2.1.Джандар керти да къул болса, ол затны коммунист иктидар (власт) хайырландырмай къойарыкъ тюйюл эди. Байла бийле джалчыларын маллары ючюн ёлтюртедюле деб джазарыкъ эдиле. Сёз ючюн, «Гапалауну» джырын алайгъа буруб тюрлендиргендиле. «Гапалау» джыргъа эм хапарына къара. «…Джарлы-къарыусузла ючюн кюрешдинг Алагъа джер юлюш алама дединг Тогъуз къама кириб ёлдюнг,Гапалау…» 2.2. Малны, къошну ийиеси къачыб, сора аны къулу, аны мюлкю ючюн джан берген къайда болгъанды, къачан болгъанды? Да сора Джандар биреуню джалчысы, къулу бола туруб, биреу къошу ючюн ёлсе не джазарыкъ эдиле? «Бай кесин айады-сакълады, джалчысын а рысхысы ючюн ёлтюртдю» деб джазмай къойар эдилеми? Керти да алай болса, халкъ ол затны джырда билдирмей къойарыкъ тюйюл эди. Унутмагъыз Джандарны биргесине талай джашчыкъ болгъанды, гитче къарнашы Илляккуш да болгъанды. Ала артда билдиргендиле толу керти хапар Къарачайгъа. Сабийлени салгъанбыз киши кирмез мийик раннга, Тюз туруман экибиз этген къралгъа…. Джылама, джылама кичи къарнашым батыр Иляккуш, Сен джыласанг мени кёлюм такъыр болады… Бу сёзле джырны эки версиясында да бардыла… ……………………………………………………….. Къайын аралыкъдан а къайын да быкъыла алайыкъ, Быкъыла бла уа джашчыкъланы да къайа ранлагъа салайыкъ. О джылама джылама джангыз къарнашчыгъым Илякку, Сен джыласанг а мени кёлюм такъыр боллукъду… 2.3. Кертисин а, «Джандар» джырны бизге белгили версияларын тинтиб окъусанг англайса. Хубийланы «Амырхан улу Хусей къош тамада» болгъанды. (1-чи къарачай версия). Джандарны кеси Хусейинни «Юч ёзенден сайлаб алгъан нёгери» болгъанды. (2-чи къарачай версия). «Юсейин сен къарт -мен джаш, нёгер болайыкъ, ёлсек ёлдюк»- (3-чю версия малкъар). «Юсейин, сен - къарт, мен - джаш, - деди джаш Джандар, - Экибиз да алгъын нёгер болайыкъ» (4чю-версия -Абугалий) Бу далилле азды дегенге энтда бир далил: «Къойчу къошдан а чыгъалмай къалды Гыбышыны да ма сайлаб алгъан нёгери…» (4чю-версия- Абугалий ). Бу арт сёзледе уа къуру да Амырхан улуну учуз этиб «гыбышы» ат берген болмаса, Джандаргъа не аман, не ишек сёз айтылмайды. Бираз сагъыш этгенге, ётюрюк къайдан чыкъганы эм Джандар бла Хусей къош нёгерле (компаньонла) болгъаны джырлада тынч кёрюнеди. 2.4. Талай китаб чыгъаргъан тарихчибиз, тарих илмуланы кандидаты Хатууаланы Рашидни ауузундан эшитгенме Джандар Сылпагъар тукъумданды деб. Ол Джандарны юсюнден соргъан адамладан чырт бир адам Джандар Сылпагъарладан болгъанына дау салмайды эм ишек этмейди. Сылпагъарлада тукъум атларын къулларына берген адет болмагъанды. Башха уллу тукъумладача къул къауумлары да джокъду (бар эсе да бек бек азды). Алайды да Джандар къул болмай, къош нёгер болгъаны джырланы тёрт тюрлю версияларында да ачыкъ кёрюнеди. Къартла да Джандар Сылпагъарладан болгъанын айтадыла. Джигитлик этилген джери Джандар сермешген джерин ачыкълагъанда бюгюн уллу магъанасы барды. Бизни сюймегенле бурун джерлерибизни кеслерине тартар муратда ётюрюкле джазыб, ётюрюк картала чыгъарыб, бу ишлеге уллу кючле салыб кюрешедиле. Бизге