Къайнакъла:
1. З.Б. Кипкеева, Народы Северо-Западного и Центрального Кавказа:миграции и расселение (60-е годы XVIII в.- 60-е годы XIXв), Москва ш., 2006дж.
2. Сылпагъарланы Мурадин Мухаммад улу (1939дж.т.) Джингирик эл,
3. В.А. Потто "Кавказская война" 5-чи том, Ставрополь шахар 1994г, 333-334бетле
4. Иоганн Бларамберг "Историческое топографическое статистическое этнгографическое и военное описание Кавказа" Москва 2005дж. (1833джыл джазылгъанды), 317 бет
5. Сылпагъарланы Мурадин Мухаммад улу (1939дж.т.) (баш информаторларыбызны бири), Джингирик элде джашайды, Сылпагъарланы (Добарлары) Назбийден (1916-2008) эшитиб, Назбий школ завуч, Учкуланда туугъан, ёсген, джашагъан, ауушхан.
6. Сылпагъарланы Ислам Мухаммад улу (1928 дж.) Ючкёкен элде джашайды, (баш информаторларыбызны бири). Кеси айтыудан атасы Мухаммад 1930 джыллада колхозда джети къошха тамада болгъанды. Орта Азиягъа кёчгюнчю Ислам джашко болуб атасы бла от джети къошлагъа джюрюй, алада кече къала, къошчу къартладан кёб тарих хапарла эшитиб эсде тутады.










ДЖАНДАР

Къысха тарих билги
Сылпагъарла атауллагъа юлешингинчи, бурун Сылпагъарланы Джандар Джылкъычы улу деген деу джигит джашагъанды. Аны джигитлиги бютеу таулу миллетге белгили болгъанда, анга кюй этилгенди. Кюй (кюу)* тарих-джигитлик джырны айырма энчи атыды. Джандарны джигитлигинден эм джашау джолундан билгиле бизге кюйлени джазылгъан версияларында эм къартларыбыз айтханда джетгенди.
Уллу Лаба сууну тёресинде, "Баба" атлы джерде, Джандар кесини сырын, джуртун джакълай, тамлыла бла къан сермешиу эте, керти батырлыкъ кёргюзтюб ёлгенди1. Тарихибизде тамлы атда абаза бёлеклени бирси къаууму белгилиди.
Ал тёлюден ыз тёлюге арасын орта тергеу бла 31-34 джыл санасакъ, Сылпагъар сырын биле, Джандарны джашагъан тарихин 260-280 джылны алгъа чыгъарабыз. Аны бла Джандарны джашауу 18 ёмюрню ортасына тюшерге керекди.
Абаза/абхаз къаумла Тауартындан эм Къара тенгиз джагъадан КъЧР-ны бюгюнгю джерлерине толкъун толкъун болуб 17 ёмюрден башлаб кёчерге кюрешгендиле. Алай а, ала келе-кете туруб, былайлада къуру 19 ёмюрню 30-чу джылларында джерлешгендиле. Аладан ахыр къаумла тамлыла бла кызылбекле болгъандыла. Къызылбек къырым ханны, Там аланхазар юзюкледендиле. Къарачайда Тамбий тукъум Будиян къауум болгъаны бла аланхазар джууукълукъга шагъатды. Там эм Къызылбек абаза юйюрлеге бийлик эте келиб, тукъум атларын алагъа ататыб, 19 ёмюрню ахырында абазагъа бурулгъандыла.
