Доммайчы (Джанукгу) Доммайчыны тюз аты Джанукку3, бек уста уучу болгъанды. Шкокдан атыб, доммайла урургъа уста болгъаны ючюн, ал аты унутулуб, тарихде аты "Доммайчы" болуб къалгъанды . Къабакъга* ышан салыб бир атхан шкок огъуну ызы бла экинчи огъун анга тийдиргенди. Ущкокну терк джерлеб, терк атыйчу болгъанды. Алай атыучугъа бурун "эки тютюнню бир этген мараучу" дегендиле. Минги тау этекледе уў усталыкъга бунга тенг эркиши болмагъанды. Айтыугъа кёре, Кавказда ахыр доммайны Доммайчы ургъанды дейдиле. Теберди ёзен эки бёлюнюб, Кавказны тизгин тауларына тиреледи. Теберди ёзенни эки бёлген Домбай-Ёлген тауду, кеси да 4046 метрге тенгиз джагъасындан ёреди. Ол тауну бир къабыргъасындан - Доммай Ёлген атлы суу саркъады. Айтыугъа кёре, бу тауну тюбюнде эсе да , суу джагъасында эсе да Кавказда арт доммайны Доммайчы бу джерледе ургъанды. Ол себебден, таугъа да, суугъа да «Домбай-Ёлген» деб аталгъанды. Доммайчы орта бойлу, къатангы, тёзюмлю, тулпар эркиши болгъанды. Кёбюсюне джайаулай, ат ётелмезлик джерле бла джюрюучю болгъанды. Чабыуул этгенде, адам-мал урларгъа тышына барса, бет тюрсюнюн тюрлендирир ючюн, бир кёзюн къысыб баргъанды. Аны ол халисин билгенле "Сокъур Сылпагъар" дегендиле. Чабыуулгъа баргъан джолу бла ызына келмей, башха джол бла къайтыучу болгъанды. Джануккуну сабийликде кесин Тау Артына урлаб, ол да бир-эки джылдан ызына къачыб, джолда да уллу инджиуле сынаб, Къарт-Джуртха къайталгъанды. Джетген джаш болгъанында кесин урлагъан кишини мараб къызчыгъын урлаб, къызчыкъны тышына бериб ёсдюртюб, къатынга алгъанды. Ол урланган къыздан туугъан джашчыкъга ана аты кёчюб Гулоу болгъанды. Анга Сылпагъар тукъумну берилмегенди. Бир айтыу бла Гулоулары (Глоовы) тукъум Доммайчыдан башха айтыу бла Доммайчыны джашындан башланганды. Доммайчы хоншу адыг, абхаз, эбзе тиллени да билген айтыу барды. Доммайчыны Уллу Къарачайда эки къатыны, тыш миллетли элледе да башха къатынлары болгъанды. Сабийлери кёб болгъанды, алай а уланладан эсе къызла артыкъ кёб туугъандыла. Сылпагъар тукъумда хапар джюрюгенде, Доммайчы джангызлай уруш бардырыб, эки кере къабарты бийлени ачы хорлагъанды. Бир кере Хадагъужук бийни (Атажукин) Джамботлатны онюч адамын, экинчиде Абуклары бийни тогъуз адамларын къыргъанды. Хадагъужукъ бла къазауат этгенде Доммайчы бла бирге Дебош да болгъанды дегенле да барды. Ол сермешиуле Терезе (Берги Гум) ёзенде, бусагъатда Людмила тауну къатында багъандыла. Керти эски аты ол тауну "Доммайчы Дуппур" болгъанды. (Къайсы джыллада, не ашхылыкъ этген эди ол Людмила деген тишириу, тауну эски атын кеси атына бурур ючюн? Огъесе иш этиб Доммайчыны атын эм джигитлигин унутургъанлыкъларымыды? ) Доммайчы Дуппурну джаны бла бюгюн автотрасса ётеди, бурун заманлада да алайда ат-мал джюрюген джол баргъанды. Ол (Людмила) тауну мийиклиги 2020метр