сурат 1      Аланьяны (къарачаймалкъарны) джерлеринде, бурунгу алан хазар шахарланы ташларында джазмала таба тургъандыла. Ол джазмала тарихде «эски тюрк рунала» атда белгилидиле. Бюгюнгю Къарачай шахарны къатында, хазарлыланы 6-9 ёмюрледе Хумара, Къара Кент къалалары болгъанды. Хумара къаланы (шахарны) къатында Токъмакъ Къаяда 6-9 асырда къазылгъан катакомбалада* тарихчиле руна джазмаланы табыб окъугъандыла. Сол джанында суратда джазма Токъмакъ Къаядан джазмады. Джазмалада тогъай тамгъаны тёгерегине эски тюрк рунала эшилиб, джазылгъады. Китабда тогъай тамгъа «М» харифди, тилибизде «М» тауушну тутады деб къабыл этилгенди7. Бу аланхазар джазманы Хабич улу «Бей Тегрим! (Бий Тейрим!) Бантал ёлюндю (ёлтюрюлдю), гагам (каган)* сенте басынты (сенде басдырылды)» деб окъугъанды7*. Амма китабда, тогъай тамгъа «М» таууш/хариф не ючюн болгъаны ачыкъланмагъанды. Тогъай тамгъа Науруз (сёз) бла байлам-лыды. Былайда бизге эм магъаналы тогъай тамгъаны тёгерегине аланхазар рунала эшилиб/чырмалыб тургъаны болады. Ёлчеми уллу тогъай тамгъаны тёгерегине гитче рунала эшилиб, тогъай тамгъа баш тамгъа болгъаны билиниб, ачыкъ кёрюнюб турады.     

Шаркъда (Кюн тууушда) миладиге* дери заманда Къытайны бойсундаргъан хунну юйюр, Гъарбда (Кюн батыда) миладиден сонгра Рим императорлугъун чачхан гунну юйюр да бирдиле. Бизде Кавказда 4 ёмюрде аланла булгъарла бла бирикген гунну/хунну юйюр да бирди. Орта ёмюрледе гуналан, гунбулгъар юйюрлени атлары гунман болгъанды. «Гунну» сёзню тюз ачыкълагъан кёрмегенме. Тюрк тилледе болгъан «Ю (Ü)» таууш бир-бир башха тилледе болмагъаны себебли ол тауушну «У» этиб къоядыла. Аны ючюн «гюнлю/кюнлю» «гунну» деб джазылгъанды эм айтылгъанды.
Гунну/гунман кюнге табынганлары ючюн Кюнню символу эм тамгъасы тогъай болуб руна джазмада бегигенди. Ала кеслерин «кюнлю/кюнню/гюнню» этгенлери ючюн тогъай тамгъа «мен» дегенни да тутханды. Сора кеч заманлада тогъай тамгъа «М» хариф/руна болуб бегигенди.
Ол заманладан бизде къуру руна джазмала къалмагъандыла. Гуналан, гунбулгъар, гунхазар заманладан тилибизде эсгертмеле кёбдюле. Сёз ючюн, «Анасыз баланы Кюню болмаз», «Кюнсюз джазыкъ». «Кюн ууата айланады», «бизни орамгъа да тийер Кюн», «анга/санга/манга Кюн тууду/чыкъды». Бу айтыула эм нарт сёзле бизге джарыкъ берген Кюн джулдузну юсюнден айтылмайдыла. Былайда «кюнлю-кюнсюз» сёзлени магъанасы «насыблы-насыбсыз, заууклу-зауукъсуз» магъананы тутады. Биз «гунну-гунман» болгъан, Кюнге табынган, Кюнню багъалатхан заманладан къалгъан айтыуладыла.
 
