11. Сылпагъарланы Мурадин Мухаммад улу (1939дж.т.), Джингирик элден, (бу тарихни Мурадин атасындан, Габийни туудугъу Мухаммадан эм аны эгечинден эшитиб айтханды) 12. С.Я. Байчоров «Тайны клада золотого» Карачаевск 2004г. 284 бет ДЕБОШ БЛА БАРАКЪ Дебош Дебош Доммайчыны гитче къарнашыды. Дебош Уллу Къарачайны чеклерин сакълагъан ончаладан*, такъымладан* къуралгъан аскер бёлекге* тамадалыкъ этгенди1. Дебошну эм Доммайчыны заманында Кавказда къаугъа эм къазауат кенг джайылгъанды. Ол орус патчахны Кавказда иктидары* джангы орнала башланган заманда джашагъанды. Мени тергеуюм бла Дебошну джетген джити заманы 1825-1845 джыллада болургъа керекди. Уллу Лаба, Инджикле, Гум, Балык* бойунларында джерлерин барын бирден джауладан сакълаялмай , къойуб, аланла Уллу Къарачайда кеслерин бегитгендиле. Къоркъуулу чекледе (Ташкёпюр, Бийчесын, Теберди джаны дегенча) къарачай джамагъаты, онушар-онекишер (онча), не беш-алты (джарым онча) юренген джашны салыб, чек сакълауулла тутханды. Ол аскер бёлюкле* бары бирден Дебошну башчылыкъ буйругъунда тургъандыла. Онча бирден солургъа, не башха кереклисине кетсе, Дебош кеси джангыз кетгенлени орнуна къалыучу болгъанды1. Орус патчахны генераллары, Кавказда патчахлыкъны бегитир иги ючюн , тахса джыйыб, политиканы анга кёре бардыргъандыла. Аны ючюн таулагъа, къазакъ атлы бёлюкле къураб (казачий взвод?, разъезд?), информация джыйа, тахсагъа ашырыргъа ёч болгъандыла. Бир кере, Дебош тахсачы къазакълагъа тюртюлюб къалгъанды. Къазакъланы башчысы Дебошдан юллесин* (кисесинми?) * тилеб, тютюн ичерге алгъанды. Тютюн къабындыргъандан сора ызына къайтарыр орнуна, къыджыраб ёлтюреме деб, къоркъутургъа излегенди. Дебош джангыз болсада аладан алгъа къылычын сермеб алыб, къазакъла эс джыйыгъынчы, эки джанына уруб, туураб тебрегенди. Къазакъла джунчуб, къачар умутлу болгъандыла . Дебошда ызларындан сюрюб, къылыч бла ура да, кесе да джыгъа, барын къыргъанды. Къуру бири къутулгъанды. Ол да ёлюр джеринде къалгъанды. Дебош аны къаст этиб ёлтюрмей, сюре барыб, джелкесинден белине дери саблы бычакъ бла сыртына терен джара салыб, къачаргъа къойгъанды. Кёб заманладан сонгра, ол сау къалгъан къазакъ, къарт болуб, сыртында джара ызын да кёргюзюб , Сылпагъарланы бирине, болушлу хапарларын айтханды2. Кюнлени биринде Дебош Бийчесынны Тешик-Таш* джеринде ууда болгъанды. (Бир къартла айтыугъа кёре, Дебош къач заманда, Бийчесындан (Чыракъ Сыртындан?), кеси къошундан Тешик Ташны юсю бла Уллу Къарачайгъа джау-бышлакъ тюшюрюб келгенди.) Алда джазылгъанны эсге алсакъ, Дебош чек сакълаулда болгъанды дерге да боллукъду. Къабарты Атаджокъланы (Хадагъужукъ/Атажукин) бийни бир джашы талай адамы бла Къарачай таба адам урларгъа келген болгъанды. Джашына къарт Атаджок улу юретиучен эди дейле: "Джангыз айланган