Башыма бир джетерик иш кёрдюм, Илгениб уяныб, ёрге туруб къарасам, Эки хорамы бойну тартылыб. Тангымы да аман бла атдырыб, Кюнюмю да джылау бла батдырыб, Муну манга ким этди? Ой, Абукъланы Махамет! * Тейри, мен да муну санга унутмам. Тейри, муну мен да санга къурутмам , Кече бла чалманнга киргенме. Таулу эдим, таулулукъгьа базгъанма. Къара джырны бугьачыгьынгы Мангылайына джазгъанма. Ой, Абукъланы Махамет! Ол да эртденбла эртде тургъанед, Къараб къара аджирни кёргенлей, Олтуруб, бутларына сийгенед. Тейри, муну мен да санга унутмам, Черкес элде къалакъ баста ашамам, Башыма бёрк кийиб, Былайлада эркишиме деб джашамам -Черкес джылауну джылаб, Ол да башын тюйгенед, Олтуруб, бутларына сийгенед. Бу хатаны бизге ким этди, Къутулалмаймы къалгьанбыз Бу джаман Баракъны къолундан? Аллах энди бизни сакъласын Аны бизге келир джолундан. Къолунга да къадаманы* салдыла, Джолунга да чыгьанакъла джайдыла, Сен джарлыны кёз кёрмезге джойдула. Анангы аты Сарайды, Кече болса, джулдузланы санайды Сен джарлыгьа кече-кюн да джылайды. Къайнакъла: 1. Лайпанланы Къазий Тана улуну аузундан 2006дж, тарих профессору 2.Сылпагъарланы Башир, (Габийледен) (1924/25 - 2006дж) Нарсана ш. 3. Сылпагъарланы Мурадин Мухаммад улу (1939дж.т.) Джингирик эл, Сылпагъарланы Назбийден (1915 - 2008дж Добарланы Учкуланчы) эшитиб айтханды 4. В.П. Бутков "Материалы для новой истории Кавказа с 1722-1803г" Нальчик 2002г 293-295 бетле 5. В.А. Потто "Кавказская война" 1-чи том, Ставрополь 1994г, 60-61 бетле 6. Сылпагъарланы Ислам Мухаммад улу (1928 дж.) Ючкёкен э. 7.«История Адыхейского народа» Нальчик 1994дж. > Кумыков Т.Х. «Жизнь и деятельность Ш.Б. Ногмова» 37-38 эм 46 бетле 8.Китабны ол бетлеринде 9."Къарачай халкъ джырла" Москва 1969дж, 86-чы бет 10.Ufuk Tavkul «Karaçay-malkar destanları» - Ankara-2004c «Къарачай-малкъар дестанлары» Анкара 2004-чю дж. Уфук Таукъул (Тохчукъ улу) Тюркийеде Башхюйюк элинде Джафер Къаншаудан (Кипке улудан) 1982-чи дж. джазыб алгъанды. ГАПАЛАУ1 (2001-2003дж) Гапалауну2 джашау джолу 19-чу ёмюрню арт ючюнчю кесегине тюшгенди. Ол гитчеликден огъуна ёксюз ёсгенди. Бурун ёксюз сабийлени арты кёбюсюне байгъа-бийге къул болуб къалгъанды. Нек дегенге, мал бакъган бек къыйыын ишди. Аллай джумушну къуру бишген эркиши, къош нёгерлери бла бирге бардыралгъанды. Сабий баджараллыкъ болмагъанды. Гапалау атасыз къалсада, ата къарнашындан болушлукъ таба, гитче къарнашын кесине нёгер этиб, ата малын тас этмей, мал санын азайтмай, кеси башына ийелик этелгенди. Тирилик, джигитлик, тюз иннетлик кёргюзте келгенди. Онгсузгъа джакъ бола билгенди, ариу къылыгъы болгъанды. Къарачаймалкъар халкъ Россиягъа 1827-1828джыллада бойсунганды. Алай а орус патчахны иктидары* бизни ёзенледе 1860-70 джыллада да толу бегигемегенди3. 