Ючюнчюлери да Махыкки (ма Хыкки?) деген Алабаш. Махыкки (ма Хыкки?) эди тамлыланы тау джоллагъа юретген Джарлыланы да ма эшиклерин кёр7***** этген. Баргъан эдинг а сен Хачыпсыда джашаргъа Умут этген эдинг а, Къарачайны къой айагъынлай ашаргъа. Бардынг эсе уа ма Хачыпсыда не табдынг, Сынчыкъны* къатында къара джерни да ауузунг толу юч къабдынг Буу тыйады да Гилассын Байрамны эгери, Къойчу къошдан а чыгъалмай къалды Гыбышыны да ма сайлаб алгъан нёгери. Окъ тийгенди да ма Бийчесында тюккючге Гиляны* да сойдула ма сиримдиге* тиккичге. Алтын а тюкчюк а джылтырайды къара тюлкюде. Алибекни да ёлтюрген эдик Къызгъычны Башында Тюртюде7***** Ай Джандар, Джандар а бир джанынг барсынг Кябагъа Ит гяуурла да ма джыйылгъанла Габагъа*. Къарын джауланы уа ма джыйдыргъанса ол таудан аугъан чарагъа Джетеуленни да джюклетдинг артда чанагъа. Къарачай аскер да къуйулду чегет Марагъа*. Хапарынгы эшитиб, Джандар, Сатанай бийче ма кесин атды арагъа Аллах джандет берсин сени бизге о тулпар табхан анагъа. «Джандар (Тёртюнчю версияны)» эсгертиулери: Ёзденланы Абуглалий*- Къарачайда белгили фольклорист, джырчы ёмюрю 1897-1992 джыллада болгъанды. «Джандарны» джырын 1834-1940 джыллада джашагъан Къочхарланы Къасботдан эм башха джырчыладан юрениб джырлагъанды. Былайда берилген беш версияланы ичинде Абугалийни версиясы кертиликге эм тюзге бек джуукъ болгъанга ушайды, айырылыб билгилери кёбдю, сюжети да иги сакъланганды. Джауурунга уа къайыкъден7* - эшителгинеча джазгъанма Къайтайым7** - джырчы -«келейим» деб джырлайды Къуруса7*** джырчы-«буруса» деб джырлайды Къарамуссакай7****- Къарамусса деген джигит Уллу Къарачайдан тышында, оракъда ишлей тургъан Кечерукъланы келинлери бла кече къалыргъа даулагъан къабарты бийни ёлтюргенди1. Бу иш 18 ёмюрню орта сюреминде болгъанды. Хадагъужукланы Къасай 1764(68)-1773 джыллада Кабартыгъа бийлик этгенди,1773 ёлген джылы.2 1747 дж Абай улу Азаматны малкъар бийни эмчек къарнашы3. Мени кёлюме келген бла былайда Кечерукъланы Къарамуссаны аты бла къамагъа ийнакъ этиб, «Къарамуссакай» деб айтылады. 1.«Къарачай халкъ джырла» Москва 1969дж 90бет ( эки башха джыр бир бирине къошулуб джазылгъан джырды..) 2.http://www.kbrlife.ru/2007/06/17/khronologija_adygoabkhazskojj_istorii_s_drevnejjshikh_vremen_do_nashikh_dnejj_xviii_vek.html << www.djeguako.narod.ru <http://djeguako.narod.ru> 3. «Ас-Алан» журнал №1 1999г, Исмаил Мизиев «История карачаево-балкарского народа с древнейших времён до присоединения к России» 74 бет Кечерукъланы Къарамусса Джандардан кечирек джашаб, бычакъны «къарамуссакъай» ийнакъ аты джыргъа кеч къошулгъан сёз болургъа да болур. Кёр7***** - джырчы «кюр» деб джырлайды Къызгъычны Башында Тюртюде7****** -- джырчы «Къазгъанны Башында Тюртюде» деб джырлайды. Алай