адамгъа чабмагъыз - аллай адам кесине базыб айланады. Андан эсе былай эл къыйырладан, къошладан мал-адам урлагъыз” . Дебош къабартылыланы тизилишиб келгенлерин кёрюб, "игиликге келмегенлерин» сезиб, ушкокдан атарча кесине таб орун сайлагъанды. Сонгра былагъа къычырыб билдиргенди: "сиз да муслиман, мен да муслиман, манга джууукъ келмегиз, тохтамай эсегиз ушкокдан атыб урама!" Алай а, къабартылыла буну джангыз болгъанын ангылаб, кеслерине базыб, "джесир мал алабыз-тутабыз" деген ойумда, келгенлерин тохтатмай, умутларын танытхандыла2. Дебош да ышанга (къарагъа) салыб быланы агъызыб башлагъанды. Окъла учуб къан тёгюлгенде, къабартылыла да «джесир мал» излегенлерин унутуб, Дебошну ёлтюрюрге излегендиле. Къабартылыла бунга ушкокдан атыб кюрешгенликге, Дебош аладан уста, джигит эм сынамлы болуб быланы талайын къыргъанды. Къартланы бирлери айтыугъа кёре, Дебош къуру алайда кеси джангызлай, бир кереге тогъуз (онэки?) къабартылыны къыргъанды дейдиле. Адыг къабарты джйын 12-13 адам болгъанды. (Ючюсюн Дебош джаралы этиб-ёлтюрюб, тогъузойлан сау къалыб ызларына къайтыргъа да болурла.) Дебош саубитген, бойу-саны орта адамдан уллу, бек кючлю адам болгъанды3. Джайны ахырында ауушла ачылыб, малла да этли эм узакъ сюргенде чыдамлы болгъан заманда джортоулланы кёбюсю болгъанды. Къарачайгъа да ол заманда чабхандыла, таулула кеслери да джортоуул этерге ол заманны сайлагъандыла. Джаула келир заманлада джолланы эм ауушланы сакълаб аланы къыргъандыла. Хурзукъ ауушну* да сакълагъандыла. Хурзук ауушну джолуна къуру бир атлы сыйынады, бир джаны къайа, бир джаны терен джарды. Ол аууш къуру къыркъыр (август) айда эрийди-ачылады. Тынчлыкълы джыллада уа ол ауушдан тууарланы сатыугъа ары-бери сюргендиле. Тёрт табаныны джар джанында эки табанына налла уруб алай ётдюргендиле. Дебош ол джолну бир кере джангызлай сакълагъанды. Башындан къараб 20-30 сауутлу атлы келгенин кёргенди. Сюнгюлери, садакълары, кюбелери джарашыб джортоуулгъа келгендиле. Алларында къадырда бабас* болгъанды. Дебош джолну чынг тар джерин таш артында бугъуб, сакълаб тургъанды. Къыб-кымыжа болуб, бабас къадыр бла къатына джетерге джаныуарча къычырыб къадырны аллына чынгагъанды. Къадыр да илгениб юркюб, къоркъуб аллына-артына баралмай къайа джардан тюбюне бабас бла биргелей джыгъылгъанды. Бир ат башха атланы къоркъуб юркютмез ючюн, аллай тар джерледе бир-биринден кенг джюрютедиле. Бабасны ызындан келген эбзе (хачыпсы?) аскерчиле да бу къымыжа адам не болгъанын, тау сууукъда къымыжа къайдан чартлаб чыкъганын ангыламай иги симсирегендиле. Эбзе (хачыпсы?) аскер сейирсине, къоркъа, къарай-къарай туруб, джол сакъланганын ангылаб, Дебошча башхалада бу джолда болурла ойлашда, ызына бурулуб кетгенди. Алай бла сауутсуз, къымыжалай, джангызлай Дебош джау аскерни ызына