1880-90 джыллада патчах тау эллеге бир кесек эски джерлерин къайтаргъанды, бираз джерлерин да кеслири бегендиге* алгъандыла. Ол джерлени юлешгенде, не кесине, не байгъа табын этиб къоймай, Гапалау тюзлюкню таукел тутханды. Гапалауну тирилиги бла джерледен онгусузла да юлюшлю болгъандыла. Аны ючюн Гапалауну таныгъан битеу бары аны багъалы кёрюб, анга уллу сый бергенди. Коммунистлени заманында басмаланган джырда, Гапалау джер юлешгенде джарлыла ючюн ёлгенди деб джазылгъанды: «….Джарлы-къарыусузла ючюн кюрешдинг Алагъа джер юлюш алама дединг Тогъуз къама кириб ёлдюнг, Гапалау…» Алай а, Гапалауну ёлюмю башха затны юсю бла болгъанды. Гапалау ёз къошунда, Бийчесын тёреде, гитче къарнашы эм бир-эки джалчысы да биргесине болуб мал бакъганды. Къарнашланы билгенле аланы бири-биринден айырмай, «Уллу Гапалау, Гитче Гапалау» атаб къойгъандыла. Уллу Гапалаугъа 28 джыл толгъан эди. Сылпагъар тукъумдан биреулен мал урлайды. Гапалаугъа туугъан къарнаш болмаса да, ол малланы Гапалау къошуна къошаргъа муратлы болады. Мал мылталанган** болгъанын ангылаб, Гапалау бу ишден джанларгъа излейди. Ол адамны да, сюрюлген малланы да кеси къошуна къоймайды. Башха айтыу бла, Гапалаугъа къонакъга Шаукъал бла Шаккай келедиле. Адамлыкълары къарыусуз болгъан адамла боладыла. Гапалау къошда болмагъан заманда, Гапалауну отлауда малларын иш этиб хоншу маллагъа къошадыла. Сюрюулени къатыштырыб, хоншу малланы талайын Гапалауну къошуна сюредиле. Аманлыкъны этиб, артда къоркъуулу болуб, кеслери да къошдан таядыла. Алай а тыш малланы ызлары бла малланы ийелери джетедиле. Гапалау джангыз болады къошда - келгенле уа талай (джырда тогъуз дейди). Гапалаугъа «сен урлагъанса, малны ызы бери келеди», «сен гудучу бла бир болгъанса!», деб дауур этедиле. Гапалау да «мени гюнахым джокъду, малыгъызгъа къатышмагъанма» дейди. Дауурну арты тюйюшге кетеди, алай а талай адамгъа джангызны хорлагъан кыйын тюйюлдю. Кесин да Гапалауну аллындан чабыб тюйюл - келгенлени бири сырт джанындан келиб, джелкесине къазыкъ бла уруб алай ёлтюредиле. Маллары сюрюлгенле Ижаладан болгъандыла. Бу ишден алгъа Ижалары бла Гапалауну бир бирин ангыламакъгъанлыкъ болгъанды. Ижалары бир ууакъ чурумну юсю бла джалчыларына къатылыкъ этиб тюйедиле. Гапалау бу затны кёрюб, джалчыны джазыксыныб, анга ёкюллюк этеди. Аны юсю бла ортада бири бирин джаратмагъанлыкъ, бири бирине эрши къарамакъ болгъанды4. Малланы ким сюргенин - гудучуну атын айтса, Гапалау джанын къутхаррыкъ эди. Гапалау гудучуну кесин да, аны этген ишин да сюймегенди. Алай а, аны атын айтыб, кетген ызын да тюзетсе Гапалауну аты да сатлыкъга чыгъарыкъ эди. Дагъыда, Гапалау кеси кёрмеген затны, туура билмеген ишни юсюнден айталмагъанды, айтыргъа да сюймегенди. Биз миллетде, биреуню хапарын биреуге айтхан аман халиге саналыб, бурундан бюгюнге джетгенди. Алай да эталмагъанды Гапалау. (Башха айтыу бла, Гапалау тышындан, Нарсанада мал базардан къайтыб келиб, эки къошну арасында джюрюген къайгъыдан бир деб бир хапары болмагъанды. Бу версия кертиге ушайды) Малларын излей келгенле да телиле болмагъандыла. Гапалау кесини къошун атыб, джортоул этиб айланмазын ангылагъандыла. Алай а эски ачыулары эсге тюшюб, мал ызланы да кёрюб, Гапалау