2.4. Гунну-гунман тамгъа Науруз тамгъаны аллы
Бизге джетген Науруз-Сылпагъар тамгъа тогъай тамгъадан башланыб, тюрлене-тюрлене Къарт Джуртда ташда керкилген бичимине джетгенди. Мен ангылагъандан тюрлениуле тюбюнде салынган суратладача болгъанды:
  №1 RESIM №2 = №2 RESIM №3 RESIM
 RESIM №4 RESIM №5 = №6
Быллай оюм этдирген: профессор Лайпанланы Къазий къарачай тамгъала тизмесине салгъан юч тюрлю Науруз тамгъала боладыла. Аланы (былайда ючюнчю, тёртюнчю, бешинчи номерли тамгъаланы) Лайпанланы Къазий эки кере басмагъа чыгъаргъанды8.
Алгъа Къазий тюз белгилеген Науруз тамгъаны- бюгюн Малкъарда тарихчиле терсине Наурузланы тукъумну тамгъасы этиб турадыла (М.Кудайланы, А.Гылаш)9. Науруз бир, Наурузлары башха, аны бла тамгъалары да башхады. (Наурузланы тамгъалары болгъан эсе башха тамгъа боллукъду.)
Къазий басмалагъан бешинчи номер тамгъа джайракъ этилиб ташда Науруз тамгъадан бираз бузукъду. Сылпагъар тийреде таш илкичде керкилген Науруз тамгъа бундан мийикди, пропорциясы башхаракъды. Эки ташда да Науруз тамгъаны мийиклик ёлчеми джюз болса, кенглигинде джюзден алтмыш джети барды. Бирбирле тамгъаны ташдача ёлчемлерин тутмай, Лайпан Къазийча, джайракъ салыб къоядыла.
(Казий салгъан тёртюнчю номер тамгъа терс сюйелгенге ушайды. Аны джыгыб сюйеб, мийиклигин бираз тюрлендиргенге эки джанында тамгъалагъа бегирек ушайды.
RESIM RESIM
Тогъай тамгъа гунну (гунман) юйюрлени кюнню белгилеген энчи тамгъалары болгъанды Гунман биринчи номер тамгъады - «Кюн, Мен» деген магъана тутханды. Заманланы узунлугъуна тогъай эки бёлюб, эки джарты этилиб, бир-бирине къошуб, джангы белги (тамгъа) къуралгъанды. Алай бла бир-бирине къысылгъан эки джарты тогъай Науруз тамгъаны ал формасы болгъанды (экинчи/ючюнчю номерле). Кёб заманла ётюб, бош бичимли, бир бирине къысылгъан джарым тогъайла аз-аз тюрлене, омакъ эм оюулу бола, ташдача бюгюн бичимине келгенди (бешинчи/алтынчы номерле). Дагъыда ташда тогъайны бичимин тёгерек сыз бла тартхан къыйынды. Андан эсе ташда тюзюне сызла тарта бюгюнгю бичимде Науруз-Сылпагъар тамгъа салгъан тынчды.
Бюгюнгю Науруз-Сылпагъар тамгъа бирикген эки джарым тогъайдан тюрленгенине, ол да толу тогъайдан башланганына ишек болмазгъа керекди.
Науруз сёзню башында ачыкълагъан «джангы джыл» байрам болуб, 22 мартха тюшюб, «Кюн экиге сынганын» эсгерирге керекди. Аны ючюн, бир-бирине къысылгъан эки джарым тогъай кюнню эки бёлюнгенин кёргюзтгени ачыкъ болады. Андан «Науруз» сёз бла «науруз тамгъа» байламлы болгъанлары, бир магъананы тутханлары ачыкъды.

№6 RESIM №7 RESIM №8

Учкуланга чыкъган Сылпагъарлары Науруз тамгъаны (№6) бир къанатын къурутуб, аны орнуна айрысы болгъан горизонталь сыз салгъандыла(№7). Айры сыз мен ангылагъандан эки ауузлу сылпакъ бычакъны белгилейди. Артда ол тамгъаны горизонталь симметрия кёзге таб болгъаны ючюн джатдырыб, башха тюрлендириб бюгюнге джетиб Учкулан Сылпагъарланы тамгъасы болгъанды (№8).
Тогъай тамгъа бла науруз (тогъай тамгъаны бирикген джартылары) тамгъа минг джылланы тутулгъанына ишек джокъду. Аллай фикирге-оюмгъа эркинлик берген: науруз сёзню магъанасы, науруз байрамы, науруз тамгъаны эскилиги, хунну-гунну юйюрлени узакъ заманлада джашагъанлары шагъатлыкъ этедиле.