Джандарны къошуна 15 тамлы джортоуулгъа келе тургъандыла2. Такъым* «сууукъ атлыны» узакъдан эслеб, аманлыкъчыла болгъанларын сезиб, Джандар къойларын сюрюб, къошуна дженгил энгенди. Къош нёгери тамадагъа Хубийланы Амырхан улу Юсейинге: «Кел, кесибизни бегитейик, биз а къазауат этейик, Ёлсек - ёлдюк, къалсакъ да - бирден къалайыкъ» дегенди. Эрлай гитче къарнашын Иллякъуш бла башха болушчу джашчыкъланы быкъы бла къайа ранга, къоркъуусуз джерге, чыгъартыб салгъанды. Алай а «юч ёзенден сайлаб алгъан нёгери Хусейин», «къош тамада, къарт Юсейин», «болушлукъга адамла чакъырайым» деген сылтау бла, Джандарны кесин къойуб къачханды. Къачса да Джандаргъа сауутун къойа кетмегенди. Джандар да анга: «Ай сен болмай а къатынгынг манга болгъа эди бюгюн нёгерим» дей, кеси джангызлай, къолунда къуру кезлик бычагъы бла къалгъанды. «Кезлик бычакъ» деб гитче шапа бычакъга, гырджын - эт кесиучю бычакъга айтхандыла (кухонный ножик). Тамлыланы уа барысында къамала, талайында ушкоклары болгъанды. Ала мал, адам сюрюрге хазырланыб Къарачайны джерлерине алай киргендиле. Джандар эсе уа (къалгъан таулулача), сабийликден огъуна Уллу Лабада малланы тынчлыкълы, рахатлы кюте-тута туруб, ушкоксуз-къамасыз болгъанды. Биз билген адет бла, сауут да тамадалыкъ да джылы эм сынамы бла уллуда, Хусейинде болургъа керек болгъанды. Къарачайдан болуб, тамлыланы Джандарны къошуна юсдюрюб, тамлыла бла бирге джол устала болуб, ючеулен келгенле .
«…О бири болур да ма Хазлеулени Алибек,
О экинчилери да Къырымшаухалланы Танабаш
Ючюнчюлери да Махыкки деген Алабаш...»
Была джуртларында хатала этиб, Уллу Къарачайдан къачыб, Тауартында Хачыпсыда айланганла болгъандыла.
Джандар эшик босагъада, къарангыда, бир аягъына тобукъланганды. Эшикден кирген джыртхыч тамлыны, кёзлери къарангыгъа юренгинчи, чепкенинден тутуб кесине тартыб, кезлик бычагъы бла киндигинден уруб ёлтюрюб баргъанды. Къарачай версияда «тогъуз тамлыны», малкъар версияда «джетисин» къаплады дейди, Абугалий да джетисин санайды. Сонгра башха къарыу этелмей тамлыла къошну тёгерегине бичен от салгъандыла. Тютюнден солуу алалмай, сауутсуз Джандар къошундан тышына чыкъганында, ушколадан атыб уруб, алай ёлтюргендиле.

Керти джигитлик
Джандан татлы, джандан багъалы не барды адамгъа бу дуньяда? Ёллюгюн биле тургъанлай, ёлюм аллына адам кеси разылыгъы бла сюелирми? Къайсыдады уллу джигитлик: Джангызлай къалыб, сыйы-сыры ючюн амалсыз ёлюмню сайлагъанда огъесе тенг-джёнгер бла болуб джашаудан умут юзмегенлей ётгюрлюк этгенде?
Чабыуулгъа эм джортоуулгъа барыб ёлген джигитлерибиз,
сау къалгъан джигитлерибиз,
сюрюлген адамларыбызны къутхаргъан джигитлерибиз,
тукъум сырларын, миллет сыйларын сакълагъан джигитлерибиз,
халкъ бла бирге, джуртубузну азатлыгъын джакълагъан джигитлерибиз-
нечик кёбдюле бизде, къарачаймалкъар миллетде джигитле, тулпарла, батырла!!!
Аланы ичлеринде тукъумлары унутулгъанла, атлары тас болгъанла да кёб. Алай а, кёб джигитлени атлары кюйледе, тарих эм джигитлик джырлада, терсликге къаршчы айтыулада бизге джетгенди. Бу джигитле бири да «сау къалырма» деген умут юзмегенди. Бу джигитлени кёбюсю не нёгерлери- тенглери бла, не къарнашлары бла болгъанды. Быланы барысыны джигитликде сау къалыргъа шанслары эм мадарлары болгъанды.
Джандар эсе уа, джангыз болгъанды, сау къалмазын туура билгенди, ычхыныргъа уа излемегенди. Ёллюгюн ангылай тургъанлай - ёлюрге къалгъанды! Джангызлыкъны сайлагъанды, къачхандан-букъгандан ажымсыз ёлюмню сайлагъанды. Аллай ишге уа артык уллу джигитлик керекди. Аны ючюн Джандарны джигитлиги энчи айырма орун алады.
