Ekinci Tom

ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК

Галия

Да тийсин меннге голия,
Да урсун мени элия
Унутсам сени, Галия.

Тойсам да джашаудан, джанымдан,
Кёралсам сени джангыдан,
Кюн чыгьар батхан джанындан.

Кёзюне дуния эрши кёрюннген
Узакъдан огьуна бир кёрсе эди,
Къуру бир кере бир кёрсе эди Сени.

Айыб этме, айбет Галия,
Табалмайма тыйыншлы сёзню.
Ай, бат, айбат Галия
Джарытханды джерни, джюрекни.

Кюн, къыз, сууума, алай а,
Кёлюнгю бас да, кёзюнгю къыс.
Кюнкъыз - сейирлик Галия
Сени орнунгу туталлыкъды.

Галиясыз а недиле
Кюн, Ай, кюн, ай?
Галиясыз иш болмаз къолай,
Галиясыз алтын да къалай,
Галиясыз джер джарлыды къалай.

"Ариулукъ къутхарыр дунияны"...
Огъурлу элия - Галия
Тынгысыз этгенлей тур адамны,
Эсин-бетин тас этмезча ол.

Огъурлу элия - Галия,
Джукъланнган джюрекни джандырдынг.
Таза ариулукъну отунда
Джалгъан зат кюйюб, джангырдым.

КЪАРЫЛГЪАЧ УЯ +++++++++++

1. Къач

Юйюмю шорбатында
Къарылгьач юйюрден къалгьан уяда
Мыдахлыкъ гурт чыгьарады.

2. Джаз

Юйюмю къабыргьасында
Къайталмай къалгьан къарылгьач юйюрню уясындан
Толмай къалгьан муратымы кекелчиги къарайды.
Огьесе, ол,
Озгъан джылла-джелле-эсге тюшюрюуле
Къозгъагъан тюк-джаммыды, саламмыды?

АХЫР КЮН +++++++

Джулдузладан тутаргьа кюреше,
Ауады тамыры кесилген терек.

ТОБУКЪЛАНЫУ+++++++

Тилекчи къарадынг -
Кёзлеринг тобукъландыла.
Ауазынг джалынчакъ чыкъды -
Сёзлеринг тобукъландыла.
Дагъыда бир адамны аллында
Тобукъланмагъанма дейсе.

Эки джол ++++++++++++

Кесин эки тюрлю сакъларгьа боллукъду:
Джыйырылыб, къатыб, таш болуб, не да
Къайырылыб, ёсюб, баш болуб.
Ётюнг-бетинг айтханча эт.

Марда +++++++++++++

Тенгни, шохну да сансыз этме,
Алай а, таб джууукъну да
Асыры джууукъ къойма.
Китаб тюл, джашау юретеди алай.
Хар ненича,
Сууукълукъну, джууукълукъну да
Мардасы барды, чеги.

Ненча адам...

Кюнле, Айла да тутула,
Джелимауузладан да къутула
Келгендиле. Алайды. Алай а,
Къутулалмай да ненча адам
Ёлген болур...

Джелимауузну тутарча
Кеслери эгерле болалмай эселе да,
Къара кюн эгерлени уятханла
Сау болсунла.

Акбара

Джолда бара Айтмат улу Чингиз
(Сагьышлары тул-тубан, тенгиз)
Бир тиширыу тохтатды аны.
"Ах, балам,- деди,- ах, балам,
Мен Акбарама, Акбара..."

Джазыучу терк ангылады
Ол сёзлени магьаналарын.
Сора ышаргьаны да кетгинчиннге,
Джюреги - керилген Иссагьа ушаб къалды.

Эрирей бла Орайда

Эркиши таукел узалса да ишге,
Бедишге, иши асхады,
Айтылынмай къалгьаны ючюн
Эрирей, Долай, Апсаты.

Долайны джырлай ишледим
Келгени кибик алгьындан.
Аны ючюннге назмуму
Майы кёб болду агьындан.

Къараб-къарагьынчы айырыб
Сёзню сабахын-саламын,
Ишими къолайлы этди
Эрирейни да саламы.

Апсатыны джырын джырладым:
Кийик сёзле кютю болдула,
Тебленнген сёзле мийик болдула -
Аны хайыргьа джораладым.

Кёкге, джерге да къарадым,
Бабаларын эскерген эллилей.
Къартджурт, Хурзук, Учкулан дегенча -
Апсаты, Долай, Эрирей.

