Ит джыйын сансыз-санаусуз кёб болду, Кёк чебкенинг къурч кюбеден бек болду. Ол чепкенни чыркы сайын окъ тийди, Чыркы сайын кызыл-ала къан сингди. Онгсуз болуп, Джандар джерге джыгъылды, Тамлы сюрюу джан-джанындан къуюлду. Энди аны тёгерегин алдыла, "Быллай джигит" деб, тамаша болдула: "Кеси джангыз уруш къоркъуу билмеген, Джан чыкъмайын джаугьа башын бермеген..." Ёлюклерин джюклеб, ёгюз чанагьа, Ит тамлыла къуюлдула Бабагьа. Бу кёзюуде таулу аскер джетеди, Баба тарда къачар джолну кеседи. *** Сатанайды оноу этген Бабагьа, Хапар эшитиб келиб кирди арагьа. Таулулагьа тешиб атды джаулугьун: "Мен сюймейме хоншуланы джаулугьун, Тышырыума, хатерими кёрюгюз, Тамлыланы ёлюклерин беригиз. Чана толу ёлюк саугьа элтсинле, Бедишликле, итле кибик кетсинле. Къызылбек - тау къошланы къуртуду, Къарачай а - батырланы джуртуду: Нарик, Чора, тулпар туугьан Доммайчы, Чекге джууукъ сууукъ атлы къоймаучу. Мен таныгьан Наны бла Татаркан, Душманларын къатын кибик джылатхан. Менден салам Къарачайда къартлагьа, Махтау болсун Джандар кибик джашлагьа. Джети джауун сауутсузлай ёлтюрген, Джуртну атын былай ёрге кёлтюрген.". Карачайлы анга къаршчы турмады, Къолгьа тюшген душманларын урмады. Бу кёзюуде Лаккуш башын кёлтюред, Тамадагьа айтыр сёзюн билдиред: "Аскер къалсын, мен юйге бир барайым, Кимледиле, тинтиб иги къарайым." Алай айтыб Бийчелеге киргенди, Баш тапхада ол бийлерин кёргенди: Къайгьысызлай къонакъ тёрде олтуруб, Тёгерекни Нарт таурухдан толтуруб, Джукъ сёлешмей, бир кесекни тургьанды, Сора, тамлы бийни кёкюрегинден ургьанды. Нёгерлери хайран болуб къарайла, Бийче юйюн къан шоркъала тарайла. *** Бедишликле ёлгенлерин алдыла, Бетлерине къара тамгьа салдыла. Тамлы къауум ёлюклерин элтдиле, Чачыу-къучуу ызларына кетдиле. Джандар, Джандар, джанынг барсын Кябагьа, Джетеуленни туураб салдынг чанагьа. Джандетлени эшиклери ачылсын, Ой, Джандарны тулпар табхан анагьа. Къарнашынг джигит Лаккуш джылайды, Джаны кюе, къашларынгы сылайды. "- Джыламачы, мени хомух къарнашым, Сен джыласанг кёлюм такъыр болады; Къузгьун къанат кибик къара сакъалым, Сени амалтын акъ тюкледен толады. Ёлюгюмю къабырыма кесинг сал, Онгсузланы къая рандан бери ал. Джашыргьанем быкъы бла ыраннга, Туугьан джуртха, Тейри, мен тюз болгьанма." *** Джыйылгьан халкъ къулакъ салыб тынгылайды, Ананг Даута алай айтыб джылайды: "- Нек баргьанек Мурдух башы талагьа, Дарман джокъду джюрегимде джарагьа. Алай а, ана кёлюм разылыкъдан толгьанды, Берген сютюм анга халал болгъанды. Кёк башлыгьын сиз тартыгьыз белине, Къурман болсун ол, аны ёсдюрген элине." Джандар Джандар, джанынг барсын Кябагьа, Джайылгьанды шейит* къанынг забагьа. Джандетлени къабакълары ачылсын, Джылкъычы улу джигит Джандар балагьа. Ой, джаныбыз къурман болсун, къор болсун, Сени бизге тулпар табхан анагьа. Джангылычланы тюзетиу I. Джандар джашагъандан кёб заман кетгени бла аны юсюнден быллай джангылыч айтыула болуучандыла: 1. Джандарны джырын Къочхарланы Къасбот этгенди. 2. Джандар Амырхан улу Хусейни (Хубийланы) къулу болгъанды. (Аны ючюн) Джандар къул тукъумданды. 3. Джандар Амырхан улугъа къонакъга барыб, эсинде болмагъанлай джолукъганды къанлы сермешиуге. 1.Къочхарланы Багъыр улу Къасбот 1834 джыл туууб, 1940 джыл ауушханды. Къасбот этген джырла бек кёбдюле. Ала саулай къарачаймалкъар халкъга белгилидиле. Бюгюнге дери джырланыб турадыла «Къанамат», «Айджаякъ» д.а.к. Мен тергеу бла Джандар ёлген бла Къасбот туугъанны арасы 80-60 джыл болады. Аны ючюн, Джандарны джырын, Джандарны джашау джылларына джуугъуракъ джашагъан адам джазаргъа керекди. Къасботха дери да пахмулу миллетибизде пахмулу джырчыла кёбле болгъандыла. Ма атлары къалгъан джырчыларыбыз джашагъан джыллары бла эм белгили джырлары: Семенланы Къалтур (1750-1850) «Эмина», Байрамукъланы Дебо улу Кючюк (1772-1862дж) «Хасаука», «Умар», Абайханланы Шауай улу Даут (1800-1892дж) «Джанхотланы Азнауур»9. Джандарны джырын этгенни излегенде да, джигитлик джерин излегенде да сагъыныргъа тийишли бир зат барды. Ол эки излемибизни да тюзетирге болушур затды. Ёзденланы Абугалий «Джёрме» джырыбыз къалай этилгенин эсгере келиб быллай хапар айтады. «Ётген ёмюрню ал сюреми, хоншу хоншугъа чабыб, хата этген заманла, мал, джылкъы, таб адам да сюрген заманла. (Былайда Абугалий 19 ёмюрню ал джартысыны юсюнден айтады). Бир джыл къачда, мал ызына къышлыкълагъа кёчген заманда, Къарачайгъа бир атлы келиб, Лаба башында малгарлыла* алкъын кетмей тургъан къошла бардыла дегенди. Эрлай джыйырма бла он атлы чабыуул аскерчик къуралыб тебрейди. Келселе къошла кёчюб турадыла…. Сюрюуден къалгъан эки асхакъ улакъны табадыла…»10… «Джёрме» джырны Сылпагъарланы Хако (къартджуртчу) бла Аджиланы Таулан этгендиле деб бегитеди. Ала Чотчаланы Шымаукагъа джалгъан дау салыб, чам-ойун халда, джырны биринчи тамалын салгъандыла. Алай бла «Джёрме» джырны тарихин айта келиб, бизни къонубузгъа джарагъан затланы билебиз. Биринчиси- Уллу Лабаны джерлерин къарачайлыла кеслирини джерленирине санагъанларын. Экинчиси эм кёб джырланыучу «Джёрме» джырыбызны мурдорун салгъанла, атлары кёблеге белгили болмагъан Сылпагъар улу Хако бла Аджи улу Таулан. Алай демек, «Джандарны» джырын да Къочхарланы Къасботча аты айтылмагъан, аты Хакоча белгисиз биреулен этгенине ишек джокъ. 2. Экинчи, ючюнчю, тёртюнчю сорууланы джууабы бирди. Аны ючюн айырыб кёб джаза турмай бирден джууаб джазама. |