Эсгертиу
I. Бу китабда джангылыч эслеген эм джангы тарих билги къошама деген, китаб чыгъарыулада болушама деген манга бу интернет почталагъа джазсын: bulgarmen09@gmail.com, gunnallan@yahoo.com

Къайнакъла*:
1. Къуран, Хубийланы Абу-Хасан кёчюрген версия Ставрополь 2008дж.
2. Къуран, Эбзелени Абу-Юсуф кёчюрген версия «Ас-Алан» журнал №4 (9)
3. KURAN-I-KERİM VE TÜRKÇE AÇIKLAMA TERCÜMESİ-Doktor Ali Özek Başkanlığında SUUDİ ARABİSTAN KRALLIĞI, MEDİNE-İ MÜNEVVERDE 1407-1987
4. «Толкование Священного Корана» Абд ар-Рахман Саади перевод Э.Кулиева т.2 стр.886, Республика Беларусь г.Минск 2006г. издательство «Умма»
5. "Жизнь пророка"-Шейх Сафи Ар-рахман аль-Мубаракфури (индиялы джазар) Москва 2002дж., 11 бети
XVIII-XIX ёмюрледен къысха билгиле
Китаб башламы
Алгъа бу статья письмогъа джууаб болуб джазылгъанды. Тюркийеден бир къарачай джаш, манга 2003 джыл е-мейл* ийген эди. Ол е-мейлинде, Тюркдеги башха къарачай алим джазгъан илму излемледен тарыгъа эди. Къабарты бийле хар къарачай таулу юйдегиден джасакъга джыл сайын бир къой алыб тургъандыла деб аны джазгъанын билдире эди. Тюркче алагъа да "kabardı prensle"- "къабарты принцле" деб джаза эди. Арабыз узакъ Тюркийени къой, кеси ичибизден хапарлары болмагъан биреуле адыг ётюрюклени къайтарыб ичибизде огъуна джаядыла.
Мен да ол электрон мактубха* аллай ойум джангылыч болгъанын ангылатыргъа кюреше джазыб башлагъанем. Биз джасакъ тёлемегенбиз, адыг-абаза къаумла кеслери толусу бла къарачаймалкъар бийлеге (эм ногъай-къумукъ бийлеге) джасакъ эм «къабакъ»* болуб тургъанларын билдириб джууаб къайтаргъанем. Аллай фикирге-ойумгъа адыг эм къарачаймалкъар сёзлени магъанасын ачыкълай-тинте эм кавказ миллетле Россиягъа бойсунган хронологияны анализ эте келгенем. Бу китабда бурунгу Сылпагъар джигитлени юсюнден джазылгъан тарихлени кёбюсю да адыг-абаза къаумла бла сермешиулени юсюнден болады. Аны себебли, бираздан Тюркийеге ашыргъан джууабларымы кёбейтиб, статьячыкъ этиб 2004джыл интернетге салгъанем. Бюгюн ол статьяны (макале)* бизни темабыз бла байламлы болгъаны ючюн тюзетиб, билгиле къошуб китабха салама. Мен тезис халда джазгъан ойлашларымы, З.Б. Кипкеева фахмулу чакъдаш * алимибиз, 2006джыл бек кёб тарих материалланы хайырладыра аламат китабында ишексиз этиб ачыкълагъанды1. Мен джазгъанны азгъа, не терсге санагъанны да Зареманы китабына ашырама.
Андан сора сермешиулени юсюнден айтханда сауут-сабаны эм къазауат бардырыуну юсюнден да айтыргъа керекди да, китабыбызны темалары бла байламлы эки-юч билгиле да къошама.
Мени тергеюм бла Джандар бла Татаркъан* джигитликлери 1770-1800 джыллагъа, Доммайчы, Габий, Дебош джигитликлери 1820-1840 джыллагъа тюшедиле. (Джандарны джигитлиги 1800-1820 джыллада болургъа да болур) Тарихибизни бек къыйын заманлары. Сылпагъар сырлагъа къарай, башха тарих документле бла тенглешдире Доммайчыны, Дебошну, Габийни туугъан джыллары 1790-1795 джыллада болгъанга тергейме. Ауушхан джыллары 1855-1865 джыллада болгъанга ушайды. XIX ёмюрню ал джарымы Къарачайны (Малкъарны) байламсызлыгъына* къоркъуу-къуугъун келген заманла. Тёгерегибиз сермешиуле-урушла кёб болгъан, къайгъы-къаугъа, фитна кёб джюрюген чакъла.