Ёзге юсюбюзню, кёлюбюзню да
Иги этген Ийнайды, Ийнай.
Тиширыуну джанын къыйнай,
Джашагьаннга эр дерге болмаз.

Ийнай. Ийнар. Белляу. Туз-дам.
Тилек. Алгьыш. Кюу. Сарын.
Ийнан: Ийнай-Сатанай -
Джашау-ариулукъ. Табын.

Узакъ джулдузда джаша,
Нартюх огьуна ор Айда,
Алай а тынгы бермез
Джерде туугьан орайда.

Ёмюрде да ёлмезле
Долай, Ийнай, Эрирей.
Бу джырланы джырласа
Таш джюрек да эрир, эй!

Апсаты

Мийиклеча агьарадыла сёзле.
Алагьа къарай да, къамай,
Сокъур болуб къаладыла кёзле…
Ой Апсаты!

Кийиклеча барадыла сёзле
Ёрледен-ёмюрледен чынгаб.
Джангыз бири аджашмазча, ёлмезча
Мен алагьа сюрюучю болургьа излейме.

Таб эм къарыусузун, рахынын да
Заманла бёрюсюне азыкъ этмем,
Аланы джангыз бирин джазыкъ этмем,
Къараб, багьыб, джылтыратыб турурма.

Мен сёзню Бийнёгер кийикнича марамам.
Ата джуртуму къадау ташлары - нарт сёзле,
Джуртда Джангыз Терекни - Ана тилими -
Кёз джашлары, кёк чапракълары - ийнарла,
Белляула, кюуле, алгьышла, джырла, таурухла...
Сизге уллукёллю болгьандан къадар сакъласын.

Сизни къурутсам, сизни унутсам -
Кесим унутулдум, кесим къурудум,
Бийнёгерникилей кесилиб джолум.

Сюрюуча джайылгьандыла сёзле.
Алагьа Аймушча къараргьа излейме,
Кёзюуюнде алтын къочхарны къоша -
Джангы магьана бла ичлендире аланы,
Тукъумларын тас этген къой
Кючлюден кючлю, ариу болурча ала.

Джыйын джанлыдан, Магулча къарнашладан да
Сакъларгьа излейме аланы.
Ёзге аланы кёлге кетген тёрелери болса,
Ызларындан мен да кетерикме
Къаламымы, дефтерими да алыб.

Ёзге Апсаты кийиклегеча, мен да сёзлеге
Сёз Тейриси болургьа излейме, Тейри.
Сёзлеге джайлыкъ, мекям да - дефтерле, къагъытла,
Бу къалам а - къойчу таягъым мени.

Огъай, сёзню орну джюрекдеди, джюрекде,
Аны джолу джюрекденди джюрекге.
Сёз Тейриси ёз терисин къаблатыб,
Джюрегин, мыйысын да ашатыб
Джолгьа алай ашырады сёзлени,
Къадар алай къурагьанды бизлени.
Алай эсе, ишлей тургьанлай ёлюрге,
Алай эсе, ёле тургьанлай да джашаргьа!

Унутурма

Хар такъыйкъада эсге тюшюре да,
Шашаргъа джете,
Сакъат, урушда къалгьан санын унутханча,
Унутурма Сени.

Гемуданы джерле

Эшда, ёр да, эниш да
Кёб болурла джерде.
Джюрек, сен а эриш да
Гемуданы джерле.

Джети къат кёкню кенгинде
Джашау Боракъны белинде,
Хар тюз адамны кёлюнде
Поэзия, джаша.

Сын ташда джазыу

Мен 100 джылда кетдим дуниядан...
Аны ючден бирин джукълаб ашырдым,
Ючден бирин да магьанасыз затлада,
Ууакъ къайгъылада ётдюрдюм.
Алай бла мени джашагьан ёмюрюм 33 джыл.
Кёбюрек джашаргьа уа боллукъ эдим...

Аман къыш

Къар. Ай. Джырла.
Къарачайлыла
Къарт. Айт. Джыла.
Къарачайлыла

Даула. Джаула. Джолла.
Тюзле. Терсле. Дерсле.
Ачлыкъ, джаланнгачлыкъ.
Ёлюкле, ёлюкле, ёлюкле.

Къач - тауладан къыяма юзген
Мазаллы саргьылдым чапракъ,
Джел сюрюб боз суулагьа,
Къум тюзлеге да урду сени.
Алай а,
Джазгьы хауа айланнганлай
Туугъан терегинге орналдынг келиб.