да былагъа бюгюлмей, орталары къан дауур болгъанды. Биреуленлени къаугъаларыны арасына тюшюб, Гапалау гюнахы болмагъанлай, ажымлы ёледи. Бир къаууму аманлыкъдан кесин тыйа билмеген, экинчи къауум да дамсыз, хыны эм къаты болуб. Бу ёлюмню юсю бла Сылпагъарлары бла Ижалары кёб заманны бир бирине джаулукъда тургъандыла. Айтылгъандан, Сылпагъарланы Наны улу Мухаммад (Тохтарны туудугъу) джашлыгъында Ижаланы Муссагъа тюбеб къалыб, ёлтюрюрге, дерт алыргъа излегенди. Алай а бираз мурукгу этгени бла, Мусса да болумну ангылаб, эрлай джанлагъанды. Бирини зараны бла, башханы да тели къатылыгъы бла джан бергенди Гапалау. Ары дери да тюзлюкню къаты тутханы ючюн, керек джерде халкъны джакълагъаны ючюн - эл анга кюй этгенди. Къартла айтханга кёре, Гапалаугъа дери Къарачайда эм азы бла 100-150 джылны ичинде таулу таулуну ёлтюрмегенди. Аны ючюн да къарачаймалкъар халкъга бу ёлюм артыкъ ачы кёрюнгенди. Кёб ёмюрлени айран уйугъанча джашаб тургъанын эсгерген халкъ, адет-къылыкъ бузулгъанын, кеси кесине ийелиги тас болгъандан ангылагъанды. Артда большевик иктидары бегигенден сора, Гапалауну джырын коммунизм идеологиягъа келишдириб, джигитлигин да, ёхтемлигин да класс къазауатха буруб, тюрлендириб джазгъандыла. Битеу фольклор эм адабият хрестоматия китабларыбызда Гапалауну джыры «Байлагъа, бийлеге къаджау-къаршчы джырла» деген бёлюмге салыныбды. Макалени тюбюнде атлары сагъынылгъан китаблада да алайды. Быллай джазма, ётюрюкню сюйген коммунист идеологиядан къалгъанды. Алай а, Гапалау класс къазауат этмегенди, джарлы-бай деб айырмагъанды. Керти кёзден къарасанг а, Гапалауну джыры - кюу джырды. Джюз джылдан артыкъ заман кетсе да, бюгюн да сюйюб джырлайды эм тынглайды къарачаймалкъар халкъ Гапалауну джырына. Ол бюгюнлюкде да тас этмегенди не макъамыны, не сёзлерини ариулугъун. Гапалау-джырны юч версиясы: Гапалау5(Биринчи версия) Ёксюз болуб ёсген эдинг, Гапалау, Кёб къыйнлыкъ кёрген эдинг, Гапалау. Къарыусузгъа нёгер эдинг, Гапалау Анасына джигит туугъан Гапалау Сен джарлыгъа таянчакъ болуученг Ала ючюн сёзню таукел салыученг. Къарыусузлагъа сен кёпюр салыученг Анасына джигит туугъан ,Гапалау! Джарлы-къарыусузла ючюн кюрешдинг Алагъа джер юлюш алама дединг Тогъуз къама кириб ёлдюнг,Гапалау, Анасына джигит туугъан,Гапалау! Эки эгечинги артха етгененг,келгененг. Къарыусузланы унутмагъыз-дегененг, Анысына джигит туугъан Гапалау! Стауатда кюнге тогъуз къазан къайнайды, Джан джанынгъа тогъуз къама ойнайды. Ой,кюнге тогъуз къама джырлайды, Анасына джигит туугъан, Гапаплау! Артха турмай, намысынгъа уялыб, Сермешесе къызыл къаннга боялыб. Тогъуз киши да джан джанынган алыб. Анасына джигит туугъан,Гапалау. Джан алмадынг тогъузаулан тюйгюнчюн Джан алмадынг тогъуз къама киргинчин Джыгъылмадынг тогъуз къама тийгинчин, Анасына джигит туугъан Гапалау! Атанг джокъду кёзюнгю джумаргъа Ананг джокъду къан башынгы джуаргъа Эгечинг джокъду къучакълаб джыларгъа Анасына джигит туугъан Гапалау! Отунг кёмюлдю, эшигинг джабылды |