3. Алтуч джулдузну къурамы-аланхазар тамгъа
Алты учлу (алтучлу/алтуч) джулдуз (тамгъа) бирбирине салынган эки ючучлу тамгъадан къуралгъанды. Аладан бири эркек тамгъа, бири тиши тамгъа болады. Андан сора ючгюл тамгъа кёкде учуб баргъан къан/къау къазгъа да ушайды. Ючгюл тамгъа къан/къау къазны символуду дерге боллукъду.
Къартджуртда таш илкичде Сылпагъар сырны тюбюне алтыучлу джулдузла керкилиб турадыла. Сылпагъар сыр бла алтыучлу джулдуз бирге салынганы тукъум къуралгъанын болгъанын кёргюзтеди дерге боллукъду. (башында эм китаб тышы суратлагъа къара)


                    РисунокСылпагъарКитаб ючучлу эркек хаз/къаз белги/тамгъа.      +      РисунокСылпагъарКитаб ючучлу тиши хаз/къаз белги/тамгъа      =      


                     =             эки ючучлу белги бирбирине къошулуб алтыучлу белги болгъаны бла тукъум къуралгъынын кёргюзтюучю белги/тамгъа боладыРисунокСылпагъарКитаб            
Ючгюл тамгъа къаз бла (къанатлы бла) байламлы болгъанына ийнаналмагъанга: «юч» бла «уч» (лети!) сёзле бир бирине ушагъанлары, алгъа бир сёз болгъаны кёрюнмеймиди?
Алтымюйюшлю джулдуз бла тукъум башланганда байламлылыкъ джокъду дегенге былай айтырыкъма: «алты» бла «ал» (аллы) сёз бир тукъумлу болгъанын кёрмеймисе сора? «Алты» сёзню экинчи магъанасы «начало»-«башы/аллы» болады. Андан бурунлада алтуч джулдуз тукъум болгъанны, башланганны кёргюзтюб тургъанды.


                «могендавид»      RESIM RESIM       хилал ичинде алтучлу Джулдуз, арасында нокътасы бла     



                      RESIM       RESIM      
Ючгюл тиши тамгъадан тюрлениб, бюгюнлюкде «сюймекликни тамгъасы, сюйген джюрекни тамгъасы» болуб саулай христиан дуньясына белгилиди.