Арада уа - ууатылгьан ташлача, джылла,
Кёз джашлача, джылла.
Адамны джанын талагьан джылла,
Джюрек къанын джалагьан джылла.

Къач бла джазны арасы 13 ыйыкъ -
13 джыл узунлугьу болгьан аман къыш.

Къарт, айт. Джыла.
Къарачайлыла.
Къар. Ай. Джырла.
Къарачайлыла.

Таула. Саула. Джылла.

Ауругъан

Кече ауур, къарангы, къара...
Тангны джарымагьанына бир къара.
Энди мен кёрдюм, билдим заманны...
Ол - сансыз-санаусуз джылланы
Тюбсюз чирик тенгизге батыб баргьан
Ташдан ишленнген къайыкъ.
Ол къайыкъда - мен - джангыз кесим.
Тангны атмагьанына бир къара...

Энди мен кёрдюм, билдим Аламны...
Болмай эди ол джукъгьа сыйыныб,
Энди уа бирге джоппу джыйылыб,
Бармакъ басхан бир таш болуб,
Джюрегими тешгенди мени,
Джюрегиме тюшгенди мени.
Ауурлугьу алгьынлай къалыб,
Чексизлиги Аламлай къалыб...

Дагьыда бираздан кенгериб,
Тебрейди джюрекни созуб, тебериб...
Тангны атмагьанына бир къара.

...Сезе тебрегенме джашауну ахырын:
Суула сын болуб, ёлген джыланлача,
Кюн мыйыма тюшюб ачы къаргьышдача,
Аякъларым а тебрегендиле бузлаб...
...Тангны атмагьанына бир къара...

Къаблан эсе кёл... +++++++++++++++

Сёз, чапракъдан къой, ташдан да ётер -
Къаблан эсе, кёл.
Къагъытха, байракъгьача,
Къаблан да ёл.

Бу къагьыт тюлдю, чапракъды,
Тейри терекни чапрагьы.
Анга джанынгы салмасанг
Ол тилленмез.

Тил терекни сёз чапракълары
Шууулдаб турур ючюннге,
Мангылай теринг бла, джюрек къанынг бла
Сугъарыргьа керекди аны.

"Чегетни сакълагьыз",- деб, джазылыр
Деген умутда
Терек къагьытха бурулгьан болур...
"Алай джазарыкъ болсаламы
Кесе эдиле мени...",-
Деген эсе да, ким биледи.

Тейри джаратхан терекни
Джанын адам алды.
Алай а ол кесини джанын
Ала тургъанын артда ангыларыкъды.

Къагьытда къуру тюзю джазыллыгьына,
Терсликге-артыкълыкъгьа къаршчы сёз айтыллыгьына,
Бир терекни кючю бла сау чегет сакъланныгьына
Хакъ кёлю бла ийнаналса эди терек,
Ёлюмге таукел тюбер эди...
Тёзер эди
Джангыз аягьын мычхы бла тартханларына да...

Алай а,
Терисин сыдырыб, кьанын сыгьыб,
Тёрт санын ууакъ-ууакъ туураб,
Дефтерле, китабла этиб,
Алада да ётюрюкню джазсала,
Къалай тёзсюн анга терек-джюрек.

Кёкден келген джарыкъча,
Джерден чыкъгьан мюрзеуча
Багьалыды сёз.
Къоркъгьандан ётюрюк айтыб,
Итликден, зарлыкъдан, не да
Махтаугьа, байлыкъгьа къызыннгандан
Терс айтыб, кимге болса да бетсиниб,
Сёзню бети бла ойнамайыкъ.

...Ата-бабаларыбызны сын ташларын
Джаула къабырладан келтириб,
Юйлерине басхычла этиб,
Арбазларына тёшеб,
Джангы Ай бла джулдузну
Кир аякълары бла теблегенлери...

Къартланы, сабийлени, тиширыуланы
Тутмакъ этиб, ишлетирге деб
Джюк вагонлагьа хайуанланыча джыйыб
(Хайуанланы да джыймайдыла алай)
Тунчукъгьан тунчугьа, ёлген ёле,
Узакъ тюзлеге алыб баргъанлары...

Джауланы эгетлери
Анда-мында къалгьанланы тутуб,
Башларын кесиб,
Ачха, саугъа алгьанлары...

Ёлгенлени асыраргъа адам табылмай,
Ёлюклени чырмаргъа кебин табылмай,
Адам башланы итле кемире
Айланнган заманла...

