсе - чексиз!
Тейри оноу этеди,
иги тынгылагъыз сиз:

Жер тейриси, Жер жарат,
борч этеме башынга!
Суу тейриси, Суу жарат,
борч этеме башынга.
Кюн тейрией, Кюн жарат,
Ол жер юсюн жылытсын.
Кюн тейриси, Кюн жарат,
Ол жер юсюн жарытсын.

Ай тейриси, Ай жарат,
ол сени борчунг болсун.
Мен а Кёк жаратайым,
ол мени борчум болсун.
Адам да жаратайым,
ол а жерге жарашсын.
Апсаты, сен мал жарат,
ол адамгъа жарасын.
Жаратханда да алай
жарат жерге аланы,
мында жаратханынглай
халал хайыуанланы.
Сен жаныуарла жарат,
жарат къанатлыла да,
къурт-къумурсха да жарат,
керекдиле ала да.

Суу Анасы, сууланы
Толтур халал чабакьдан.
Маралланы, бууланы
кёп эт тауда, аулакъда.
Алай, Тейрикде кибик,
мюйюзлери алтындан
болсала, жерде кийик
къоймаз адам. Акъылдан
алтынны сайлап алыр,
башы палахха къалыр.
Ким чыкъса да сёзюмден,-
къарындашым, эгечим,
къызым, жашымды, - деп мен
берлик тюйюлме кечим.
Къаты айтама сизге,
тейриле, ишигизге
уллу кёллю болсагъыз
унарыкъ тюйюлме мен,
божал эте къалсагъыз,
къыстарыкъма Тейрикден…

Ариу ышара-кюле,
баш урдула бийчеле.
Къызлары, уланлары
жарсытмазла ханларын.
Болат санлы тейриле,
деу, мазаллы тейриле,
бир кибик - чырайлыла,
жарыкъ мангылайлыла
жерлеринден турдула,
Тейриге баш урдула.

Баш уруп Бийлерине,
кетдиле юйлерине.
Къанатлы атларына
минип, муратларына
къаст этдиле жетерге,
Бий айтханны этерге.


IV. ДУНЬЯНЫ ЖАРАТЫЛЫУУ

Уллу Тейри, Кёк Тейри,
кюч-къарыуу кёп тейри,
адам жаратама деп,
аямады амалын,
кёп оюм этип, тергеп
тапды тюзюн, тамалын.

Юзюп тёрт да санындан,
юлюш этип жанындан
Ол, Даулетге ушатып,
ауур гинжи этгенди,
Ол, Даучеге ушатып,
ариу гинжи этгенди.
Жылыуундан юбей - ол,
солууундан юбей, ол
жан салгъанды алагъа,
ол гинжи адамлагъа.

Бири - къыз, бири уа - жаш.
Къыз - ариу, жаш - чырайлы.
Къыз - сарычач, къаракъаш,
Жаш - жарыкъ мангылайлы.

Кёк Тейри, Уллу Тейри
кёк болдурду, болдурду.
Кёкню Асыулу Тейри
жулдузладан толтурду.

Жер Атасы - Даулет а
Жер жаратды, жаратды.
Жер Анасы Дауча уа
Жерге урлукъла атды.
Адам ашын мадарып,
табып турурча этди,
Апсаты да малларын
тауда, аулакъда кютдю.

Къайнар а Кюн жаратды:
Жерни жарытсын деди.
Къайнар а Кюн жаратды:
Жерни жылытсын деди.

Суу Иеси - Сууердин
ичерге суула берди.
Долууанла тейриси -
деу, къарыуулу Суумасан,
тенгизле да тейриси -
кючю уллу Сууласан,
черекле да тейриси -
жаухар чачлы Бузурхан,
кёк кёлле да тейриси -
кюмюш чачлы Кемисхан,
Жау-Жангур да, биригип,
кёл, тенгиз болдурдула:
жер батыуун, чунгурун
сууладан толтурдула.

Суу Атасы - Суулемен
тейри уланларына,
къызына да къууанды,
къууанды суу барына.
Кёкбаш - булут тейриси.
Ол кёп ишледи Айда:
Ай жарыгъындан, сизип,
кёкге булутла жайды.