уллу тау болгъанлыкъга, асфальт джол джанындан къарагъанга керти да уллу дуппургъа эм къургъанга ушайды. Алайда бир джаны мийик къая, экинчи джаны Доммайчы Дуппурну тик къабыргъасы, ортасы бла да Берги Гум (Кичи Гум =Подкумок)* суу саркъган тар джери барды. Алайчыкъда Доммайчы къая ранда бугъуна, джангызлай бир кере онючню, экинчи кере джетеуленни къырыб, кеси сау-эсен элине къайтханды. Терезе ёзенде Доммайчы тала* (Доммайчыны таласы)4 деген джер да барды. Бирле айтыудан Доммайчы тала Доммайчы Дуппурну къатындады , башхала уа Терезе ёзенни тёбен келиб, ёзенни орта сюреминде турады дейдиле. Доммайчыны джауу- Джанболат Бизни темабызгъа толу кирмегенлигине былайда Джанболатны юсюнден хапар айтыргъа керекди. Нек дегенге, биринчиде- Джанболатны тарихи бу арт джыллада бизни юсюбюзден джазгъан адыг «джазыучуланы» ётюрюклерин бузады. Экинчиде - бу китабда хапарланы кёбюсю Къарачайны джерлеринде, чеклеринде Сылпагъар джашла бла адыг-абаза бийле уруш этгенлерини юсюндеди. Аны ючюн, къабарты бийлени юсюнден Къарачайда джюрюген керти тарихлени бирин джазсакъ тыйыншлыды. Джанболат къабарты Атаджокълары бийледен чыкъганды. Малкъарда Чочайлада эмчек джаш болуб, ала бла бирге Къарачайгъа кёчгенди. Артда ол Чочайлары кеслерин Чотчалырыбыз деб джаздыргъандыла. Башха (Ёзденланы Абугалий)5 версиясы бла Учкуланда Чотчаланы бир къартны эмчек джашы болгъанды. Джанболат уллу болуб Ханокълагъа (Каноков) кюйеу болады. Сора къалай эсе да, къайынын ёлтюрюб, ызына Къарачайгъа къачады. Былайда джангыдан Ханий атлы джангы къатын алыб, джер да алыб, талай заманны джерлешиб джашайды. Алай а джарашыб кёб заман туралмайды. Джанболат амандан игиден тыйалмагъан, нёгерле къураб, кесин мал-адам сюргенге береди. Ол Къарачайда тургъан заманда, бир улан кеси кесин анга теджеб эмчекге джашха алдыртады. Джанболатда аны джашына санаб, ёсдюре келиб, биргесине джортоуллагъа айландырады. Артда ол джашны уллу джитилигинден къоркъуб, Джанболатны нёгерлери, андан эркинлик алыб, аны ёлтюрюб къойадыла. Алай бла Хадагъужукъ улу Къарачайгъа да, Къарачайдан да мал-адам сюре тургъанды. Аллай ишлери ачыкъ болгъанда къарачай джамагъат Джанболатны этгенлерин айыблаб Къобан ёзенден къыстайды. Ол Теберди ёзенге 1835дж. кёчеди, алайдан да 1842-1843дж Инджикге кетеди6. Башхала айтадыла, Хадагъужукъ улу Джанболат патчахха къуллукъга кириб, андан саугъагъа Теберди ёзенде джерле алгъанды дейле6. Артда ол Тебердиден да къысталыб бюгюн Заюко деген элни Инджик сууну бойнунда тамалын салгъанды. Орус патчахха бойсунуб тургъан башха Хадагъужукъланы къабакълары да Бахсан сууну бойнунда Заюко атлы болгъанды. Кюнлени биринде этиучюсюча Хадагъужукъ улу Джанболат адамлары бла тау къошладан ташасы бла мал-адам сюрюр муратда Гум ёзенни ёрге келгенди. Ол ишни алгъаракъмы билгенди, огъесе ууда болуб, алайды