Фашизмни тюрсюню башха болса да,
Къылыгъы къайда да бирди.
Ол джангырмаз ючюн,

Аны айгьакълагьанлай турургьа керекди.

Не ачы болса да - сёзню тюзю,
Тюз адамны сёзю керекди.
Ийнаныу, Ышаныу, Джашау
Джангыз алай бла сакъланныкъды.

Сёз, чапракъдан къой, ташдан да ётер,
Къаблан эсе, кёл.
Къагьытха, байракъгьача,
Къаблан да ёл.

Тюрлениулени заманы

Кюн таякъ игиди джагьада рахат
Кюннге къызгьаннга.
Кюн таякъ неди
Батыб баргьаннга?
Аллай кёзюуде
Кёкден узатылгъан кюн таякъдан
Джагьадан узатылгъан
Агьач таякъ ашхы.

Джанкъылыч игиди мамыр кюн
Къарагьаннга.
Джанкъылыч неди
Урушха баргьаннга?
Аллай кюн
Джанкъылычдан
Бир къотур къылыч да такъылды.

Алай а, бир-бирде,
Таякъ кереклиге кюн таякъны
Кюн таякъ кереклиге таякъны,
Къылыч кереклиге джанкъылычны,
Джанкъылыч кереклиге къылычны
Гырджын орнуна сёзню,
Тюз сёзню орнуна да къайдам нени
Беребиз да, хар не да
Биз умут этгенча болмагъанын кёребиз.

Ит къозугьан таякъ кюн таякъгьа,
Къылыч да джанкъылычха бурулгьунчу,
Джерде тынгы-тынчлыкъ боллукъ тюлдю.
Аны билебиз. Биле эсек а,
Ишибиз алгьады, алгьа.
Джол джолугьады джолгьа.
Атыбыз джоргъады, джоргъа.
Тюзлюкню керелмезле джоргьа,
Ташладан джулдузла учура,
Джулдузладан ташла къобара,
Алгьа.

HeГe къыйынлашама...

Джаным чыгьа эди да сенсиз къалама деб,
Сенсиз къалдым. Да нек чыкъмады да джаным?
Ай медет,
Кемсиз этсенг алай болады дейле...

Быллай бир неге кюеме, ачыйма
Акъылымдан шашарча болуб
Кеси-кесимден бошарча болуб...

Огьай, быллай бир неге къыйынлашама
Ана тилим сени сыфатынга кириб
Бир тыш халкъны джашына эрге чыкъгьанча,
Ата джуртум ана тилсиз къалгьанча,
Джан тёнгекден айырыла тургъанча.

Огьай, быллай бир неге къыйынлашама:

Ата джуртум бар, ана тилим сау -
Ала ючюн керекди джашаргьа, ёлюрге да.
Сынсымам, сынмам, бюгюлген да этмем...
Бу айтханымы этерге унамагъан джюрекге
Къалай этейим, не этейим ансы?

Кюннге кёре кийиНебиз

Бир-бирде къышны кёлю да болады иги.
Ол заманда бузу, къары да эриб,
Джели, бораны да тохтаб,
Элия чартлай кёлюнде, кёгюнде,
Кёзю джаннган джаш болады, джаз болады.

Джайны да бузулады бир-бирде кёлю -
Къаргьа кючлетирге аз къалады кесин...
Къыйналса да джыяды эсин,
Алай а кюн аманны ызы къалады
Таб-таб болуб джайны бетинде.

Джаз а, кюнюне
Джети тюрлю халгьа киреди.
Къызара, саргьала турады къачны бети да...

Биз да,
Сюе, сюймей эсек да,
Къыш къышхы кийимлерибизни,
Джай джайгьы кийимлерибизни
Къаблай, джашайбыз.

Тюш бла тюн

Бурун кибик келе эди анам...
Джюрюгени кёлюме асыу.
Эрлай чабыб челеклерин алсам -
Челеклени тюбюн джабхан бир суу.

"Балам,- деди,- тюрленнгеними кёрюб:
Таркъайгъанды ичер сууум мени.
Дагьыда джолда къуру бармайым деб,
Суу джугъу этгенме челеклени".

Тюшюмден къара тер басыб уяндым,
Танг аласында юйге чабдым андан.
...Къара суудан челеклерин толтуруб,
Бурун кибик келе эди анам.