3.1. Алтуч джулдуз- «могендавид» джулдузу
Бизни заманда алтуч* джулдузну аты дуниягъа чууут джулдуз болуб белгили болгъанды. Аны атына немча (идиш) тилде сёлешген европалы чуутлула «могендовид» деб джазадыла. Чууут (иврит) тилде Маген Давид болуб, Израильни байрагъында 1948джыл бегигенди. Быллай джулдузну бек эртде заманладан огъуна башха тюрлю-тюрлю миллетле тута келгендиле. Чууутлула джулдузну кеслериникиге санасала да «могендовид» сёзню магъанасын билалмайдыла. Давид алтучлу тамгъаны (джулдузну) къоруулау кючю барды деб ийнананыб кесини къалкъанына джаза тургъанды дейдиле10. Адамланы Аллахны бирлигине чакъыргъан, тилек-умут къуру Аллахдан болургъа керекди деб юретиучю Дауд файгъамбар (Давид) алтыучлу тамгъаны кючю-къарыу барды деб къалай ийнаныр? Аны чууутлула ангылаталмайдыла.
Мен ангылагъандан «моген» сёз тамгъа (джулдуз) бла чуутлулагъа биз хазарлыладан кёчгенди. Аланхазар тилде «бугъун» «богъун» тауушлу болгъанды. Магъанасы да «сакълан, джашырыл» деген орнун тутханды. «Б», «М» тауушла бизни тилде ауушуна келедиле, сёз ючюн мийик-бийик, мен-бен (тюрче), баджаргъан-маджаргъан д.а.к. Аны бла «бугъун/богъун» сёзню бир башха формасы «моген» богъанына сейир джокъду. Башха тилде бираз тюрленирге да болур.
Бурун хазарлыла тамгъаланы, джазыуланы, белгилени сакълау-къоруу кючю барды деб ийнангандыла. Ол эски адет бираз тюрленсе да бюгюн аланхазарлагъа джетгенди. Къуран сураланы тигилген къайиш ичине салыб, боюнларына дууала тагъыб айланганла кёбдюле. Ала къайишни ичинде къагытда Къуран сураланы сакълау-къоруу кючю барды деб ийнанадыла. (Макалени башында келтирген суратда аланхазар катакомба къабырда джазыуну функциясы/магъанасы да алайды: каган ёлюкню Тейриге танытыу эм каганны къоруу, сакълау.)
Бюгюннгю чууутлула айтыучу, Дауд (Давид) къалкъанына алтучлу джулдузну салгъанды деген хапар, хазарлыла къалкъанга, байракъга тамгъала салгъандан чыкъганды. Аланхазарда «бугъун/моген» сёзню магъанасы, ала тамгъалада сакълау кюч барды дегенге ийнаныулары аллай оюм келтиреди.
Къартларыбыз айтыудан, къарачайлыла коммунистле келгинчи къабыр сынташлагъа айны ичине алтымюйюш джулдуз салыб тургъандыла. Сынташха аллай белги уруб ёлюк «бугъун» болгъанын, асыралгъанны кёргюзтген болурламы. Тюркге барыб келген Хатуаланы Рашид, анда къарачай къабырлада, бу алтымюйюш джулдуз муслиман тогъайны ичинде, сынташлада кёрюб келгенди11.


      Фото №4     



           


     Фото №5: Быйыл 2009 джылда Тюркийеде Гёкчейайла элде сынташлада алтучлу джулдузла кёрдюм. (Китабны арт къабугъунда, былайда тюбюнде фотологъа №4, №5 къара). Гёкчейайла Эскишехир илине* (областына),Чифтелер ильчесине* (районуна) киреди.      

Къарачаймалкъар джамагъаты Гёкчейайла элине Килиса дейди. Гитче элчикди, адамлары кёбюсю шахарлагъа кёчюб, 40 юй/юйдеги къалгъанды. (Сылпагъарлары да барды къалгъанланы ичинде). 1940-1950 джылладан кеч салынган сынташлада алтучлу джулдузла кёрюнмейдиле. Биринчи сынташда (ал фотода №4) джулдуз хилал ичинде алты чапракълы гокга хансха ушаш керкилгенди. Бу сынташ 1947 джыл салынганды. 1952 джыл салынган сынташда (фото№5) джулдуз кеси джангыз керкилгенди. Быладан алгъа салынган сынташлада джукъ кёрюнмейди. Джумушакъ тытыр ташла болуб джазыулары-тамгъалары эригенди.
Тюркде 1940-1950 джыллагъа дери сынташлагъа салынган алтучлу джулдузла, Къартджуртда Сылпагъар тийреде 1897-1898 джыллада илкич ташлада салынган алтучлу джулдула,
бурун сынташлагъа алтучлу джулдузла салынган хапары-
бары бирден алтучлу джулдуз узакъ заманладан бери бизде энчи тамгъа болуб тургъанын кёргюзтеди.
Алтуч тамгъа (джулдуз) къарачаймалкъар миллетге тышындан чууутлудан келген тамгъа тюйюлдю. Ол аланыкъы болса аты «моген давид» боллукъ тюйюл эди. Къалканга да кеслерин къоруулар умутда салыб айланныкъ тюйюл эдиле. Алтуч тамгъа кесибизни алан хазар тамгъабызды. Алтучлу джулдузну къалкъанга чууутлула салгъандыла деб, чууутлула кеслери арт джыллада джазыб, джалгъан хапарла джайгъанга ушайды. Керти белгили болгъан а, алтуучлу джулдузланы герблерине алан/булгъар/хазар эм татардан славянлагъа кёчген аксюекле сала тургъандыла. Сёз ючюн, Тургеневы, Поливановы, Алымовы, Тимирязевы, Куракины дагъыда башха кёб орус, поляк, украин аксюеклени герблеринде алтыучлу джулдузлары барды.12 Герб- тамгъасы болгъан къалкъандан башланган символду.