джетген тарих джырыбызны болгъан версияларына бир къарайыкъ Биринчи версияда Лаба къатында Гудух башы джер айтылады. Тамлыла джыйылдыла, ой, Гудух башы Лабагъа, Къан чачылды да, ой, Гудух башы Лабагъа, дедим. Лаба (Уллу Лаба) белгили болгъанлыкъга, Гудух башы къайсы суу болгъанын табалмагъанма. Гудух Лабагъа къошулгъан сууну аты болургъа керекди. Алай а Гудух ат не къарачай-малкъар география справочникде11, не Къарачай-Черкес Республиканы картасында12 джокъду. Лабагъа къошулгъан сууланы атлары орусха бурулуб турадыла- Точённая, Рассыпная, Бешенная. Алай демек, алайдан къарачайлыла эртде огъуна кетиб, къарачай атлары тас болуб, кеч келген оруслула кеслери ат атай тургъандыла13. Гитче суучукъланы атлары уа къуру да джокъдула. Экинчи версияда Лабадан башха джерле айтыладыла. Къанлы Мурдухдан къойланы кюте бардым Бабагъа, Джандетлени джети эшиги ачыкъ болсун Бу Джандарны бизге табхан анагъа Мурдух суу да, Баба суу да Аман-къол суугъа къошуладыла, Аман-къол да Бийчесын джанындан саркъыб Къобан суугъа онг джанындан къошулады. Алай болса да «Баба» аты Лаба джанында болургъа да боллукъду. Нек дегенге, джууаб: Уллу Лаба ёзенни узунлугъуна, огъарыда Пхия элчикден башлаб, тёбенде Ахмат Къайа элчикни арасында 17 эски алан эсгертмеле- къала орунла бардыла. Ол алан къала ызланы, бизни заманыбызда археолог Е.П. Алексеева къазыб табыб, къарталагъа тюшюргенди11. Эсгертмелени кёбюсю бюгюнгю Курджиново бла Рожкаону эллени тёгерегиндедиле. Алайда ёзенни алты километр узунлугъунда сууну эки джаны бла алты алан эсгертме (эски къала орунла) бардыла! Алай бла мени кёлюме келгени бла «Баба» ол алан эсгертмеле кёб болгъан джерде болгъан болур. Бу атха ушаш «Бабугент» - «Баба кенти» эски джерни да къаланы да аты Малкъарда белгили сакъланады. Аны бла «Баба» ат талай джерде да тюбеген атды. Нарт эпосубузда джигит нарт Рачикауну атын орусча Рожкао айтылгъанды. Адыглада "Р" хариф бла башланган сёзлери джокъду. Аны ючюн "Рожкао" ат аладан къалгъан сёз тюйюлдю. "Ахмат къайа" 14 ёмюрде ол къайадан кетиб ёлген ногъай бийни атындан къалгъанды. Аны бла джырда уллу терен Лаба ёзенде "Баба" джер болгъанына ишек джокъду. Ючюнчю версияда Лаба джери да Мурдух башы да биргелей айтылады. Экиси эки башха бири биринден узакъ 80-100 км узакълыкъда тургъан джерледиле. Ой, Джандар, джанынг барсын Кябагьа, Ит тамлыла джыйылгъандыла Лабагьа. Мурдух башында бир бёлек атлы кёрюндю - Ала тосму экен, сора джауму экен? Тёртюнчю версияда кёб джер атла тюбейдиле. Былайда да ючюнчю версиядача бири биринден узакъ джерле бирге айтыладыла. Джаш заманымда уа ол Уллу Лабада къойчу эдим да Къойчукъланы да ышыра-ышыра Муху башына да ёрледим деди Муху суу бусагъатдагъы Теберди шахарны къаты бла саркъыб Теберди суугъа къошулады. Джырны ортасында тауушу иги ангылашынмагъан джеринде Абугалий былай айтыб джырлайды. От джарыгъынгда уа ….