мени кёлюме келген бла «Къызгъычны» орнуна «Къазгъанны» джангылыб окъугъан болур Абугалий. «Къазгъан» джер-суу ат табмадым, масштабы ууакъ 1:200000 «Карачаево-Черкесская Республика» къартагъа къараб изледим. Алай а Архыз элни къатында Псыш суу бла Къызгъыч суу биригиб Уллу Инджик суу башланады. Къызгъыч суу (ёзенда) Кавказ Таутизгинден башланадыла. Къызгъычдан бир атджол аууш бла Хачыпсыгъа барады, башхасы Морх эм Аксаут ёзенлени (Гитче Инджикни суулары) юсю бла Теберди ёзенге келеди…Къызгъычдан джол Уллу Лаба башына баргъаны юч-тёрт кереге къысхады Уллу Къарачайгъа келгенден эсе. Тёбен ат джол**…эм огъары ат джол** -Лабагъа баргъан джолла талай болгъандыла.-Тюзюрек джерледе баргъан узакъ ат джолну аты-тёбен джол, таулада баргъан джолланы атлары орта джол, огъары джол. Джанботбийни джырында («Доммайчы, Габий, Бийболат» хапаргъа къара). Уллу Къарачайдан чыкъган «тёбен, орта, огъары джол» айрыула бардыла. Джандар (бешинчи версия)8 (Дуда улу Махмуд* бла Йылмаз Неврузну* версиясы Статьяны джазыб бошагъанда, табыб къошханма.) Тамлы аскер тау къошлагьа чабхан кюн, Джигит Джандар къой ышыра кетгенед. Чартлаб джетиб Мурдух башы Бабагьа, Чубур кийген экеуленни кёргенед. Ызларындан къарай барыб, джашыртын, Аманлыкъгьа келгенлерин билгенед. "Ала дос тюл, джау экен" дей, Къой сюрюуюн ыстауатха сюргенед. Ызы бла къошха чабыб гузаба, Тамадагьа сууукъ къуугьун бергенед. Къош тамада Амырхан улу Хусейин, Алгьа чыгьыб анга хапар соргьанед: "- Ашхы улан, къоркъар кибик не кёрдюнг?" "- Эшме Сыртда* эки чубур кёргенме, Сюрюуюмю былай эртде сюргенме". Хусей кетди, тёппеге чыгьыб къарады, Отуз сегиз тамлы аскер санады. Къошларында къазан толу сютлери, Ыстауатда адам тилли итлери. Басхан парий ауангыгьа улуду, Къыйын кюнде къошдан сауут къуруду. Келеметни огьу джерге тиймейди, Уучулукъдан башха ишни билмейди. Ол кетгенди буу атаргьа таулагьа, Атарыкъсыз* къойгьанд къошну джаулагьа. *** Къош тамада гузабалай къайтады, Ол Джандаргьа къоркъуу хапар айтады: "- Джандар, джаным, бизге болур болгьанды, Тёрт джаныбыз тамлыладан толгьанды. Къарачайгьа мен атланыб кетейим, Халкъыбызгьа къара къуугьун берейим. Тик джолланы къанатлылай ётейим, Къарачайдан аскер алыб джетейим." Джандар айтды: "Къошну къоюб кетмезсе, Кеч болгьанды, аскер алыб джетмезсе. Сен къайытсанг да бек кечигиб къайтырса, Уялмайын къаллай хапар айтырса? Андан эсе кесибизни бегитейик, Джаугьа къаршчы бирге болуб тюбейик." Ол Джандаргьа энди джууаб бермеди, Андан къобуб къошдан джаллаб тебреди. Джандар анга энтда былай айтады: "Къачма, къачма, хомух туугьан Хусейин, Къыйын кюнде ой сен мени кюсегин. Ёлюгюнгю джууукъ-тийре джуумасын, Къарачайгьа сенлей хомух туумасын. Джауну кёрюб, джан-джанынгы сермейсе, Сабийлени кимге къоюб тебрейсе? |