билмей тургъанлай тюртюлюбмю къалгъанды, къалай эсе да Доммайчы бла Джанболатны гуду джыйыны ёзенни эм тар джеринде тюбешгендиле. Сора Доммайчы къая ранда бугъунуб, аланы алларын марагъанды. Сакълагъанды да келгенлени мара да ат, ат да ур, сонгра бири бири ызындан 13 адамын, джартысындан кёбюсюн, къыргъанды. Джанболатны адамлары не къатына келалмагъандыла, не кеслери Доммайчыны уралмагъандыла. Аны кёрюб, Джанболат къолларын ёрге кёлтюрюб, алгъа чыкъганды, бир къолуна да хамайылны* тутуб. «Ким эсенг да чыкъ, мне Хадагъужукъ улу Джанболатма, бийме, ма бу хамайыл бла ант этеме,.. мен алай былай болайым,..мени тукъумум къурусун.. мен санга тийсем…». Бу сёзлени юч тилде айтханды адыгча, орусча, эм тауча-къарачайча. Доммайчы ийнанмаса да, къууун* джерлеб, чаккъычын* хазырлаб ушкогун да анга буруб, алай чыкъганды. Доммайчы кесин танытханды. Сора алайда Джанболат бла Доммайчы бири бирине тиймей, шкок атмай, Уллу Къарачайда тюбеширге сёзлешиб, алай айырылгъандыла. Бюгюн бу сермешиу къайсы джыллада болгъанын тюзетген къыйынды. 1835-1843джыллада болургъа да болур, 1843дж сора болургъа да болур. Артда Джанболат Хурзукга келиб, Доммайчы бла эмда сыйлы къартла бла тюбешиб, сёз бериб, ант этеди тау къошлагъа чабмазгъа, джортоуул этмезге. Ахырында Джанболат кёб заманны дертли болуб тургъан адыг къайынларындан ёлюм табханды. Къатыны Ханий да ызына Къарачайгъа къайтханды. Мен ангылагъандан былайда политика да къатышханды. Къайынлары Каноклары (Ханохлары) Россия джанлы болуб, Къобанны сол джаны черкеслени Россиягъа бойсундуруб кюрешгендиле. Джанболат а бир заманда Россия джанлы бола да саугъа ала, бирде орус патчахха къаршчы бола да, адыг, къазакъ, ногъай элледен мал сюре тургъанды. Атлан, атлан Хадагъужукъ улу Джанботбий Атланса да ат арбала джекдирген Ат белинден къызыл къанла тёкдюрген. Джанболатны кийимлери къызыл дарийди, Аны джаш къатыны ханны къызы Ханийди, Джанболатны Тёбен Тардан* таныйды. Бир кюн ала атландыла кетдилер Бара барыб Инджикге джетдилер. Кел Джанботбий тёбен джолну барайыкъ дедилер Тёбен джолну барсакъ бизге эл кёбдю Кел Джанботбий орта джолну барайыкъ дедилер Орта джолну барсакъ бизге джау кёбдю Кел Джанботбий огъары джолну барайыкъ Огъары джолну да Ханоклары сакълайла Ала адам этин къой этинлей къакълайла. Атдан а кетдинг, джел уруб атхан бёрк кибик Ханохланы сабий окъчукъ тийгенлей Джан бересе джаным Джанботбий, Кёк гебелек кийгенлей Ханухланы къан ичиучю бийчеле Къанынгы къашыкла бла ичелле Кебининги ичегилерингден бичелле7. ………………………………………… Джанболатны сёзлери «…Къорасынла къабарты бийле,-деди- Тахыранга* окъа салыб киелле, Сайлаб бирер кёк хорагъа минелле, Окъ тиймейин батырлыкъны сюелле…» Ханукъланы къарт бийчени сёзлери: «… Бир кере- ол джылкъыбызны сюргенди, Экинчи да - бир джашымы ёлтюргенди, Ючюнчю