Габагъа Къанынг чачылды да… забагъа …. Ай Джандар, Джандар а бир джанынг барсынг Кябагъа Ит гяуурла да ма джыйылгъанла Габагъа Былайда мени кёлюме келгени бла Абугалий «Габу» деген атны джангылыб, «Габа» деб айта болур. «Габу» бла «Габа» бир джерни аты болургъа керекди. География справочникде «Габу»14 ат барды. Уллу Инджикге саркъган Псыш сууну башында тау аркъаны атыды. Габудан/Габадан Уллу Лаба башына къуру 10 км барды. Уллу Къарачайгъа уа 72 км картада тюзю бла… Джыр версияланы эсеблемелери эм Лабагъа джол узунлугъу Къуру бир джырда, экинчи версияда, Лаба джери сагъынылмай, Мурдух аты айтылады. Къалгъан юч джырда да эм къартларыбыз айтханда да Лаба аты айтылады. Дагъыда Лаба бла тенгликге, Лабагъа джуукъ джерле-Габа/Габу бла Гудух башы эм узакъ джерле-Мурдух башы бла Муху башы аты айтылады. Алай бла Лаба аты тёрт кере, Лабагъа джууукъ джерле да эки кере сагъыныладыла. Аны ючюн, Джандарны джигитлиги Лаба тёресинде болгъаны кертиди десек джангылмазбыз. 1.Мурдух башы Уллу Къарачайгъа (Къарт джуртха) джуукъ джердеди, картада тюз линия бла санагъанда 25 км барды. Ат бла баргъанда 30 км боллукъду. Муху башы да Къарт-Джуртха джууукъ джерди- картада тюз линия бла 32 км, ат бла баргъанда 39-40 км. Мурдух башы Бийчесынны къыйырыды. Лаба джанындан келген Мурдухха джетгинчи да кёб башха къошлагъа тюберикди. Дагъыда ызына къачханда, къарачай къошла бла къарачай джерлени юсю бла къайтыргъа керекди. Ол иш а аманлыкъчыгъа табсызды. Муху башы дегенни да Мурдух башы дегенни орнуна джангылыб айтыла болур. Алайды да Мурдух эм Муху ат кеч къошулгъан джер атлагъа ушайдыла. 2.Буну тышында да Мурдух ат бла Гудух ат бир бирлерине бек ушайдыла. Кёб заманла кетиб, Гудух джерден кетиб, сора Гудух аты унутула, аны орнуна эсде тургъан Мудух атны айтыб къойгъан болурла джырчыла. 3.Уллу Къарачайдан Лаба башына картада тюз линия бла санагъанга 80-85 км, ат бла баргъанда 100км. Бусагъатда Рожкао элчикни тёресинден Къартджуртха ат джолну узунлугъун санасакъ 150 км болады. Рожкао эл тёресинден Уллу Къарачайгъа эки-юч джол болгъанды. Бири тёбен ат джол** бусагъатда Кумуш-Курджиново автотрассаны ызы бла баргъан, экинчиси огъары ат джол** таула бла ауушла бла баргъан. (джо таларына Джырда Джандар Хусейинге айтхан быллай сёзле бардыла «Да бюгюн кетсенг да сен тамбла огъуна къайтырсан.» Муху башындан да, Мурдух башындан да къуугъунга чабхан атлы Къартджуртха 5-6 сагъатха барыб къайтырыкъды. Бир кюн кетиб, экинчи кюн ызына къайтырыкъ къуру Лаба джери боллукъду. Лаба бойнуну ортасы, Рожкао тёгереги Къартджуртха Муху эм Мурдух башларындан тёрт кереге узакъдыла. 4. «Гудух» эски огъуз сёздю, бюгюн къарачаймалкъар тилде «къутукъ/къудукъ» сёзню орнун тутады. Ол сёзню магъанасы бла къарасакъ чегетли ёзенде ачыгъы болгъан джер болургъа керекди, эм тар ёзен болуб, иги кенгерген джерни аты боллукду Гудух джери. Сабийлигимде эшитиученем къарт атамы къарнашы Окъуб Къарт-Джуртдан Нарсанагъа джашлыкъ джумушуна ингирде кетиб, танг атхынчы ызына къайта эди деб. Къартджуртдан Нарсанагъа ат джолну ары-бери баргъанда узунлугъу 140-145 км болады. Алай демек ары-бери барыб къайтханына 8-9 сагъат керек