бургъанды. Дебош бу хапарын уллу къарнашына Доммайчыгъа айтханда, Доммайчы да "бу айыблыкъ ишинги кишиге айта турма" деб юретгенди. Дебош да джууаблашханды "хар ким да къалгъан адамладан кесича бир тюрлю бир башхады!"3. Джигит Дебошха аталгъан джыр болгъанды дейдиле. Алай мен ол джырны алкъын текстин табмагъанма. Дебошну туудукълары (Герий-апендини юзюгюнден) Тюркге кёчюб кетгендиле. Дебошну Тюркийеде юзюгю, Сылпагъар тукъумларын эм Добар атауулларын унутуб, кеслерин башха тукъумча этиб - «биз Дебошларыбыз» деучендиле. Кюнлени биринде Дебош Атаджокълары къабарты бийни бир къууанчына юйюне барыб, алайда тутушда, ушкокдан атханда ёч алгъанды. Къарт Атаджокъ «Кимсе?», деб соргъанда, кесин танытыб, Тешик ташда адамларын къыргъанын билдиргенди. Алай а Атаджокъ улу къонакъ болуб келгенни, къууанчында уруб къоялмагъанды. Аны себеби бла Дебош да саулай ычхыныб кетелгенди. Андан бери кёб заманла кетгендиле. Айтханлада кими тюз, кими терс болгъанын, къайсы сёз джангылыч, къайсы сёз къошакъ болгъанын бюгюн бир адам да тюзетелмез. Алай а, Дебош керти джигит ётгюр адам болуб, тукъумуна-халкъына джарагъанына ишек джокъ. Гапай бла Дебошну джортоуллары3 Таулула джортоулгъа бара барыб, Къарачайны чегинде сюелген тюрк къаладан, къала башчыны джигит къызларын- эки эгечни урлагъандыла. Эгечлени бири Сылпагъарлагъа, экинчиси Боташлагъа келин болгъандыла. Бу иш 18 ёмюрню арт сюреминде болгъанды. Эки эгечден туугъан уланла да ёсюб джетгенлеринде аналарыча джигит болгъандыла. (къызланы юсюнден "Къошакъла" статьягъа къара). Эки эгечден туугъанла: Боташланы Гапай бла Сылпагъарланы Дебош тири джашладан аскерчик джыйыб, Къобан сууну онг джагъасында орналышхан солтан*-аул ногъайлылагъа дерт джортоуулгъа баргъандыла. Дертли уа аны ючюн болгъандыла, Къарачайгъа хоншу тургъан ногъайлыла таулуланы малларын эки-юч кере да сюргендиле. Сора къарачай джашла тири Гапайгъа "Бу итден туугъанла ногъайлыла озуб кетдиле, малларыбыздан бошайдыла. Бир башчылыкъ эт, дерт алайыкъ" деб тохтагъандыла. Гапай сынамлы джашланы сайлаб, джортоуул джыйын къурагъанды. Ногъай ханланы* Къобан сууну эки джагъасында бир-бири ызындан къошлары кёб болгъанды. Дертге тюшген "ханны" къошлары уа Сарытюзню къыйырындан башланыб болгъанды. Баш къошу бюгюн Красногорка элни Джёгетей къатында "Ачы" атлы джерде тургъанды. Гитче Ногъай* орданы солтан аул ногъайлыладан бир кесеги Къобан эм Гум суу бойунлагъа 1742 джыл Дундук-Омбо* -къалмукъ хандан къача, Терк джанындан кёчедиле4. 18 ёмюрню ал джартысында Шимал Кавказда эм кючлю, адам саны саны кёб къалмыкълыла* болгъандыла. Дундук-Омбо-хан оруслула джанлы болуб тюрк муслиман юйюрле бла къазауатла этиб уллу къыйынлыкъла джетдиргенди4. 1768 джыл тюрк-орус къазауат баргъанды. Кавказда да сермешиуле болгъандыла. 