да- келиними элтгенди, Анга ол адамсызлыкъ этгенди8…» ***************************************** Доммайчы бла Джанболатны сермешиюнден сора, кёб заманнга къабарты бийле иги сууугъандыла, Къарачайгъа барыр умутларын унутхандыла. Тюркийедеги къарачайлыла, Доммайчыны юзюгю, Сылпагъар тукъумларын, Добар атауулларын унутуб -«биз Доммайчыларыбыз» деб, Доммайчы/Dommaychi тукъум алгъандыла . Джаннукъуну (Доммайчыны) бир джашыны Оразайны юч джашы (Салих, Осман, Абек) биргелей Тюркге кёчгендиле9. Джаныбек (Габий) Сёз джюрюгенге кёре, Къарачайгъа джортоуул этерге абаза бийле да кюрешгендиле. Джаныбекни къошундан, абазалыланы бийи Улоу улу (Лоов), джасакъ алыргъа излегенди. Джаныбек кесини къошун къоруулай, Улоу бийни ёлтюргенди. Аны къошу Тамчыбашы* деген тауну тёресинде болгъанды. Ол тау, Гум (Кума) суугъа сол джанындан къошулгъан, Тамчысууну* къатында турубду. Тамчы суу Улоу къабакъ (Красный Восток элни) ёзени бла 25-30 къычырымны ёрге келиб, Къайалы Аркъагъа* тирелибди. Бюгюн Тамчы суу тёгереги Джёгетей районга къарайды. Сора Улоу улу Джаныбекге адамларын ийгенди: «Патчах бу джерлени манга бергенди. Аны ючюн былайыны ийеси менме, хайырланган джер ючюн тёлеу берирге керексе!». Габий дженгил эм таукел адам болгъанды. Улоу улуну келечилерин хыликке эте, аманны да къуйа: «ма сизге тёлеу» деб, бурун Къарча этгенча, алагъа ёле тургъан къарт итин кёргюзгенди. Талай кюнден кеси Улоу улу, аскерчик да алыб, Джаныбекни джерден къыстаргъа, не малын сыйырыргъа деб келгенди. Къошда Джаныбекге болушлукъ этер нёгери болмагъанды. Аны биргесине къуру он-онбир джыл сюремде къызындан туугъан туудукъчугъу тургъанды. Алай бла Джаныбек элли джылдан иги тамада киши болургъа керекди. Бийни кесин да адамларын узакъдан эслеб, Джаныбек къошун къорууларгъа хазырланганды. Абазалыланы бийи Джаныбекни ыстауатына келиб, ат юсюнде болуб, ёшюн уруш эте, Джаныбекни тюртюрге, теблерге излегенди. Кёб джылланы Тамчы суу джерин кеси джерине санаб, кёб джылланы алайда мал ёсдюре, мал багъа тургъан джерине биреу келиб дау салгъанына Габий тёзалмагъанды. Терсликге, зулмугъа эм артыкълыкъга къаны къайнагъанды, къаршчы сюйелгенди. Къол джетер джерде, джуукъда джашырылыб тургъан ушкогун терк алыб, андан атыб, бир атханы бла Улоу улуну ёлтюргенди. Башха айтыу бла, дженгинде джашырыб тургъан тапанчасын чыгъарыб аны бла ургъанды. Кёблюклерине базыныб тургъан абазалыла джунчугъандыла. Ала эс джыйгъынчы, кёз ачыб джабхынчы заманга Габий алайдан джанлагъанды, букъганды. Башха айтыугъа кёре, Улоулары джерлерине кирген малны мал ийесине къайтармагъандыла, саны бир болсада, джюз-минг болсада, къой-тууар-ат болсада. «Бизни джерибизге кирди- аны бла бизники болду», деб къойгъандыла. Алай эте Улоулары бир-эки таулуну малларын ызына къайтармай джунчутхандыла. Бир кюнде Джаныбекни маллары Улоуланы