3.2. Европа аксюек* тукъумлада алтучлу джулдузла
Аланхазар тукъумла тамгъаны бек эртде заманладан джюрютгендиле. Къарачайда тукъум къаумланы башчылары Адурхай, Будиян, Науруз 14-15 ёмюр арасында джашагъандыла. Ючюсюню да тамгъалары тогъай бичимден тюрленген тамгъалары болгъанды. Тогъай тамгъа эки-юч минг джылны алгъа турушхан гунну юйюрледен къалгъанды. Алай бла кеси миллетибизде огъуна, Адурхай, Будиян, Науруз юсюнде, тамгъа тутханыбыз минг-минг джылла болгъаны кёрюнюб турады.
Тамгъа тутхан адет европачы миллетлеге 12 ёмюрде джетгенди. Мен ангылагъандан, биринчи джолу оруслагъа поляклагъа кёчген аланхазар эм татар бийлени-мырзаланы юслери бла болгъанды. Экинчи джолу къачлы* джортоуулланы 11-12ёмюрле заманында селджук огъуз къауумланы юслери бла болгъанды. Къачлы сафарлыла* (крестоносцы) Куддус* (Иерусалим) ючюн туркмен огъуз къырал «Бюйюк Селджук Девлети*» бла кёб заманланы къазауат этгендиле. Бу къыралны къурагъан Селчук/Селджук Хазарьядан Къаспий Арал арасы огъузлагъа кёчюб, аскер башчы болуб, алайдан да тукъуму бла бирге бюгюнгю Тюркийе-Иран джерлеге кёчюб, селджюк къыралны тамалын 10 ёмюрде салгъанды.
Тюрк къауумла тамгъаны мал белгилерге тёрт аякълылагъа, къазауатда джер, душман-джууукъ айырыргъа байракълагъа, къалкъанлагъа салгъандыла. Бизледен къалкъанга тамгъа салыу адет Европагъа ётюб, герб этиу адетге бурулгъанды. Англияны королю 1128 джыл кийеуне/кюйеуне алты алтын аслан суратлары болгъан къалкъан бергенди. Ол къалкъан Европада биринчи гербге саналады13. Поляк тилден «herb» орусча «герб» болгъанды. Поляклагъа да немча (алман) тилден «Erbe», магъанасы къалыт-(наследство), сёзден кёчгенди. Немчала кеслери гербге «Wappen» атагъандыла. «Wappen» «аскер сауут» магъанада Waffen <http://de.wikipedia.org/wiki/Waffe> сёзню эски бичимиди. Европа гербле бла бизни тамгъабызны башхалыгъы барды. Бизде тамгъа бир бош белги болгъанды, алада герб бояулу омакъ болуб, кёб тюрлю суратладан къуралгъанды. Бизде тамгъа тукъумда сакъланганча, Европа эм орус акъсюек тукъумлада герб атадан улуна къалытны символу бола, къалыт* бла бирге кёче келгенди.
Бизни тукъум тамгъа тутхан эски адетибиз бюгюнлюкде саулау дуниягъа джайылыб, ишлетмен* адамланы адети болуб, уллу фирмаланы символлары-тамгъалары болуб турады. Сёз ючюн Мерседес, БМВ, Тойота эм башха уллу фирмаланы энчи тамгъалары-белгилери барды. Аллай бизнес тамгъаны (сатыу марка, лейбл, фирма белгиси) иесинден эркинликсиз бир адам тутаргъа болмайды.
Орус императорлукъда акъсюеклени тамгъаларын 1798 джылдан башлаб, бир китабха къоша-джыя сакълагъандыла. Бюгюнлюкде акъсюек тамгъа джыйымдыгъы* (общий гербовник дворянских родов) бир джангыз китабда Санкт-Петербургда Россияны Девлет-Тарих Архивинде сакъланады. (Российский Государственный Исторический Архив-РГИА). Ол китабдан тюбюнде суратлада эки герб.
Тюбюнде суратлада: аланхазарлыладан айырылгъан славянлада бий тукъумланы герблери. Орус, поляк, украин ичинде, герблеринде алтын бетли алтыучлу джулдузлары болгъан акъсюек тукъумла бек кёбдю. Былайда мен эки орус бла эки поляк-украин гербле салама.