«Джандар да къутулуб кеталлыкъ эди тамлыладан Юсеин бла, алай а, къоркъууну чыртда къатына къоймай, ёллюгюн да биле тургъанлай, къолунда къуру кезлик бычакъчыгъы бла чыкъганды къаршчы. Малла ючюн тюйюл!! Ёлсем да, мени джуртумда ётгюрлюк болгъанын билдириб ёлейим деб. Джетеуленни ёлтюрюб алай джан бергенди джигит Джандар…»3
Аллай джигитликни уяты, бети болгъан адам эталлыкъды. Бу бири бирин къызындырыб этген джигитлик тюйюлдю. Джандар тамлыладан къоркъмагъанды, бетими эм адетими джояма деб къоркъганды. Малларын сакъламагъанды - сыйын эм сырын сакълагъанды. Аллах аллында, джурту аллында бетин-сыйын сакълагъанды. Кесини бетин сыйын ёрге тутуб сакълагъаны бла миллетини сыйын да мийикге чыгъаргъанды. Джандан татлы бу дуньяда бир зат джокъ! Алай а джандан багъалы, бизни бир-бир джашларыбызгъа бет, сый, адет, джурт болуб келгенди.
«Ай, аман джашла, малгарлыла*
Мал сюрелле тишлик ючюн,эт ючюн,
Джашла къырылалла,ёлелле, не этейик,
Къарачайны намысы ючюн, бети ючюн…»
Бу башха джырны сёзлериди, алай а Джандаргъа толу келишген сёзледиле.
Джандарча джашла ичибизде болуб, Минги Тауну этеклеринде- минг-минг джылланы джашагъан Тау Миллетни, Ахырзаманнга дери ахыры болмаз!

Джандар джырны беш версиясы
Джандар (Биринчи версия)4
О Джандар, Джандар, джанынг барсын кябагъа
Сатанай бийче да, ой тюшге эди арагъа.
Тамлыла джыйылдыла, ой, Гудух башы Лабагъа,
Къан чачылды да, ой, Гудух башы Лабагъа, дедим.
Ой бёлек къойну да кюн ортагъа сюре келгенем,
Амырхан улу да тамадабыз эди Хусей дедим а.
Эй тамлыланы мен Гудух башында кёргенме,
Кел, кесибизни бегитейик, биз а къазауат этейик, дегенме.
Амырхан улу Хусейин алай айтханды:
- Болалмайма мен а тейри сора кетмейин,
Къан джаугъан хапарны барыб Къарачайгъа хапар этмейин.
Къойланы алларында барды къашха къой,
Юлеш да юлюшюнгю башха къой.
Ой ортабызда чынар терек арамды*,
Джер къачмайын а бюгюн былайчыкъдан ким къачар,
Аны анасындан, ой, ичген сютю харамды.
Къойчуну бир къолу къойда,
Бир къолу байда - дейдиле, о Хусейин,
Бюгюн барыбыз да керти уа къазауат этейик, дегенди,
- Хусейин, сен къачсанг а къара къамангы къоя къач.
- Огъай, Джандар, къара къамамы санга къоялмам, - деди.
Аны ючюн а аздан да бетими джоялмам.
Хусейин кетгенлей а
Къошубузну тёбен джаны
Джаяу къайынла,
Бу къайынлагъа о чаба джорта баргъанма,
Къайынладан а къайын быкъылыкъла, тейри, алгъанма,
Къоркъуулу джашланы да мен къая раннга салгъанма.
Бычагъымы алыб а бир эки билеуге тутханма,
Джаныугъа тутханма,
Эшикден киргенлей сол тобугъуму джерге салгъанма,
Кирген тамлыланы къарынларын тартыб кетейим, дегенме,
Тогъуз тамлыны да тамада мурджаргъа салгъанма.
Къарабашланы, ой, итден туугъан Махатчи,
Къарт анасын а, бу тамлылагъа сюйретген,
Тамлыланы да ол тау къошлагъа юретген,