1769 джыл орус-къалмыкъ аскерле Къобан сууну бойнуна джортоуул этгендиле. Башчылары орус генерал-майор Медем, къалмукъ хан Дундук-Омбо болгъандыла. Солтан-аул ногъайлыла Къобан сууну сол джанына къачыб, Ташкёпюрню сакълаб, орус аскер бёлек бла (башчылары Ратиев ) Ташкёпюрде сермешиб, кеслерин хорлатхандыла5. Джёгетей-Черкесск джерлеринде беш минг къалмукълула Къобан суудан ётюб, солтан ногъайлыланы къуууб къырыб, ызларына, Къобан сууну онг джанына къайтаргъандыла. Ала алайда Къобан сууну онг джанында. (Сары Тюзден башлаб Черкесск -Невинка джерлеге дери 1820 джыллагъа дери Батал пашаны аскери хорлангынчы джашагъандыла) Гапайны джёнгерлери ханны хар къошуна талай адам бёлюнюб, марагъандыла. "Ачы" къошдан башлаб малланы сюрюб башлагъандыла. Башха ногъай къошлагъа джете, джаныуар таууш этиб, бугъуб хазырланыб тургъан джашлагъа билдириб баргъандыла. Ала да эрлай ногъай къошда къошчуланы тутуб, байлаб, бир-бирлеринден узакъ-узакъ атхандыла. Ногъай джалчылары ауузлары бла байланган къайишлени тешалмазча кенг атхандыла. Къысыр малланы башха, къозулу къойланы айырыб сюргендиле. Ал ыз бла къозулу къойланы Кубранны* къаты къулакъ бла таша джолла бла Мара ёзенге сюрелле. Экинчи ыз бла къозулу къойланы ызларын джаба, къысыр къойланы суу джагъасы бла Ташкёпюрню юсю бла Къарачайгъа сюрелле. Мара ёзенге кирген таша джерде букъган аскер бёлекни къойгъандыла. Къуугъун болуб, ногъайлыла джыйылыб малларыны ызлары бла джортадыла. Ташкёпюрге джетиб, къозулу къойла дженгил огъуна Ташкёпюрге джетмезлигин ангылаб, артларына Кубранны къаты бла таулагъа бурулгъан мал ызла эслерине тюшюб, ызларына буруладыла. Джолну къысхартыргъа Мара ёзенге киргендиле. Алайда сакълаб тургъан джашланы эслеб, ногъай хан алгъа чыгъыб къычыргъанды: "Гапа сени былайда болгъанынгы билеме, кел адамларыбызны къырмайыкъ да, бир бирибиз бла къылычла бла сермешеийик. Ким хорласа малла аныкъы" деб къычыргъанды. Гапа бла ногъай хан сермеше келселе Гапаны билеги джаралы болады. Гапа уа талай кере да урад, урса уа ногъайлыны кесалмайды. Сора ногъай ханны хыйла этгенин къараб тургъан ногъайлыла ангылайдыла. Аны кийимле тюбюнде кюбеси* болгъанын таулула Гапайгъа къычырадала. Джаш Дебошда бир джанларындан чабыб келиб, ногъай ханны чепкини тюбюнден, кюбеси тюбюнден къамасы бла уруб ёлтюреди. Хыйла бла сермешген ногъайлы ёлгенде джал тёлениб тутулгъан аскери къазауат этмейди. Гапа, Дебош, таулу аскер джыйын Къарачайгъа къайтадыла. Къойла кёб къошдан джыйылгъаны бла саны уллу болгъанды. Хар юй башына юлешингенинде хар юйге 12 къой джетгенди дейдиле. Ол джортоуулда Дебошха 18 джыл болгъанды. Хапары джазылгъан джортоуул мени тергеуюм бла 1810-1825 джыллыны арасына тюшеди. Баракъ Баракъ Дебошну джашыды. Баракъга зорлукъ артыклыкъ этилиб, Сибирге