джерлерине отларгъа джайылгъандыла. Къалай киргенлери, ненча мал киргени белгисизди. Алай а, иги кесек мал болгъан болур дерге боллукъду- арты ёлюм къазаутха джетгени ючюн. Джаныбек тилегенди «малларымы къайтарыгъыз, ала салгъан заранны толтурайым» деб. Джаныбекни онгсузгъамы санагъандыла, ары дери да талай къарачай малны сау-эсен ашаб къалгъанларынамы базынганла, Улоулары буну малын ызына берирге чырт унамагъандыла. Не этсин, Джаныбек дертли болгъанды, малын, ырысхын бошуна биреуге ашатыб къойалмагъанды. Бир кюн, ол атха миниб, юсюне джамчы атыб, джамчы тюбюнде мылтыкъ* джашыра Улоуланы арбазгъа келгенди. Абаза бийни чакъырыб, ол эшикге чыкъганлай ушкокдан ургъанды. Бир айтадыла, терезеде башы кёрюнгенлей ургъанды дейдиле.10 Къалай-алай болгъан эседа, алайда Улоу улу бийни «ма биреу рысхадан тоймай эсенг- окъдан той» дегенча, шкокдан уруб кетгенди. Бу тарыхны артын къалай бошалгъанын харким бирер тюрлю айтадыла. Къан тёлеуге, (бий ючюн къан тёлеу а кёбюрек болгъанды), малын бериб Джаныбек, Уллу Къарачайгъа бир текеси бла къайтханды дегенле да бардыла. Алай бла Джаныбек къуру кесини дертин тюйюл, башха таулуланы дертин да алгъанды. Бу тарых тау ёзенледе белгили болгъанында, Джаныбекге "гангиль этди бийни" дегендиле. "Гангиль" сёз - "къурутхан, тюб этген" деген магъананы тутады. Эски огъуз тилибизде «Ган +гил» деб айтылгъан, бюгюн «Къан+кел» магъананы тутады. Къартла айтхан бла "Гангылбий", "Гангбий" артда «Габий» атха бурулгъанды. Алай тюрленюу болургъа болур, сёз ючюн, "танг бла" деген бурунгу сёзню,бюгюн "тамбла" деб сёлешебиз. Алай а мени ойлашыуум бла «Габий», «Габ/ къаб бий» деген сёзден «Бийни аша» деген магъанада айтылгъан болур дерим келеди. Артда Джаныбекни туудукъларына Габийле деб, Сылпагъарлада джангы атауул къуралгъанды. Мени тергеуюм бла бу къалабалыкъла 1835-1840 джыллада болгъандыла. Габий бла Улоу бийни даулары бла урушууларыны юсюнден башха версияны айырыб энчи макале этиб тюбюнде береме. Доммайчы бла Габийни Улоулары бла къазауатлары11 Эки туугъан къарнашланы уланлары, Асландан туугъан Джанукку бла Салмандан туугъан Джаныбек кёб джылланы, джашлары уллу болгъунчу бир къошну тутуб тургъандыла. Бурун джашла кеч юйлениучю, ата юйден кеч айырылыучу болгъандыла. Аны сылтауу эркиши юйдеги асырарча болса юйленгенди. Юйленгенден сора кесини джашлары ёсюб джетиб, малгъа къарагъандан сора да сауут тутуб, къошну къорууларча уста чора болургъа керек болгъандыла. Кёб джылланы туугъан къарнашладан туугъанла бир арбаздан чыкъмай бирге тургъандыла. Аны ючюн бурун Къарачайда туугъан къарнашладан туугъан джашлагъа "къарнашла" дегендиле. ("Аланхазар сыры (1-чи кесеги)" макаледе "къарнаш типлери" билгиге къара). Джанукку бла Джаныбек кеслери да аталарындан кеч айырылыб джашлары ёсгюнчю бир къошда тургъандыла. Джанукку (Доммайчы) Джаныбекден (Габийден) тамада болуб, ууда джортоулда кёб айланыучу болгъанды. Къошну аслам ишин Габий баджаргъанды. Мени тергеуюм эм тинтиуюм бла Доммайчыны, Габийни, Дебошну джашау заманлары 1785-1860 джылла арасында болургъа керекди. Бу китабда хапары айтылгъан Джандар джашлай ауушса да была бла тенгликде, не бир кесекни алгъа туугъан болур. Башында джазгъаныбызча патчах Улоулагъа Сылпагъарланы къошларындан тёбен джерлени бергенди. Улоу бий патчах берген джеринден къошну не къыстаялмай, не джерге тёлеу алалмай, Габий-Джанукку къошдан къойла сюргенди. Ызындан Джанукку бла Джаныбек дерт толтурургъа, кюз къошладан* алты джашны джортоуул джёнгерге алгъандыла. Къойланы къыркъыу заман болуб,Улой бий къошларындан бютеу малын бусагъатда Терезе башында бир джерге сюргенди. Алайда Улоу къошланы арасында аш къош болгъанды. Сауутларын быкъыгъа тагъыб, абазалыла къошха ашаргъа киргендиле. Джашырылыб тургъан Доммайчы-Габий нёгерлери бла бирден абазалылагъа чабхандыла. Аякъларын къолларын байлаб, тишлери бла джиблени тешмез ючюн бирбиринден узакъ атхандыла. Малланы Къартджуртха сюре, абаза къошда онэки джыл болгъан джашчыкъны да биргелерине алыб кетгендиле. Бираздан абазалыла эс джыйыб, малларыны ызларындан къуугъандыла. Эки-ючю джёнгер джашла къойланы Къарачайгъа сюрюб баргъандыла. Габий, Доммайчы, эки-юч джёнгерлери эм урланган джашчыкъ Гум башында дорбунда абазалыланы сакълай къалгъандыла. Гум башында дорбунда, ёзен узакъгъа кёрюнген джеринде, бюгюнгю чайыр айланч джолланы башында сакълагъандыла. Абазалыла джууукълашханда бир-бирлерине ушкокладан атхандыла, уруш этгендиле. Аланы аллында акъ атда акъ кийиниб бийни эгечинден туугъан келгенди. Джалчыларын камчи бла уруб сюргенди. Доммайчы алайда он ат бла беш адам, Габий бла нёгерлери да беш адам ёлтюргендиле. Доммайчы джаралы да болгъанды. Окълары аз болгъанда, къайагъа тийиб тюшген абаза окъланы джашчыкъга джыйдыртыб, тишлери бла чайнаб, тёгерек этиб кеслери ушкокларына салыб атхандыла. Улоу бийни джыйын тамадасын уруб ёлтюргенлеринде, сау къалгъан аскери урушну къойгъанды. Иш ингир бола болгъанды. Габий бла Доммайчы да абазаладан ычхынгандыла, мал сюрюб баргъан нёгерлерин джетгендиле. Танг атаргъа Къарачайгъа мал сюрюулери бла джыйылгъандыла. Бир замандан Улоу бий Къарт Джуртха келиб, маллары сюрюлгенин-адамлары ёлтюрюлгенин айтыб Тёреге тарыкъганды. Тёре тарыгъыугъа къараб быллай бегим алгъанды: Алгъа абазалыла Габийни-Доммайчыны къошундан сюрюб кетген мал абаза бийни эгечинден туугъан ючюн къан тёлеуге къалыргъа, Габий Доммайчы сюрюб келген ызына Улоулагъа къайтыргъа. Тёреде болгъан Габий бла Джанукку унамай, "алгъа абазалыла чабхандыла, биз а дерт къайтаргъанбыз, бизни иш бла аланы ишлери бирча тюйюлдю" дегендиле. Минг ана къойну кеслерине алыб къалгъан малны алай къайтаргъандыла. Алай а Улоу бий дертли къалгъанды.