Жокъ эди да - Кёк болду.
Жокъ эди да - Кюн болду.
Жокъ эди да - Жер болду.
Жокъ эди да - Ай болду.
Жокъ эди да - Суу болду,
мал болду, адам бодду,
хар не да тамам болду.



V. КЮН ТЕЙРИСИ - КЪАЙНАР

Къайнарды кюн тейриси,
алтын тахда олтургъан.
Къайнарды кюн тейриси,
бийикден къарап тургъан.
Кюн тейриси Къайнарды,
тутурукъча къайнайды.
Бужакъсыз, учсуз узакъ
жерден бери къарайды.

Жерни жарытады ол,
Жерни жылытады ол,
жашнатады жерни ол,
жашатады жерни ол.
Ингирде, арып келип,
киреди къаласына.
Къыш сауладан ёнгелеп,
ёксюзле дуньясына,
жылыуун береди деп,
хапар айта нартладан,
эшитгенме къартладан.

Кюн тейриси Къайнары,
ачыуланса - къыйнайды.
Жерни кюйдюреди ол,
къыздырады мардасыз,
боран кётюреди ол,
Жер а? Жер а - мадарсыз.

Кырдык кюйюп, терекле
онгуп, уллу черекле  
къуруп-къуруп, аз болуп,
тауушлары тас болуп,
чапыракъ къууурулуп,
мал, адам да къырылып,
болушмай тилеклери,
кётюрмей жюреклери,
тейрилери унутуп,
залим Кюйсюз улутуп,
юзюлюп кетедиле
дер чекге жетедиле.

Къайнарды кюн тейриси,
барды аллай тёреси:
боркъулдайды, къайнайды,
жан иесин къыйнайды.

Заманада туманда,
жер кёрюнмей тургъанда.
Кюн ачыуланнганды бек
Жер тейрини ишине,
иймей тохтагъанды, деп
жылыууму юсюне.

- Нек бузады къанымы?!
Ол алтын сакъалымы
сыйын этмезден эсе, -
дегенди, - къарыууму,
къайнагъан сарыууму
толу сынасын кеси!

Сау жыл отла жаудуруп
тургъандыла кёзлери.
Ол, темир бла уруп,
От, кёмюр бла уруп,
алтын-кюмюшге дери
жер юсюне кьуйгъанды,
жер юсюне тёкгенди.
Оялгъанын - ойгъанды,
жоялгъанын - жойгъанды.
Къурутуп череклени,
кюйдюрюп тереклени,
кёлю алай чёкгенди.


VI. ЗАМАНАДА

Кёк Тейри къууатлыды,
ол аламны ханыды.
Дунья юч да къатлыды,
юч къаты да аныды.
Олду Жерни болдургъан,
олду Кёкню болдургъан,
олду Кюнню болдургъан,
олду Сууну болдургъан.
Къумланы, аулакъланы,
тенгизде чабакъланы,
тауланы, череклени,
учхан къанатлыланы
кырдыкны, тереклени,
жыртхыч жаныуарланы,
кийиклени, малланы,-
жер юсюнде жанланы
жаратханды Кёк Тейри,
Уллу Тейри, Бек Тейри…

Жер жюзю ол заманда
къалтырауукъ болгъанды,
Жер жюзю ол заманда
тебе-тебе тургъанды.
Тенгизле да чайкьантлы
эдиле заманада.
Уллу, кюйсюз къанатлы
кибик, толкъунла адам
къоймай тенгиз жагъада,
талап кете эдиле,
жалап кете эдиле.

Кёк Тейриге жети жыл
жал баргъандыла ала,
Хан Тейриге жети жыл
баш ургъандыла ала:
Жерни жаратханса сен,
къалтыратма деп аны,
сууну жаратханса сен,
бек чайкъалтма деп аны.
Тилеклерин эшитип,
таула болдургъанды да,
ол къая чюйле этип,
жер-жерге ургъанды да,
жерни къаты тепгени,
тенгиз сууну кёпгени,
къайнагъаны, ургъаны,
къылыкъсыз къутургъаны
тохтагъанды дейдиле.


VII. КЪЫНАСАКЪАЛ КЪЫЗЫЛ ФУК