болады. Къарачай атладан иги хапары болгъанла былай билдиредиле: джарашхан, юренген къарачай ат сыртлада тюзледе юч сагъатны джоргъалай эм тюз бара, сагъат сайын 20-25 км ётеди, тикледе баргъанда 15 км ётеди. Юч сагъат джоргъасындан сора атха бираз суу ичириб, 20-25 минут солутургъа керекди. Солугъандан сора ат дагъыда ол джюрюшюн бузмай юч сагъатны бараллыкъды. Экинчи кере, бир-эки-юч сагъат солутургъа керекди. Ючюнчю кере солутханда, атны юч-тёрт-беш сагъат солутургъа керекди, андан сора ат дагъыда талайны бараллыкъды. Атлыны къарыуу джетсе, тюзде-сыртда баргъанда, кючлю къарыулу ат кече бла кюн ичинде 200 км ётелликди, орта къарыуу болгъан ат суткагъа 120-150 км баралады.15 Бу затны эсгерсек, бизни ата-бабаларыбыз Кавказны къайсы ташасына да, эм узагъына да юч-тёрт кюнню ичинде джетиб ызларына къайтыр болумлары эм мадарла болгъандыла. «Ат эркишини къанаты» деген сёз да андан келгенди. Лаба Къарачайны къыйыр джери тюйюлдю, Къарачайны ич джериди. Къыйыр джерлери бусагъатда (Белореченский) Акъсууну бойну болгъанды. Алайды да, атлыгъа Лабаны эм узагъындан Къарачайгъа кюндюз кетиб, экинчи кюн ызына къайтхан къыйын иш тюйюлдю. Джандарны джигитлик этилген джерини юсюнден ахыр ойум Башында джазыб келгенлерими барын эсеблеб, ахыр сёзге былай айтыргъа эркинлик табылады- Джандарны джигитлиги Лаба тёресинде болгъаны кертиге бек ушайды. Джигитликни - биринчи болур джери бюгюн Рожкао элни тёреси, Гудух башы ёзенде, экинчи болур джери- Уллу Лабаны башы Габа/Габу джерден бек узакъ болмай. Тюзлюк ючюн джигитликни ючюнчю болур джерин да айтыргъа керекди- ол да Мурдух башы. Ючюнчю джерни къаты тутханга айтырым, сора алай эсе Джандар сабийликде-джашлыкъда Лаба башында къой кютгенди. Лаба ёзенни джерлери бла байламлы болмай мадары джокъду. Амма ал версия, Джандарны джигитлик джери Лабада Рожкао элни тёреси керти болгъанча кёрюнеди. Къайнакъла: 1. Салпагъарланы Ислам Мухаммад улу (1928дж) Ючкёкен эл 2. Салпагъарланы Ислам Мухаммад улу (1928дж) Ючкёкен эл 3. «Джашауну ойуулары» Ёзденланы Абугалий Черкесск 1988дж. 95-96 бетле. 4. «Къарачай халкъ джырла» Москва 1969дж 70 бет 5. «Къарачай халкъ джырла» Москва 1969дж 71 бет 6. «Къарачаймалкъар халкъ джырла» Отарланы Омарны Нальчик 2001дж.90-92бетле 7. Ёзденланы Абуглалий Адурхай улу (1897-1992дж) Сарытюз эл. айтхылы джырчы 8. Тюркийеде "Бирлешик Кафкасья" журналда басмаланганды. Дуда-улу Махмуддан Йылмаз Неврузгъа кёчюб, Йылмаз джарашдырыб басмалагъанды. 9. Къарачай поэзияна антологиясы 2006дж Москва 10. «Джашауну ойуулары» Ёзденланы Абугалий Черкесск 1988дж 11. Ас-алан журнал №2 (7) 2002г Хапаев С.А. «Карачаево-балкарские географические термины» 12. Карта «Карачаево-Черкесская Республика» масштаб 1:200000, 1см -2 км карта 13. Аланский мир-2. Храмы и башни Черкесск-2001г. 2 бет 14. Ас-алан журнал №2 (7) 2002г Хапаев С.А. «Карачаево-балкарские географические термины» 152 бет 15. Мамаланы Халис Мухаммад улу 1950дж. Нарсана ш. Пятигорск ипподромну директору ДОММАЙЧЫ, ГАБИЙ, БИЙБОЛАТ1,2 |