къатаргъа* ашырылгъанында анга джыр этилгенди. Айтылгъандан, макъамы джырны ариу болгъанды, бу джырны макъамы бла тепсеб да тургъандыла. Айтыудан Баракъны джыры совет иктидарны заманында басмаланганы бла революцион конугъа* келишдириб бир кесек тюрлендирилгенди. Баракъ джаш болсада тири, джигит улан, атланы сюйген- билген, ат устасы болгъанды. Бирлери айтхандан6, Баракъ бир кюнде бий Абукланы джылкъыда, бир онглу сары байталны кёргенди. Не Абуклары, не аланы адамлары кеслери ол байталны къалгъан атладан башхалата, айыра билмегендиле. Баракъ ол байталдан иги урлукъ чыгъарыкъды деб ойлашханды. Аны бла ол сары байталгъа ийе болалсам деб, джылкъычы болуб джарашгъанды. Баракъны кесини анга къошар аламат аджири болгъанды. Байталны юсюнден алыр-берир сёз болмагъанды. Абуклары Баракъны таныб болгъандыла, кесин да бек сюйгендиле, сыйын да кёргендиле. Абуклары сансыз этиб тургъан сары байталны алырына Баракъ ишек болмагъанды. Экинчилери айтыу бла4 (эшта, бу тюз болурму ), Баракъ чёрчек улан болады. Баракъны атасы Дебош экинчи къатын алады. Бир айтыудан, Баракъны анасы саулай болгъанды, башха айтыудан Баракъ ёксюз къалгъанды дейдиле. Ючюнчю айтыудан, Баракъ кеси юйленирге излейди, къатын алыб атасындан айырылыр, муратда энчи къош къураргъа излейди. Атасы унамайды. Бу ишни юсю бла Баракъ атасына кёлкъалды болуб, юйюнден кетиб къалады. Кете кетиб Абукланы Берги Гум* ёзенде кошларын алыб, джылкъычы болады. Баракъ атасына кёлкъалды болгъанына учхара шагъатлыкъ болса да, бир эс бёлдюрген зат барды джырында. Джырда «сауутларымы ата юйюме салыгъыз» демей, «сауутларымы Дебошлагъа салыгъыз» деб джазылгъанды. Дебош Баракъны атасы болмай тыш адам болгъанча. Бурун малчылыкъ ишге джарашханны шарты былай болгъанды: (къой, тууар, джылкъы) къошну джери-малы бла беш джылгъа алгъыннганды. Сёзлешме кюнде болгъан малны санын тышына чыгъарыб, беш джылны ичинде къошулгъан малны санын ортада экиге юлешгендиле. Бюгюн тил бла айтсакъ бунга аренда дерикбиз, бурун бегенда* дегендиле. Беш джылдан хыйсаб этерге заман джетгенди. Тенг юлешинник джылкъыда къумалы сары байталдан туугъан эки хора тай болгъанды. Баракъ аланы алыргъа разы болгъанын билдиргенди. О кюн Абукланы Бийаслан джылкъыны экиге юлешгенди, алай а эки тайгъа не хо, не огъай демей тынгылагъанды. Ызындан, аланы бермез ойумгъа келиб, кече бла хора тайланы джылкъыдан къурутдуртханды.