      Крым ханлыкъ къарыусуз бола келиб, ызы бла ханлыкъ къуруйду. Сонгра къырым халкъы 1783 дж. орус патчахны иктидарына* тюшеди. Андан сора Орус-Кавказ къазауат башланыб, 1864джылгъа дери барады. Къарачай да (Уллу Къарачай бла Беш Тау эли* ) 1827-1828 джыллада патчах аскерлеге хорлатыб, Россиягъа тюшдюк деб, аманатла бередиле.
Алай а Уллу Къарачай 1880 джыллагъа дери кеси тёресинде*, ёзден тау адетинде, ислам шариат адетинде джашаб келген заманладыла.
Хоншу миллетледе уа болум башхарак.
Къабарты адыгланы* бир бёлеги Россияны иктидарына 1790дж тюшгенди. 1783 джылгъа дери къабартылыла эм башха адыг-абаза юйюрле Къырым ханга бойсунуб джасакъ тёлеб тургъандыла. Къабартылыланы бир кесеги (Осман Солтанлыкъ*/ Осман Императорлукъ* джанлысы) 1804 джыл сермешиуде хорлатыб, толусу бла дегенча Россиягъа киредиле. Бир кесекчиги (бюгюнгю черкес-адыгланы бёлеги) да Къарачайны джерине къачадыла, кёчедиле.
Алай бла къарачаймалкъар халкъ патчахны иктидарына къабарты адыгладан* сонгра, 38 джылдан сонгра тюшгенди.
Патчахны генераллары къабарты адыгла тургъан тюзлеге казак элле къуруб, аланы бийлерин къарачаймалкъарны джерлерин сизге беребиз деб, бизге удулаб тургъандыла. Китабда атлары айтылгъан адыг-абаза бийле- Хадагъужукълары* (Теберди эм Инджик бойнунда), Абуклары* (Гитче Къарачайда), Улоулары* (Гум ёзенде) Къарачайны джерлерине алай алгъандыла. китабда джазылгъан сермешиу тарихлени асламысы бу юч тукъумну адамлары бла болады.
Андан башхада, къабарты бийле 38 джылны ичинде патчахха къуллукъгъа кириб, андан саугъала, чынла, сауут-саба ала тургъандыла. Алан (къарачаймалкъар) халкъ а 1827-1828 дж. дери кеси эркинлигинде, кеси тёресинде джашагъанды. Россиядан болушлукъ табыб, патчахны къуллукъчулары да аланы бизге удулаб, ала къарачаймалкъар (алан) халкъны узакъ эм джангыз къошларына джортоуул этерге кюрешгендиле. Ёзенлеге, эллеге кирелмегендиле. Джайлыкълада, къышлыкълада сауутсуз эм сермешиу этер адамы аз болгъан къошладан мал, адам сюргенден ары башхагъа къарыулары болмагъанды. Чабыуулгъа келген къабарты, абаза бёлекле «джесирге мал, адам» табхан къой, джыртхыч нёгерлерини ёлюклерин алыб кёб кере къайтхандыла.
Бу сёзлеге шагъатлыкъ саулай къарачаймалкъар фолклор этеди, китабда Сылпагъар джашланы джырлары, тарихлери далил* болады.
     Къабарты адыгла Россиягъа 38 джылны алгъа тюшгени себебли, 19 ёмюрде история джазмалада кёбюсюне къабартылылагъа таб джазылыб къалгъанды. Тарихни тюзю джазылмай- къабарты адыгланы сёзлери бла ала айтылгъан джазылгъанды. Бизни тарихчиле барысы да былайчыгъын айырыб чертиб, халкъыбызгъа толу ангылаталмайдыла.
Къабарты тарихчиле: къарачаймалкъар халкъга бийлик этгенбиз, аладан джасакъ алыб тургъанбыз дегенле битеу бары сандыракъ бла ётюрюк сёзледиле. Аланы сёзлери алдаукъ болсалада - энциклопедиялагъа, башха китаблагъа, интернетге тюшюб турадыла. Аны тышында бизни тарихибизни кеслерине буруб, кеслериники этиб барадыла.