Адети алайды

Джау джуртубузгъа джутлукъ этгенинде
Ана тилибиз бизге джуртлукъ да этди.
«Джарлыны ийнеги ёгюзлюк этер»,
Дегенча ангылашынмасын ансы.

Ёгюз дегенде уа, бизни ёгюзюбюзню
Тили Минги Тауну бузун джалагьанда
Къуйругьу Бештауда чибин къоругьанды.

"Джуртну ариулугьу башына азаб",
"Халкъны ишлей билгени башына джау"
Деген айтыулада да болур тюзлюк,
Алай болса да, чыдадыкъ, тёздюк.

Къайдадыла ол ёшюн ургьанла -
Халкъны джояргьа оноу къургьанла?
Къайдадыла, къайдадыла ала?
Аман джары къалдыла ала.
Халкъ а буруннгу джуртунда джашайды,
Тюзлюкню иши, адети алайды.

Барадыла атла

Джайны, къачны, къышны да
Адежге тартыб,
Барама тёртгюллетиб джазны.

Кёреме баргьанланы джайда
Къачны, къышны адежге тартыб.

Эслейме къачда баргьанланы
Къышны адежге тартыб.

Тюртюлеме къуру къышда баргъанлагьа
Сын-сын болуб, бузлаб-бузлаб.
Андан тюшерге мадарлары джокъ.

Кёреме - юслеринде адамлары джокъ -
Чабхан эмилик, кийик атланы.
Юсюнде адамы болмагьан
Джазны, джайны, къачны да
Къышдан башхалыкълары джокъ.

Эшитеме къадар бла даулашханланы:
- Мен къуру къышха миндим - туугъанлай ёлдюм.
Не гюнахым бар эди мени?
- Мен къуру джазгъа миндим - сабийлей кетдим,
Кимге не этген болур эдим?
- Мени джайым а ачы кишней,
Урушда къалды.
- Мен а не игилик этдим къадаргьа

Ол меннге тёрт атны да джюрюшюн сынатырча?

Кими джазны, кими джайны,
Кими къачны джерлемегенлей къалдыла.
Мен минмесем да сабийлерим минерле дерге,
Юйленнгинчи джоюлгьанла да кёб.

Барадыла атла: джаз, джай, къач, къыш -
Сабийлик, джашлыкъ, къартлыкъ, ёлюм.

Тыйыншлыбызмы нартлагьа?

Къулакъланы битейме
Музыка буштукъ этиб...
Туура одалгьа кетиб
Къалгьынчы, уян дейме,
Уял дейме кесиме,
Сууукъ эсе да, эшик -
Къалгьанла бла бирге
Джелни, боранны эшит.

Мен, эн дейме, кесиме
Кёзбау тауну башындан.
Иги тюлдю дунияда
Къайгьыладан джашыннган.

Нарт бабаларынг сени
Хорлатмайын къоркъуугьа,
Тургьан шойла да кетиб,
Таб, джыллыкъ джортууулгьа.

Кеслеринден онглула бла
Сынагьандыла кючлерин.
Джазыудан тартыб алгьандыла
Ала насыб юлюшлерин.

Къыйынлыкъ келген джанына
Бургьандыла атларын.
Аны ючюн сыйлыды
Бизге аланы атлары.

Сорайыкъчы къартлагьа
Ала тюзюн айтырла:
Тыйыншлыбызмы нартлагьа
Нартланы туудукълары?

Адам бла ёлюм

Джюреги къара адамны джаны
Къыйналыб чыгьады дейдиле. Болур.
Алай а иги адамланы да ахыр кюнлери
Азабда ётгенине азмыды мисал.

..Тынч джашаргьа тюшмегенден ары
Бир тынч ёлюрге буюрулса...
Джан тёнгекден
Къанатлы терекденча айырылса...

...О, тангнга джюуюлдеб тюбеген къанатлы,
Кюн таякъны, чёбнюча, къабыб аууузуна,
Кёкню кенгине, узунуна
Учуб, зауукъ этген къанатлы,

Къалай тынч айырыласа джерден.
Алай тынч болса эди
Джашаудан айырылгъан...

Айхай, ол заманда
Джашау былай татлы,
Багъалы кёрюнмез эди.

Мен - тумакъ бала,
Джаулагьа керилген токъмакъ бла
Джыллагьа керилдим.
Дженгил, татыусуз кёрюндюм.

Къартлыкъгьа сатлыкъгъача къарадым.
Ол бетден бетге сермешмей мени бла
Аз-аз аягъымдан ала,
Таякъдан атламазча этди.

Сора ёлюм кирди эшикден:
"Тёшек болгъан шойса да..."
Аны ол табалагьанын эшитген
Меннге ёлгенден да къыйын.

Игит да дейсе, ата-бабаларыбыз
Ёлюмню уллу сёлеширге къоймай,
Ат юсюнде, аякъ юсюнде
Ишлей, сермеше бергендиле джан.

Энди уа, ол, ол хыликгелик да,
Мени хыликге этерге кюрешеди:
"Адам улусу, ишингден-кюрешингден
Не хайыр энди, не магьана.

Бар энтда джалкъангы къайыр да:
"Къазауатха къазауат, ёлюмге ёлюм",- де да.
Джашлыкъ, басхан парийча, къайырды,
Бусагьатда уа къалайды кёлюнг?

Итликни, терсликни, ёлюмню,
Аурууланы бир-бирине байлаб,
Юсюбюзге да къангаланы къаблаб,
Истемейге барыр акъылынг бар эди.

Энди уа къалайды халынг,
Айтханынга сокъуранамыса?
Огъай да, ким кимни тюбге урду,
Эслеяламыса, адам улусу?

Кёк, джер инсанлада да
Эм осалы адамды десем,
Джебегинге джете эди...
Тюшюнмегенлей турамыса?

Гюнахны бизге бошуна кюрейсе.
От тёбеси, джылан къыппасы,
Палахла уясы - бары да адам джюрегиди.

Таш бла ургъанны да, сен аш бла ур,
Аш бла ургьанынг да, сени таш бла ур,
Дагьыда «адам, адам» де да тур.

Джолунгу бычакъ ауузунда элтген,
Кесинги да джюрек ауруулу этген
Биз тюлбюз, адамладыла.

Керек эсе, юлгюле келтирейим,
Джазыкъ сени эки кере ёлтюрейим.
Нек тынгылайса, адам улусу?

Сагьынылгъан босагьа тюбюнде дегенлей,
Ма кеслери да келедиле.
Сени аягьынгдан алгьанла -
Сен аякъ юсюне салгъанла.

Ийнан дагьыда аллайлагьа,
Ышан дагьыда аллайлагьа.
Аланы кёллерин билиб бошасангды
Къайытырыгьынг мен айтхан тобагьа.

- Салам алейкум, къалайды халынг?
- Мени халымлай болсун джауунг да...
Сезимле гяхинигин къозгьаялмайдыла энди
Джазгьы джабалакъ да, джауум да.

Эшда, кюнюм тауусулгьан болур...
Джюрек киригизни бери тёксегиз
Биргеме ала кетер эдим...
- Ангыламадыкъ бу айтханынгы...

- Адам болсагьыз халкъгьа джарарсыз
Дегенни айтыб, кёлтюрдюм сизни.
Сиз а, сиз - джюрекни джарасыз
Джарым патчахла этиб кесигизни.

Тюлкюленесиз "Ата джурт", "халкъ" деб,
Джутланасыз "уллу къуллукъ", "хакъ" деб,
Зарланасыз - биригиз алгъа чыкъса,
Къууанасыз - ол абынса, джыгьылса.

Биринги ишин биринг бузуб,
Бир-биринге чалдыу салгьандан озуб,
Чыгьалмазсыз алай бла мийикге...
Термилесиз бий болургьа, бийликге.

Бийлик а - башы тюбюне айланнган мийиклик.
Бугьойгъа кетсегиз, чыгьалмазсыз андан.
Бугъоула саласыз бир-бири аягьынга,
Къара джагьасыз бир-бири бетинге,
Бютеулей алыб къарагьанда уа,
Миллетни бети бла ойнайсыз.

Тюзюн билирге излейме:
Нек марайсыз бир-биринги?
- Тюзюнмю? Тюзюн айтсам
Къабырда да тынгы табмазса.
Таб, аны ючюн огьуна айтайым.

Сен меннге болушхан сагьатда
"Халкъыбыз, тилибиз, джуртубуз" деб,
Ичимден кюлюрюм да къалмагьанлай,
Джарашыу сёзле айтыб турдум.

Энди уа айтама ачыкъ:
Ол бары да бошду. Бары да менме.
Мен болгьан арбазда
Гугурук да къычырмасын.

Сенсе мени эм ачы джауум.
Къыйналсам, эте эдинг кёл.
Мен а сенден къутулалмай къыйнала эдим.
Энди ёлесе - анда да бир ёл.

Мени ким болгъанымы билгенлени
Ызынгдан къысха-къысха ие,
Артларын этерме. Алай бла
Башсыз халкъгьа болурма ие.

Мен ышыгьынгда келиб турдум
Аякъ юсюне миннгинчи.
Энди сеннге кишини джибермем
Джюрегинг джарылыб ёлгюнчю.

Нёгерлеринги, сохталарынгы къурутурма,
Ызы бла ишекли, сескекли болгьанланы,
Ызы бла ангысы-эси болгьанланы,
Ызы бла джитилиги-ётю болгьанланы,
Джанауалда тутарма къалгьанланы.

Халкъны хайыуан сюрюуге бурурма,
Кимин баугьа, кимин чалдышха урурма,
Кече-кюн да ишлетиб турурма
Сагьыш этерге заманлары болмазча.

Зугул элни тёгерек этерме,
Тёгерек элни этерме зугул.
Кёб джаша»,- деди, дегенча,
Джарыла эсенг, бузул.

Сора эгетлерин да алды да кетди.
Биягьы ёлюм келди къатыма:
- Не адам улусу,
Тюшюндюнгмю айтханыма?

- Сен айтханнга ёмюрде да тюшюнмем,
Ёзге бир ангылашынмагьан зат:
Сен меннге къадалыб турмай,
Ол былайдан чыкъгьанны джанын алсанг а?

- Къалай алырма мен аны джанын, сора.

Ол мени джюзюнчю джашымды, къартлыкъ джашым.
Тюз аты аны - Терсликди,
Терс аты уа - Кёзбау.

Джюз джашым бла урушха чыкъсам,
Кёб къыйынлыкъ салабыз сизге.
Кертиди, кёб кере джаралы этгенсиз,
Алай болса, да саудула джашларым.
Итлик, зарлыкъ, ётюрюк, экибетлилик...
Къайдан тизиб чыгъайым...
Эм сюйген балам а - Терсликди...

...Къарт ёлюмню бетине тюкюрдю да,
Кёзлерин къысды.

Акъ марал

Эмегенни эршилигин -
Къалакъ тишлерин, джангыз кёзюн -
Кёре тургьанлай, аны сайладынг.

Кече тешинсе -
Санлары юйню джарытхан,
Орамда барса -
Дунияны къаратхан,
Дунияны таралтхан къыз

Эл ашагьан эмегеннге,
Нартны джауу эмегеннге,
Джийиргеншли эмегеннге
Эрге чыкъды.

Ол кече
Джашла къынладан къылычларын суууруб,
Суугьа, къаргъа сугьа да, сууута турдула.

Ёрюзмек а,
Аны - акъ маралны - ызындан
Эмегенни къаласына кириб,
Тангнга дери азаб чекди.
Сатанайны да унутду.

Эм ариу тиширыу бла эмегенни
Бир орунда кёрюб,
Кёлю сынмазлыкъ эр къайда?

«Биреуню къатыны къыз кёрюне
Къачаннга дери джашарыкъ болурма»,-
Деб келди Ёрюзмекни кёлюне.

Биреуню къатынына къараргьа
Бети джетгенликге,
Эмеген бла сермеширге
Ётю джетмеди.
Ётю джетерик эсе да,
Итлиги дженгенин ангылаб сынсыды.
Эмеген къамчи бла урду да,
Ол керти да ит болуб, къансыды.

Сатанай болмаса, ол ызына
Адам болалырмы эди, къайдам...
Алай а сёз аны юсюнден тюлдю.

Хазнасына, къаласына къызыныб
Эмегеннге эрге чыкъгъанынга
Асыры кюйгенден джазама бу назмуну.

Къыз, ариулукъдан эсе, байлыкъны сайлай эсе,
Ахырзаманны аламаты тюлмюдю ол?

Къыз ариулукъдан эсе, байлыкъны сыйлай эсе,
Не къууанч, не татыу бу джашауда?

Огьесе, байлыкъдан кёлю бир къанса,
Дуниягьа кёзю алаймы ачыллыкъды,
Алаймы эслерикди ариулукъну?

Ач адам тойгъунчу аш айырмайды,
Ёзге сен аллай бир ач,
Джаланнгач тюл шой эдинг да.
Антсызды сени ангылагьан…

Къоркъуулуду ++++++++++++

Ненча джазыу, ненча белги,
Ненча билдириу:
Барма - джаннга къоргьуулуду.
Ёрлеме - джашаугьа къоркъуулуду.
Тийме, басма, ачма, чачма,
Джазма, сёлешме... -
Джаннга, джашаугьа къоркъуулуду.

Чексиз Аламны
Къайда эсе да узагьында
Джашагьан кёк инсанла,
Ангылы инсанла
Джерге салгьан белги, джазыу:
Джашаргьа къоркъуулуду -
Анда адамла джашайдыла.

"Хайт" дерге

Санын бармакъ бла санарча гитче халкъды деб,
Джазыу башыбызны сыламагьанд.
Не къыйынлыкъ къалды бу дунияда
Бизни халкъыбыз сынамагьан?!

Гитче эсе да, кёрген къыйынлыкълары уллу,
Аз эсе да, кёб палахдан ётдю.
Адамсыз къалгьан ёзенледе улуб,
Иесини джылауун ити этди.

Бир кишиге хыянаты болмай,
Ташха, терекге табына джашагьан халкъ,
Аздан къалды талкъ болуб кетерге...
Сау бол, Къарча, кишилигинг ючюн.

Биз бюгюн да туугьан джерибизде
Джашай эсек халкъ болуб, эл болуб,
Сени, сеничаланы кючлеринденди.
Къыйынлыкъ а боран болуб, джел болуб,
Терекни аудурса да, ташны къобаралмады,
Къарачайны Къадау Ташы турады.
Минги Тау да кёзюбюзге туурады.
Аны буз сюммеклерин эме,
Къарашауайла да ёседиле, ёсе.

Бизге къарыусуз болургьа джарарыкъ тюлдю,
Къарыусуз болсакъ, отубуз джукъланды.
Быллай халкъны джашы болуб,
Къарыусуз болгьандан эсе,
Ёлюб бу къара джерге кирген кёб да иги.

Халкъыбыз "хайт" дей келгенди,
"Хайт" дерге керекди бизге да.
"Хайт" деди инкъыйлабчы Умар,
"Хайт" деди назмучу Къайсын,
"Хайт" деди Солтан инарал,
Джигит Харун да аны осият этди.

Къыйынлыкъланы бюкген халкъны джашлары,
Артыкълыкъгьа бойсунмагъан халкъны джашлары,
Ёрге ёхтем тутханлай башларын
Джашагьан, ёлген да этерле.
Алагъа къартла да
Нартлагьача джыр, алгъыш этерле.

Сакъланырмы дуния?

Джерде, кёкде, джюрекде эсе да,
Мен бир кийик джаныуарны кёргенме:

Джаралы болгъунчу джашай эди ол.
Джаралы болгьанлай а,
Джан-джанын ашай эди ол.
Джаралы санына, къанлы джауунача,
Мыллыгын ата эди ол.
Кеси-кесин аямай талаб,
Джан бере, джата эди ол...

Аллай къуджур джаныуарны кёргенме.
Огьесе, адамнымы болурма кёрген?
Табигъатны ашаб, къурутуб баргьан
Адамды дейдиле, табигьатны башы.
Сора, бар эсе ангысы-эси
Нек талайды да ол кеси кесин?

Огьесе табигьатны тёнгегинде
Къуру бир баш болуб къалмай,
Адам башла асыры кёб болуб,
Бир-бирин ангыламагьанлыкъ эте болурламы?
Табигьатха тынгыламагьанлыкъ эте болурламы?

Айхай, бир Тейри баш джаратылгьынчы
Сакъланырмы кюл болмай дуния?

Фыргъауунну сагъышлары

Кюнлени, ёмюрлени къой,
Мингле бла джылланы ёсген терекни
Тамырларын кеседиле фыргъауунла.
Тамырларыбызны кеседиле деб
Адамгьа, Тейриге эшитдиралсам деб,
Къычырыкъ этген чапракъланы
Юзедиле, къайырылгьан бутакъланы
Сындырадыла.

Эмегенни бюгюн ашары джылай эди да,
Тамбла ашары джырлай эди, дегенча
Этгенле да бардыла.

Терек чапракъсыз, бутакъсыз къалса да,
Башсыз болса да,
Тамыры сакъланса
Тюб болмаз деб, ышаныу барды

Алай а терекни
Башын кесген бла къалмай,
Тамыры-урлугьу бла къурутсанг -
Терек ёлдю.

Кертиди, аны бутакъларын алыб,
Башха терекге орнатсанг
Ол аны сютюн ичиб,
Айныб да кетер. Таб кёгет да этер.