Талай джылны умут этиб тургъан затындан къуру къалгъанына Баракъ уллу къыйналгъанды. Джылкъыны кесигизге къойугъуз - менге эки тайны беригиз, деб тохтагъанды ол. Орталары къаугъагъа, тюйюшге бурулгъанды. Абуклары тайланы хыйла эм кече бла букъдургъанлары, джылла бла ёсдюрген умутларын чачханлары, Баракъга кечилмез джаралай тийгенди. Башха айтыу бла, эки тай ючюн тюйюл, аджир бла байтал ючюн болгъанды дауур. Аджир бла байтал бир юлюшге тюшюб, чёб атылгъанында Баракъга ол юлюш да тюшгенди. Абук улу Баракъга: "энтда беш джылгъа джангы сёзлешме этейик, башха джылкъы берейим, аны бакъсанг", дегенди. Сора Баракъ: "огъай энди сен мени джылкъыма къара, сен кел менге джалгъа" дегенди. Сора Абук улу бий ол сёзлеге уллу кёлкъалды болуб эм онглу багъалы аджир бла байтал да Баракъга тюшгенин зарланыб, кече бла ол эки атны къулларына ёлтюртгенди. Бирле айтадыла, Баракъ эки тайдан (сары байталдан?) тышында юлюшюн алгъанды. Башхалары уа билдиредиле, Баракъ хакъындан не бир ат, не бир тай алмагъанды. Андан сонгра Баракъ Абуклагъа дертли болуб талай кере, марай туруб, таб тюшгенлей атларын эм малларын сюргенди. Эм ахырында Абуклары уллу багъалатыб тургъан, джылкъыларында эм маджал къумалы эки аджирлерин къуууб кетиб, сойгъанды. Хы, энди болушлум былайды дегенча эте, бир аджирни башын да къазыкъгъа чанчыб, Абукланы юйлерини туурасында сюйегенди. Абуклары Баракъны ызындан орус казакланы уулаб, талай заманны излетгендиле. Къазакъла Баракъны не тутаргъа, не ёлтюрюрге буйрукъда болгъанды. Былай айтханда барды: «бир кюн Баракъ казаклагъа тюртюлюб къалыб, сырпыны бла талайны башын кесгенди». Алай а, мени сагъышым бла бу айтыу не Доммайчыны, не Дебошну хапарларына джангылыб айта болурла. Ахырында талай заман озгъандан сонгра, Абуклары эки къумукълугъа уллу ачха бериб, Баракъны хыйла бла тутдургъандыла. Къумукълула Баракъны юйге тюшерин эшитиб,билиб, кеслерин садакъачылача этиб, садакъа джыйа Баракъны юйюне келгендиле. Баракъ хыйла болгъанын ангыламай алларына чыкъгъаны бла, сатлыкъ къумукълула, Баракъны кёзлерине къум быргъагъандыла. Сонгра Баракъ кёзлери кёрмей джунчугъаны бла, къумукълула биргелей юсюне атылыб, джыгъыб, Баракъны къолун аягъын къайишле бла байлагъандыла. Алай бла Баракъны 25 джылгъа къатаргъа* ашыргъандыла. Ызына къайтмагъанды. Бир улусу къалгъанды, андан да бир джаш, ол джашдан да бир джаш туууб, аны бла Баракъны эркек юзюгю юзюлгенди. Мени тинтиулерим бла Абуклары не къабарты, не абаза болмагъан - аланы араларында кеси энчилиги болгъан абадзех къаумдан болгъандыла. Бу ойумгъа шагъатлыкъланы бири- бюгюнгю Гитче Къарачайда джашагъан къартланы бирлери Абуклагъа абазалыла, бирсилери къабартылыла дейдиле. 19 ёмюрде Кавказ миллетледен бийле патчахха бойсунсунсала, патчахдан абычар чын, джер, таб джал да алыб болгъандыла. Абукланы Хаджи да орус-кавказ къазауатны заманында патчахха бойсунуб абычар болгъанды. Къартла айтыудан, узакъ Абадзех джерлеринден чыгъыб, кесини миллетини дертинден къоркъуб, Къарачайны джерине эли-адамы бла аны ючюн тюшгенди. 1835-1840 джыллада Абуклары Гитче Къарачайны бюгюнгю Первомай элни тёресинде джерлени, эски алан къарачай джерлени, патчах генералладан саугъагъа алгъандыла. Была бла тенг заманда, былача Улоулары (абаза Лоовы) бюгюнгю Красный Восток джерлени алгъандыла. Абукланы Хаджи подполковник чыннга джетгенди 7. Андан сора да, аны джашы Бийаслан Петербурхда окъуб корнет болуб, орус аскерден 27 джыл толуб, ата элине Кавказгъа 1857 джыл къайтханды . Абуклары Къабартыдан Тюркге кёчгенлери себебли, , аланы джерлерин Шора Ногмовну юйдегисине берирге керекди деб ,1863дж декабрь айда тилек къагыт джазылгъанды8. Баракъ бла Абуклары арада ишлери 1860-1861 джыллада бошалгъаны бу къысха билгиден ачыкъды. Ол джыллада огъуна арада дауур эм къазауат болгъаны да туурады. Абуклары Къабартыда да кёб турмай, къалгъан абадзехлеча 1861-1862джыллада Тюркийеге кёчгенлери ачыкъланады. Гитче Къарачайда къартла билдирген бла Абуклары Гум ёзенде (Берги Гумда) джерлерин христиан динге кёчюб эрменге бурулгъан Тамбийлагъа сатыб, Къабартыгъа кёчюб кетгендиле. Тамбий эрменли Николайдан Совет власт джерни сыйырыб, ол джерле ахырында 1920 джыллада къарачайлылагъа кёчгендиле. Гитче Къарачайны турушу эм экономика джаны Карачайны бла Малкъарны башха джерлеринден игиди. Неден дегенге, къатында Нарсана, Сантукъ, Исси Суу* шахарла болгъаны себебли. Эт, сют-бышлакъ, тери дегенча малчылыкъ урунланы* алайда сатаргъа джууукъду эм тынчды. Аны ючюн Абуклары джарашыб тургъан, таб джерлерин сюйюб къоймагъандыла. Алгъа кеси миллетини дертинден къоркъуб къачханча, экинчиде Сылпагъарладан эм башха таулуладан Баракъ ючюн дерт джетмесин деб къоркъуб, кете-кетгендиле. Терс эм тюз болгъанын билген Аллахды, алай а быллай айтыуда эшитгенме, Гум ёзенде, Бийасланны атасыны адамларын, Баракъ туумагъан заманлада, Баракъны ата къарнашы Доммайчы къыргъанды. (Огъесе Дебошму? Доммайчы бла Дебошну юсюнден хапарла айтханда, бирча хапарны Декбошну юсюнден да, Доммайчыны юсюнден да айтыб къойадыла. Дагъыда тамада Абук улуну аты Атаджук болгъаны ючюн Абуклары бла Хадагъужукъланы (Атажукин) да къатышдарадыла ). Бу зат да керти эсе, Абукланы уллу сагъайтыр эм сагъышландырыр бир затды. Абук къабакъны джерлери, Улоу къабакъны джерлеринден джашаугъа игидиле. Нек иги болгъанын да айырыйыкъ. Абук къабакъдан Улоу къабакъ мийикде суугъуракъ, Кавминводы шахарладан узагъыракъ болады. Улоулары бек аламат болмагъан джерледен кетмегендиле. Абуклары эсе уа, аладан иги, джылыракъ, шахарлагъа джууукъ, аны ючюн сатыу-алыугъа тынчыракъ джерлени сюйюб къоймагъандыла. Къарачайны джеринден дертден къоркъуб къача кетгендиле. Бизлеге иги да этгендиле. Сагъыш этгеннге бу затла ишексизди, туурады, ачыкъды. Баракъны джесир этиб, тутуб баргъанда, Дебош туралмагъан, бутлары джюрюмеген къарт болгъанды. Бутларын тюйюб, инджиулю эм ачыулу джюрексиниб, ушкокдан уста атыучу, джигит Дебош къычыра эди дейле : «О хахай шкогуму бери чыгъарыгъыз ! Ол алтынлы ушкогуму* бери джетдиригиз! … Бокълаучха салыб, Къобанга элтигиз…» деб. Тёгереги джабылыб бегиб тургъан арбаздан, ачыкъга чыгъаргъа излеб къычыргъанды. Баракъны алыб кетиб, кёзден ташайыб баргъан мыртазакъланы урур умут этиб, онгсуз къарт Дебош къычыргъанды алай. Артда Дебошну бир юзюгю, Баракъны къарнашы Элддаурдан туугъан туудугъу, саулай Къарачайгъа айтылгъан алим Герий-апенди, биргесине да кёб Сылпагъар юйдеги джыйыб, Тюркге кёчюб кетгенди. Алай а ол башха хапарды (Тохтар улу Зекерияны хапарына къара). Баракъ тутулуб кетгенинде Баракъны джашы Юнюс къарында къалгъанды. Юнюс Дебошну юй тюбюн-джерин Габийлеге сатыб Теберди джанына кёчюб кетгенди. Юнюс Сылпагъар тийреде Дебошны атындан ташдан керкиб 1895джыл ат илкич Науруз тамгъасы бла араб харифле бла джазылгъан салгъанды. Юнюсню да джангыз джашы Джанболат джашлай огъуна ууда къайадан кетиб ёлгенди. (Китабны ахыр бетинде суратлагъа къара) "Баракъ" джырны эки версиясы Баракъ9 (Биринчи версия)
Ой, сабий Баракъ, джаш Баракъ, Сылпагъарлада баш Баракъ, Дуниядан болуб кетди тас Баракъ. Джашлыгъымда сохталыкъда джюрюдюм, Онбеш джылым толу джетген заманда Абуклагъа джылкъы джалгъа киргенем. Киргенликге адам кибик кёрмелле, Къыйынымы ала манга бермелле. Кёб заманны тарыгъыб, таралыб джюрюдюм, Бир тынчлыкълы орунда джатмайын, Мыдахлыкъ басыб тохдадым, Бир да закон, сюд табмайын. Башладым Абуклары бла кюрешиб, Мен а андан тоба этиб кетгенем, Джылкъыны ашаргъа эки этиб юлешиб. Тору аджирни Мурдух башында сойгъанем, Къара аджирни Тау артында джойгъанем, Башымы уа джазыкълыкъгъа къойгъанем. Джай болса джалпакълада джюрюйем, Къыш болса, отоуума келеем. Кече отоуумда джатыб тураем; Келиб эшикден а бир адам къычырды. - Кимсе? - деб соргъанымда, - Менме, Ходжаланы Умарма - деди, Капитан чакъырады, кел Баракъ - деди. - Мени капитаннга барыр ишим джокъ, Аз малыма мени къарар кишим джокь, Капитандан къоркъуб а къалай къалайым, Тапанчагъа* эки окъну салайым, Эртден бла эртде туруб барайым. Ол а эртден бла эртде тургъанды, Сора салыб оноучугъа баргъанды. - Харакет сата келген эки къумукълу Къандагъай саныма бугъоу болгъанды. Къарамырза улу къара чууутлу, Къызгъан джюрегими сууутду, Къандагъай санларымы къурутду, Табхан анамы итден аман улутду. Къагъытымы джазгъандыла Сибирге, Джангыз сабийиме алты джыл болгъунчу. Сауутларымы джоюб къоймагъыз, Элтиб салыгъыз Дебошлада къара кюбюрге Акъ-Къалада сары илячин джырлайды, Хусюн къызы ариу Залихат джылайды. Бир аман от тюшюб кюйге эди Илячин джырлагъан Акъ-Къала. Баракъ10 (Экинчи версия) Ой, сабий Баракъ, джаш Баракъ, Сылпагъарлада баш Баракъ. Дуниядан болуб кетди тас Баракъ. - Алгьы бурун сохталыкъгьа киргенем, Сохталыкъны тамам этиб билгенем. Ызы бла джылкъы кюте тураем, Мен кече джукълаб тюш кёрдюм, |