     Адыг тарихчиле Г.Клапротну, С.Броневскийни, Ф.Ф.Торнауну 19 ёмюрню ал джылларында джазгъанларын далилге тутадыла. Алай а не Клапрот, не Броневский, не Торнау къарачаймалкъар элледе болмагъандыла. Аланлагъа келиб: «Кимге джасакъ тёлейсиз?» деб сормагъандыла. Клапротда, Броневскийда къабартылылада къонакъ бола, ала айтханланы джазыб кетгендиле. Сёз ючюн Клапрот Кавказда 1807-1808 джыллада болгъанды. Къарачай-Малкъар а Россиягъа 1827-1828джыллада киргенди. Къарачайны юсюнден Клапрот Къабартыда джашагъан бир эрмен алыш-беришчини* айтыуларындан джазыб кетгенди.
Тарихни терен тинтгенге, кесибизни фолклорубузгъа таянганга, тил эсгертмелерибизге къарагъанга- биз къабарты адыглагъа бойсунган тюйюл- адыгла кеслери кабар эм черкес аланхазар юйюрлю бийлеге бойсунган болуб чыгъадыла**.
Былайда къысха тезис ( тез) халда эки-юч далил джазайым:
1. Адыг тилде «бий» деген сёз "джау, душман" деген магъананы тутады. «Бий» сёзню уа къарачаймалкъар джамагъатда социал иерархияны башы болгъаны белгилиди. Эм эски магъанасы, меджисуу заманлада Тейрини аты болгъанды. Сёз ючюн, « Тейри - Кёк Бийи».Мийик-Бийик да «бий» сёзден къуралгъанды. Бизни бийлерибиз алагъа бийлик этиб, аланы бойсундуруб - андан адыглагъа ала «джау, душман» болгъаны кёрюнеди бу мисалда*. Бу бек ачыкъ, кескин далилди ангыларгъа сюйгенге.
Адыг тилде « Джурт, Атаджурт» деген сёз джокъду. Бизде уа «Джурт, Атаджурт, Къарт Джурт, Элджурт» атла сёзле толудула. Ала ол сёзню орус сёз бла «Родинэ» деб айтыб тургъандыла. (1955 джыл чыкъган сёзлюклеринден окъуб айтама).
М. Будай адыг ётюрюкчюлеге «сизде Ата Джурт сёзюгюз да болмагъанлайына, Кавказда тенгизден тенгизге дери орунлу къалай болдугъуз?» деб джазгъанды. Анга джууаб табалмай, 1999 джыл джангы сёзлюк чыгъаргъандыла, анда «джурт» магъанада «хэкъу» деген сёз джазгъандыла. Аны бла джуртлу адыг къаумла къуру 1999 джыл болгъандыла. Аланы тиллеринде «Родинэ -Ата джурт», «Бий- душман, джау» магъанала бек ачыкъ кёргюзедиле ким кимге джасакъ болгъанын, кимде кюч къарыу болгъанын.
2. Къабарты бийлени тизмесинде 70 тукъум барды.
(Алдаб 70 бий тукъумубуз барды деб джазадыла, кертиси бла уа бийлерини саны 10-нга да джетмейди. Къабарты адыг бийлени саны эм бютеу адам саны 19 ёмюрню ал чакъларында - къарачаймалкъар бийледен эм бютей адам санындан аз болгъанды). Ол «70 къабарты бий» тукъумладан, 2-3 тукъумдан къалгъаны битеу бары тюрк (къарачаймалкъар, ногъай, кумукъ) сёзледен къуралгъандыла.
Ичлеринде Наурузлары деб бийлери барды. Ол бизден ногъайгъа кетиб, ногъайдан адыглагъа келиб бий болгъан, бизге къан джууукълугъу болгъан тукъумду. Башха «70 бий къабарты» тукъумну ичинде ючден бири бусагъатда да къарачаймалкъарда болгъан тукъумладыла. Алай демеклик адыглагъа (къабартылылагъа) къарачаймалкъардан, ногъайдан, кърымтатардан чыкъган адамла бийлик этиб келгендиле.
3.Къарачаймалкъар тил бла адыг къабартычеркес тилде бирча сёзлени саны 240-250 джетеди. Аланы беш этиб тёртюсю къарачаймалкъар сёзледиле. Бу затда бизни аладан онглулугъубузну билдиреди. Алай демек, тили бай халкъны культурасы да, экономикасы да бай болгъанын кёргюзген бир шартды. Биз халкъ аладан онглу болуб, бизникиле алагъа «бийлик» этиб, бизден алагъа сёзле алай кёчгендиле, ансы кеси аллына бизден сёзле кёчмегендиле.Сёз ючюн ингилиз тилли Американы Бирлешген Штатлары кючлю, къарыулу болуб, ингилиз тил дуньягъа аны бла джайылгъанды.