      2-чи сурат: Къалкъанда алтын бетли юч алтучлу джулдуз бла бирмюйюзлю ат- Тургенев тукъумну герби (тамгъасы)14      



      3-чю сурат: Къалкъанны ортасында кюмюш окъ, окъ тюбю алтын хилал, башы алтын алтучлу джулдуз. Къалкъанны сол джанында мюйюзлю ат, онг джанында аслан14      


      4-чю сурат: 1413 джылдан башлаб джюрютюлген Украина да, Польша да, Литва да 350 тукъумну тамалы болгъан «Лелiва» атлы герб (тамгъа). Кёксюлдюм къалкъанда сары хилал башында сары алтучлу джулдуз      



      5-чи сурат: Польшада 17 ёмюрде джюрютюлген татарлыладан чыкъган Вишневецкие бий тукъумну аты «Карыбут»! болгъан герби (тамгъасы). «Леливаны» тамалында этилген кёксюл калкъанда акъ къач, къач тюбюннде сары хилал, хилал тюбюнде алтуч джулдуз.      

Татар-тюрк тукъумладан башланганга санаб, Н.А. Баскаков 300 орус аксюек тукъумну юсюнден китаб джазгъанды15. Акъсюек тукъумланы тамгъа джыйымдыкъгъындан* алыб, Баскаков ол тукъумланы кёбюсю Алтын Ордадан* кёчгенди деб бегитеди15. Орус аксюеклени ичинде ючден бирини герблеринде, Тургеневы, Поливановы, Алымовы, Тимирязевы, Куракины дагъыда башхалада алтын алтыучлу джулдузла бардыла. Джулдузла герблени асламысында алтын хилал ичинде салынгандыла.
Ойлашла:
Биринчиси, орта ёмюрледе чууутлуладан чурукчула, темирчиле, сатыучула башха ишчиле чыкъгандыла, ансы ала христиан-муслиман ичлеринде аксюекле болмагъандыла.
Экинчиси, тюрк-татар тукъумлу орус аксюекле герблеринде хилалны кёб салгъанлары муслиман къанлары болгъанын билдиреди. Андан сора хилал бла алтучлу джулдуз сары (алтын) бетли болгъаны гунманла (куманла) бла эм Кюн бла байламлы болгъанларын билдиреди. Муслиман дин бла чууут дин, гунну/гунман къаум бла чууут къауум бек башхадыла.
Ючюнчюсю: орус-поляк аксюеклени герблеринде алтыучлу джулдуз, Сылпагъар 1897-98 джылгъы ташлада алтучлу джулдуз, Тюркийеде къарачай къабырлада алтучлу джулдуз- барыны аллы-башы бирди, чыкъган джери бирди- ол да Хазар къаганатды.
Тёртюнчюсю: чууутлула «могендавид» алтучлу джулдузну ата-бабабыз гун-хазарлыладан, бизден алгъандыла.