Тохтамай Габийни къошун да кесин да мараб айланганды. Бир кере Улоу бий аскерчиги бла джуукълашыб, аскерин джашырыб, кесини болушчусу бла къош таба алгъа чыкъганды. Аны Габий кёргенди. Ала да Габий аланы кёргенлерин ангылаб ызларына бурулгъандыла. Аман иннет бла келгенлерин ангылаб Джаныбек Улоу бийни ушкокдан уруб атын да кесин ёлтюргенди. Аскерчиги бий ёлгенин кёргенде, ёлюгюн алалмай къойуб кетгенди. Сора Габий ёлюкни белинден эки кесиб, къая тюбюню быстырыб асырагъанды. Бираздан бийни къатыны бла къызы Къарачайгъа келиб бийни ёлюгюн излеб, адамладан соруулаб, тилеб ызына алай табхандыла. Совет заманлада бу тарихлени Красный Восток абаза элни бир къарты бегитген хапары чыгъады. Доммайчы бла Габий урлаб келген абаза джашчыкъны Тау Артына сатыб, аны багъасына алтынлы ушкок алгъандыла. Ол ушкок сегизсан джылдан артыкъны, 1920джыллагъа дери Габийледе тургъанды. Ушкок Габийни гитче джашы Герийни алысын* юйдегисинде туугъан гитче джашы Мухаммадха джетгенди. Кетген ёмюрню джыйырманчы джылларында Тёбен Тебердиде джашла джыйылыб, Мухаммадны эки ушкогун сынагъандыла. Бири бердан* ушкок, экинчиси Габийни бурунгу ушкогун болгъандыла. Теберди сууну бир джанындан башха джанына ушкокладан атхандыла. Джардан чыгъыб тургъан акъ ташны къарагъа салыб марагъандыла. Ушкок атышны узакълыгъы километрден иги уллу болгъанды. Бердан ушкок уралмагъан ташны, бурунгу къарачай ушкок ургъанды. Бердан хазыр патронну атыб уралмагъанды. Къарачай ушкокну быргъысына экинчи кере отну кёбюрек къуйуб атханларында ургъандыла. Джашына Мурадинге бу хапарны айтхан Мухаммад, большевикле Къарачайда сауут сыйыргъан заманда, Габийни ушкогун алагъа бериб къойгъанды. Бердандан хазыр патронла бла атхан тынч эм терк болгъаны ючюн, кесине бердан ушкокну къойуб, Габийни айтылгъан, узакъга ургъан ушкогун къызыллагъа бергенди. Бийболат Былайда таурухха ушаш бир хапар къошарым келеди…. Къартларыбыздан Габий Кърымгъа барыб, кърым ханны къызын урлаб, кесине къатынга алгъанды деген сёз да эшитгенме. Ханны къызы Сылпагъарлада юйюрсюнюб, балалы болуб джарашхандан сора, аны къарнашы эгечин излей келиб, Сылпагъар тийреде табханды. (Китаб ахырында Ачыкъламалада "Дебош" макаледе "ногъай (къырым) ханла" билгиге къара). «Ханны» къызын ызына даулай келген къарнашы юч кюнню намыс этиб, нек келгенин айталмай, эгечи да къарнашына тюберге уйалыб тургъандыла. Юч кюнню да Сылпагъарлары «ханны» джашы бла аны джыйынын, джукъ къоркъа эм адет тута, джукъ сормай сыйлаб тургъандыла. Келген къонакъ кеси айтыргъа керекди джумушун. Юч кюнден къарнаш болумну айтыб, эгечин ызына ата юйюне чакъыргъанды. Къоркъганны недени уа - къыз ызына кетиб къалады деген. Алай а эгечи кетерге унамагъанды. Габий Кърымгъа баргъаны таурух болур. Алай а бютеу Кавказ миллетледе 18-19 ёмюрледе Кърым ханны юзюклери джашагъандыла. Абаза-адыг къаумлада артыкъсызда кёб болгъандыла аллайла. Бюгюнгю черкес ат джюрютген адыг къаумла тюйюлдюле ала. Ала бурундан келген къырым хан юзюкле, ол хан юзюкле бла бирге келген адыг-абаза къаумлагъа кёчген адамладыла. Ала кеслери да биз тилде таза сёлешгенле. Кавказда къалгъан, Кърым ханны юзюгюнден къыз болур ол урланган къыз. Бу хапарны аны ючюн айтама… М.Ю. Лермонтовну « Хаджи Абрек» деген поэмасыны сюжетине ушагъан джерлери барды. Ол поэманы сюжети бла къызны Бей Булат бий урлайды. Къызны атасы аны ызындан къызны сыйыртыргъа адам ашырады… Алай а Бейбулатха дерти болуб, ол адам, аты Хаджи Абрек, къызны ёлтюрюб къойады… Тарих илмуланы доктору Байчораланы Сослан бу поэмада «князь Бей Булат» бла Сылпагъарланы Бийболат бир адамды деб бегитеди12…. "...Велик, богат аул Джемат, Он никому не платит дани; Его стена - ручной булат; Его мечеть - на поле брани. Его свободные сыны В огнях войны закалены; Дела их громки по Кавказу, В народах дальних и чужих, И сердца русского ни разу Не миновала пуля их....... Сюда, наездники Джемата! Откройте удаль мне свою! Кто знает князя Бей-Булата? Кто привезет мне дочь мою?" Лермонтовну чыгъармачылыгъын тинтген алимле « аул Джемат» Теберди сууну бойнунда орналыб, эминадан къырылыб тас болгъан, Джамагъат атлы таулу къарачай элди деген ойумда тохташхандыла. Лермонтов, бир-бир затланы къатышдырсада, Нарсанада, Исси-сууда эшитгенлерине, керти болгъан ишлени тамалына тайана поэмасын алай джазгъанды. Байчораланы Сослан айтхан да, орус поэт М.Лермонтов джазгъан да, бизни Сылпагъар къартларыбыз айтханлары- барыны сюжети да бирди. Сылпагъарладан къайсы эсе да (экисими-ючюмю?) черкес бий къызны (къырым ханны юзюгюнден) урлаб юйленген сюжет барды. Тышындан сюйрелген-урланган бий къызны алгъанды деб Добаргъа ( Асланга), Бийболатха, Габийге (Джаныбек), Къандауургъа (Осман) да айтадыла. Бу сюжет (къону) Сылпагъарлада керти болгъанына уа ишек джокъду. Была тёртюсю да Лермонтов Кавказда болгъан замандан бираз алгъаракъ заманда джашагъандыла. Къайнакъла:
1.Сылпагъарланы Башир, (Габийледен) (1924/25 - 2006дж) Нарсана ш. 2.Сылпагъарланы Ислам Мухаммад улу (1928 дж.) Ючкёкен эл 3. Salime SilpaIar, Türkiye 4. журнал «Ас-Алан» №2 (7) 2002дж, 162 бети, Москва, С.А. Хапаев «Карачаево-балкарские географические термины» 5. (Ёзденланы Абугалий) «Джашауну ойунлары» китабдан Черкесск 1988дж 117бет 6. Мусса Кундухов «МЕМУАРЫ», http://www.darial-online.ru 7. Джырны Сылпагъарланы Ислам Мухаммад улудан алгъанма. Ортасында юч курсив тизгин Ёзденланы Абугалийни «Джашауну ойунлары» китабдан 121 бет. 8. Отарланы Омарны «Къарачаймалкъар джырла» китабындан 86 бет Нальчик 2001дж. 9. Salime SilpaIar, Türkiye 10. Сылпагъарланы Башир, (Габийледен) (1924/25 - 2006дж) Нарсана ш. |