Башында чертгенимча, адыг- абаза къаумл 19 емюрню башында орусдан кюч табыб биз алан халкъга ёшюн тирегендиле. Кеслери да уллу аскер джыйар къарыулары болмагъанды. Адыг тарихчилени «эки-юч минг аскерлерибиз» дегенлери - бары алдаукъду-ётюрюкдю. Имам Шамиль Дагъыстанда аллай бир адамбла 30 джыл къазауат бардыргъанды. Къабарты адыгла къарачайлыланы къуру бир кесеги, къуру 500-700 адамы Хасаукада*этген урушну битеу бары бирден эталмагъандыла. Сонгра «мингле бла аскерлери» къайда болгъанды?
Ала этелген он-джыйырма адам дегенча джыйынчыкъ болуб, адамы аз къошладан адам урлагъан, мал сюрген, тоноуулла этген болгъанды. Аллай группачыкъланы, Джандар эм Дебош, Доммайчи, Габий джигитле, хар бири джангызлай, тохтата да иги джарсыта да тургъандыла.

Джигитлени ишлери бла байламлы болгъаны ючюн эм XVIII-XIX ёмюрледе уруш этиуню ачыкълагъаны ючюн 5 билги:

Хасаука урушну тарихине къошакъчыкъ
Бу хапарны къартларыбыздан2 эшитиб, ийнаныб, хапарны магъанасы уллуду деген ойумда къошама. Хапар Семенланы Джырчы Исмаилден* келгенди. Исмаил да джуугъу-эгечи Семенланы Сарайдан эшитиб айтханды. Семенланы Сарай Сылпагъарланы Муссаны къатыны болгъанды. Мусса Хасаука урушда 1828 джыл шахид болгъанды. Хасаука сермеш битгенден сора, урушда ёлгенлени арбалагъа джюклеб эллеге, тийрелеге келтириб юйлерине бергендиле. Къарачайгъа чабыуул* келе тургъан орус аскерни аллына Къарачайдан ашыгъыш саут туталлыкъ эркиши бютеу бары атланганды. Таулула базгъа* суу къатында, къая тюбюн сайлаб, отларын, окъларын, сауут-сабаларын алайгъа салгъандыла. Уруш баргъанда баздан окъну-отну кереклиге бериб, базгъа да джаралы болгъанланы, ёлгенлени джыйа тургъандыла. Бир заманда кючлю джауум болуб, суу къобуб, ырхы болуб базны суу алыб кетгенди. Ёлюклени, джаралыланы, саут-сабаны уллу джарсытханды, къоранчлы этгенди. Уруш бошалыб, артда ёлюклени джыйыб, юйлеге чачханда, бир-бир ёлюклени бетлеринде джаралары болгъандан, къобхан ырхы аман этгенден адам танымазча болгъандыла. Мусса да джаралы болуб ёлюб, ырхы алыб кетген ёлюк болгъанды. Сарай эрин Муссаны бойалгъан-бойалмагъан чабырларындан таныгъанды.
Къуугъун келгенде, Мусса урушха асыры бек ашыкъгандан бир аягъына боялгъан чабыр, экинчи айагъына боялмагъан чабыр кийиб, урушха джортуб кетгенди. Бу ишни кёрген Муссаны къатыны, эрин чабырларындан таныгъанды. Орус аскер сакъланмагъан джерден келиб, Хасаука урушха къарачай аскер ашыгъыш-хазырланмай чыкъганына бу айтыу далилди.
Къарачайгъа орус аскерни аллында Дудаланы Амантиш (Тенгизбий) эм Абукланы Атажуко таша джолланы кёргюзюб келгендиле. Аны ючюн Абуклары тукъумгъа орус генералла Къарачайны бек кёб джерин бергендиле. Бусагъатда Первомай элден (эски аты Абук кабак) башлаб, Гум ёзенни 7-10 километр узунлугъу болгъан джерни бергендиле. Дудаланы Амантишни уа Уллу Къарачайда Хурзукъда къара багъанагъа* байлаб, ташла бла атыб уруб ёлтюргендиле. Ташла бла уруб ислам динде зийна этген кахме эркиши-тишириуну ёлтюредиле. Башха айтыу бла оруслула бла къазауат этген джыл огъуна Амантишни Уллу Къарачайда таша ёлтюргендиле. Хасаука урушну аллында Амантиш оруслулада аманат болуб бираз тургъанды дейдиле.
Къартла айтыудан, Хасаука урушдан бир джылны алгъа орус аскер Къобан джагъасы джол бла Уллу Къарачайгъа ётерге излегенди. Алай а Аман Ныхытда ачы уруш болуб, кёб аскерчилери къырылыб, Къарачайгъа ётелмей къалгъанды. Дебошну туудугъу Юнюсню къыз туудугъу айтхандан, Аман Ныхытда урушда Дебош 50 орус аскерчини къыргъанды. (Дебошну юсюнден "Дебош" макаледе толу хапарын окъу) . Дебош Аман Ныхыт урушда джаякъ сюйеклерин окъ тешиб, къыйын джаралы болгъанды. Урушдан сора, джарасы акъырын сау бола, кеси ашаялмай, бир джылны аузундан джукъа билямукъ къуйуб тургъандыла. Бир адам бир урушда "50 аскерчини къыргъанга" ийнанган къыйын болса да, таулула Аман Ныхытда орус аскерни тыйгъынына ишек джокъду. Хасаука урушдан алгъа, 1826-1827джыллада, тынч джолла бла орус аскерле ётерге излегенлерине ишек джокъду. 1828 джыл таулу къарачай аскерни асламы орус аскерни Аман Ныхытда сакълагъаны бюгюн менге туурады, кертиди. Алгъа генерал Еммануель* Аман Ныхытны джолуна эки джюз элли атлы аскер бла юч тобну ашыргъанды. Ол аскер къарачай аскерни алдаргъа джарагъанды. Къарачай таулу аскер Аман Ныхытны сакълаб тургъанды. Билмей тургъан джанындан келгенлери бла Хасаукагъа къарачай аскерни азы, къуру беш джюз аскерчиси чыкъганды. Хасаукада уруш башланганы белгили болгъанда, Аман Ныхытдан эки джюз таулу аскерчи кюнортагъа Хасаукагъа джетиб, урушха къошулгъанды3. Аскерни кёбюсю Аман Ныхытда тургъанды. Хасаукада уруш къазауат бошалыб, экинчи кюн генерал Еммануель эм орус тамада абычарла* Къартджуртха киргендиле. Солдат аскерчилери кирмегендиле. Уллу джангур джаууб, джибиб, энди къуугъун бошалды, Аман Ныхытха орус аскер келмеди деген ойумда таулу аскер ызына Къартджуртха къайтханды. Орус аскерни башчысы Еммануель Къартджуртда Къарачай Тёре бла мамырлыкъ эм джарашыулукъ сёзлешме битдиргенине келгендиле. Оруслула тышындан кирген джангы уллу къарачай аскер кёрюб, бек къоркъуулу болгъандыла. Таулула джангы къазауат ачыбмы къоядыла деб къоркъгандыла. Алай а уруш болмагъанды, иш бошалыб тургъанды. Хасаукада беш джюз-джети джюз аскерчи уруш этгенинден санаб, артда орус тарихчиле Уллу Къарачайны адам тергеб сегиз минг адам чыгъарыб, анны джазыб тургъандыла. Кертиси бла уа Уллу Къарачайны адам саны 24 минг адам болгъанды4. Бу сандан Уллу Къарачай беш минг чорасы* болгъан аскер къураяллыкъ болгъанды4. 24 минг адам санаула Уллу Къарачай Россиягъа бойсунгандан сора 1833 джыл этилгендиле.
Отуз джети джылдан сора, 1868-1872 джыллада Къарачайны башчысы Петрусевич* къуру бий-ёзден-чанка тукъумланы бир кесегин учхара санаб, 14 минг адамны эсеблегенди. ("Аланхазар сыры -1чи кесеги" башда "Н.Г. Петрусевични тизмеси толу тюйюлдю" статьяны окъу). Петрусевични санауу да аллында 1833джыл санауну бегитген далил болады. 1828-1868 джыллада сермешиуле, Тюркге кёчюуле, сабий урлаула, адам ёлтюрюуле, аурууладан ёлюуле, адыг-абаза къауумла Къарачайны джерин басыб, ол къауумлагъа къошулуб кетгенле асыры кёб болгъандан Къарачайны адам саны ёсмегенди, аз болгъанды.
Алай бла Аман Ныхытда сюйелген таулу аскерни кёбюсю Хасаука урушха къошулмай къалгъанына Уллу Къарачайны адам саны эм къартла айтыула бирден шагъат этедиле.
Бютеу кавказ миллетлени ичинде Уллу Къарачайча сыйлы шартлада Россиягъа бойсунган болмагъанды. Къарачай Тёрени атындан Къырымшамхалланы Ислам* бла орус патчахны атындан генерал Еммануель сёзлешме джазыб, Россиягъа бойсунган Уллу Къарачайны хакъларын къагытха тюшюрюб белгилегендиле. Къарачай Россиягъа боусунганды, алай а джамагъат джашауу, адети-шарияты кеси тёресинде, кеси эркинлигинде къалгъанды. Бу сёзлешмени орус патчах 1880 джыллада бузгъанды.

Таулада къазауатны5 лагъымлары*
Уллу Къарачайгъа къоркъуу болса не заманда да бу лагъымланы Аман Ныхытха джетгинчи тау тикледе къурагъандыла:
1.Чегетлени къаты бла эм ичи бла баргъан джолланы джанында узун нарат тереклени тюбюн мычхы бла кесиб джыгъаргъа хазыр этгендиле. Мычхы умурларын джашыргъандыла. Узакъ ташада бир наратны тайакъ бла тюртюб джыкъсала, ол терек къатында терекни джыгъыб, ол бирси да башханы джыгъыб бирден кёб нарат терекле келе тургъан аскерни юсюне джыгъыллыкъ болгъанды. Уллу ауур тереклени тюбюне тюшген не ёлмей не къыйын джаралы болмай, сау къалмагъанды.
2. Джолну башында тикледе уллу кёб ташланы къайишле бла байлаб салгъандыла. Джау аскер джетгенде къайишлени кесиб, юслерине ташланы къуйгъандыла. Ашыкъмай, кёб заманга этселе, ташланы къайиш бла къысмай агъачладан тиреу бла салгъан лагъымлары да болгъанды.
3. Джолланы башында тиклеге бутакълары кесилген тёнгеклени ёгюзле бла тартыб келиб салгъандыла. Терек тёнгеклени, 3-5 метр дюккючле этиб, экеу-ючеу къазыкъны джерге илиндириб тюртселе тёнгереб кетерча салгъандыла. Аланы да келген аскерни башына тёнгеретгендиле. Быллай терек тёнгекле, ташланы къысхан къайишлеча терк чиримей эм тюбю кесилген тереклеча джыгъылыб къалмай, кёб джылланы аман болмай, саутлу аскер орнуна, къоруу лагъым болуб тургъандыла.

Къарачайда бурунгу аскерчини ушкок* кереги5
1. Джезден джассы этилген отлукъ*, бели бауу бла белине къысылыб болгъанды. Отлукъга (пороховница) эки литрге джууукъ от сыйынганды.
2.Андан сора белибаууна от ёлчеси (мерка для пороха) байланыб болгъанды.
3.Белини башха джанында, белибаунда окъ къабчыгъы (кожанная сумка для пуль) болгъанды.
4.Белинде къамасы, сыртында узун быргъылы ушкогу болгъанды.
Ушкокну къурамы:
быргъы, быргъы артында къулакъ от тегенеси, юсюнде отлукъ эки таш чархчыкъ. Отлукъ чархчыкъланы бир-бирине чакъдырыб, ала джилтин бериб, тегене юсюнде отну джандырыб, от тешикчик (терезечик) бла быргъыда отха кёчюб, быргъы ичинде от джаныб-чачылыб окъну быргъыдан учургъанды,атылтханды.
Ал ушкоклада къулакъ от тегене болгъанды, артда къуу болуб, джилтин къуудан быргъы отха кёчюб, окъ алай атылгъанды. Ушкок быргъыны тюбюнде узун сапа/саба болгъанды. Сапа/сабаны болушлугъу бла быргъы ичине от, отну ызындан окъ, окъну ызындан кийиз буштукъчукъ, быстыр (пыж) сукъгандыла.
Хазыр окъла (патронла) чыгъыб башлагъанда окъну сапа бла быстырыу тохтагъанды. Хазыр окъну атаргъа къурокъ (курок) хазырлгъанды. Къулакъ от тегене бла къууну ишин сампал бла отташ эм капсюль этгендиле. Сампалдан басханда отташы (боёк) капсюлну уруб кюйдюрюб, патрон ичинде отха кёчюб, окъну атылтханды. Хазыр окъну быргъы ичине салыб, окъну атарлай къургъанды.