3.3.Хазарладан сакъланган къарачаймалкъар атла эм тукъумла
Бурун хазарлыланы атлары бюгюн эки уллу тюрк миллетде сакъланады. Аланы бири 35 миллионлу азербайджан миллет, экинчиси 14 миллионлу къазакъ миллет. Азербайджанлыланы тюз атлары «аз+эр» сёзледен къуралыб фарс тилде «азери» формада сакъланганды. Иранда азербайджанлыла кеси кеслерине эм хоншу миллетле «азери*-азари* тюркле» дейдиле. Азербайджан ат «азери+бай+джаны» сёзледен къуралыб, Иранда бир джерни атыды.
«Къаз+акъ/хаз+акъ» хазар атны бир тюрлюсюдю. «Къаз» сёз кыпчакъ/ногъай тилде къатыракъ айтылгъан эм «хаз/аз» сёз огъуз тилде бурун джумушакъ айтылгъан бир сёздюле. Къарачаймалкъар миллетде «хаз-газ-гас-къаз-къас, аз-ас» сёзден къуралгъан кёб атла эм тукъумла барды. Бу сёз тилибизде бюгюн «къаз» тауушда айтылады.
«Къ, к, х, гъ» тауушла тюрк тилледе узун заманлада тюрлене-ауушуна айтылгъандыла. Огъуз джумушакъ айтыуда «къ, х» тауушла бирбирде тас болуб да сёлешинеди. Андан келеди «къаз-хаз» «аз» болгъаны. «Къаз-хаз» бютеу тюрк миллетледе бир магъанада болгъан энчи аланхазар тюрк сёздю. Алда болгъан джумушакъ «х-г-д» тауушлу огъуз тилибиз ногъайлыла бла хоншулукъда кёб асырланы джашагъаныбыз себебли бюгюн «къ-к-т» тауушлу къатыракъ къыпчакъ тилге джууукъ болгъанды.
Ата-бабабызны бир къаууму «къаз» уча, джюзе, чаба, джюрюй билгенине кёзлери къараб, анга кеслерин ушатыргъа сюйген заманлада кеслерине «хаз эр/къаз эр» ат алгъандыла.
«Къаз», «къан къаз, къау къаз» деб (орусча «лебедь») ариу кючлю къанатлыгъа айтхандыла.
Кавказда алай тургъанлайына бу сёзбашладан къуралгъан топоним-гидроним атла топпа толуду: «къау+къаз» =Кавказ. Къаз+бек=Казбек Ара Кавказда мийик тау. Къаз+бий =Каспий, Азия = Ассия, Хасаут/Хасаука/Хасав-юрт д.а.к.
( Биз «Къазбий» айтычу тенгизни аты ногъайлылада Каспий болуб, орусха ол формада кёчгенди. Ол тенгизни тюркче-азериче аты «Хазар дениз» болады. Бир тенгизни аты бир сёзден башланыб, тюрк тилледе бираз башхаракъ айтыу Къаспий-Хазар ал джазгъанларыма далилди).
Кавказда, Евразияда «къаз/хаз» сёзден къуралгъан атлагъа тенглик этген бир ат джокъду. Миллетибизде «Алан, Къарачай, Къарча, Тау, Малкъар» сёзбашладан къуралгъан атланы, тукъумланы бирбирине къошуб санасакъ да, «Хаз-Газ-Гас-Къаз-Къас-Аз» сёзбашладан къуралгъан атланы эм тукъумланы санына бары бирден джеталмайдыла. Бу болум да хазарлыла бизни ата-бабабыз юзюк болгъанына шагъатды.
Къарачаймалкъар тукъумланы ичинде санаб, «хаз-газ-гас-къаз-къас, аз-ас» сёзбашладан къуралгъан ишексиз 13 тукъум чыгъарама.
Aбазалары, Абазалылары, Абезехлери, Айбазлары - бу тукъумла эб+хаз (абхаз/абаз) сёзден къуралгъандыла. (Айбазларына Къарачайда хаман «эрменлилесиз сиз» деб чам этедиле. Къарачайгъа Айбазлары эрменлиле болуб келмегендиле, хазарлыла болуб, эб-айб хазла болуб, эрмен ичинде эрмен болуб къалмайыкъ деб, Ата Джуртларына къайтхандыла. Абхаз/Абаз Айбазгъа бурулгъанына далилле: къазакъланы патчах заманда атлары- киргиз-къайсакъ, Адабол-Айдабол-атабол) . Баразлары (барс+хаз/аз), Биязирлери (бий+аз+эр) Гилястанлары (гил/гел+ азтан, хаз/аздан келген), Газалары/Газайлары (хаз/газ+ай), Гасийлери (Гассы эркиши атдан), Джангоразлары (джангыр+аз, джёнгер+аз), Къазакълары (къаз+акъ), Къасайлары (къас+ай), Хасайлары /Хасаулары (хас+ау/ай), , Мыртазлары (мырт+аз, мырды/мылы джерден аз, неда узакъ «мырт» джерден «аз»)16. (Атны ахырында -ай/ау къошакъчыкъ ийнакъны, эркелетгенни кёргюзтеди: Къас+ай, Хас+ау).
(Эсгертиу: «Къаз/хас/ас/аз/» сёзбашладан тюрлениб, къуралгъанга ушасала да, экилиге санаб, Черкеслери (Черек+аслары), Хосу+лары, Хоза+лары, Бархоз+лары, Джернеслери (Джёрне+аслары) тукъумланы, Къайс+ын, Аза+мат атланы хазар тизмеге къошмайма.)
Бу джазылгъан тукъумланы эм джашы 150 джылны алгъа эм эскиси 300-400 джылны алгъа башлангандыла. «Къаз-хаз» сёзбашдан къуралгъан атларыбыз атауулларыбыз иги кесекди: Къасбот, Хазбулат, Къасай, Къасым, Касох, Гассы, Газах, Аза, Азнор, Алхаз, Казбек д.а.к.
Хазарлыла бла байламлы тукъумланы-атланы тюрлю-башха кёблюгю, хазар къан бизде тыш къан тюйюл, кесибизни ата-баба къаныбыз болгъанын кёргюзтеди. Саналгъан хазар тукъумла илкичледе-сынташлада сакъланган алтучлу джулдузла хазар джулдузла болгъанына далил боладыла

4. Къарча джулдузу эм Науруз-Сылпагъар ал тамгъасы (2010дж июнь)
Китабны джазыб бошаб, быйыл февраль айда басмагъа бериб, чыгъарын сакълаб тургъанда, Джингирикден бир къартыбыз телефон къагыб, адамладан да айтдыртыб манга сёзю болгъанын билдирди. Къартыбызгъа, Сылпагъарланы Мурадинге тюбеб джангы тарих хапарла алдым.
Бу статьяны башында быллай ойумла джазгъан эдим: "Науруз-Сылпагъар тамгъасы тогъай тамгъадан башланганды, тогъай тамгъа да Кюнню символуду, Науруз тамгъа Кюн экиге бёлюнгенин кёргюзтген эки джарым тогъайны белгисиди". Науруз тамгъаны тюрлениулери былай болур деген суратларын, эки джарым тогъайны белгисин салгъанем. Аллай тамгъаны ташда Джингирикде кёрюб къойдум. Суратларыма, фикирлериме далилге Науруз-Сылпагъар тамгъаны ал формасын табдым. Энди тарихлени эм Науруз-Сылпагъар тамгъаны суратын китабха къошханма. Фотосун салама:


           
Тамгъалы таш илкич Сылпагъарлары Габий тийреде, Джингирикде орамда сюйеледи. Илкични джигит Дебошну атындан, Дебошну джашы Баракъдан туугъан Юнюс 1895дж Къартджуртда Сылпагъар тийреде салгъанды. Ташда Дебошну аты джазылыбды17. Бир замандан Юнюс юйюн-джерин Мурадинни атасына сатыб, Тебердиге кёчгенди. Сюргюнден къайтханда илкич ортасындан сыныб тургъанын кёрюб, Мурадин бла къарнашы тыш адам аман этмесин къоркъууда ташны юйлерине келтиргендиле17.
Таш илкични башха джанында хилал ичинде алтучлу джулдуз керкилиб, аны тюбюнде да араб харифле бла 1895джыл джазылыб турады. Алтучлу джулдузну арасында иги билинген нокъта, тёгерек белги барды. Экинчи фотогъа къара: