Къайнакъла:
1. Хасанланы Назир «Къарча» Черкесск 1994дж 353-354бетле
2. Каппушланы М.З. «Къарт атамы атасыны айтхан хапарлары» Черкесск 2001дж. 7-11 б.
3. Хасанланы Назир «Къарча» Черкесск 1994дж 341-342бетле
4.Лайпанов Къазий, «Карачай и карачаевцы» Черкесск 2005дж 36 бет
5. http://salpagarov.narod.ru/tuqumla/preface.htm
6. Байрамукъ улу Умар Къарачайлы «Кладезь народной памяти» Черкесск 1993 63бет («Советская тюркология» № 1 1984 83 бет журналдан)
7. Хабичев М.А. «Карачаево-балкарское именное словообразование» Черкесск 1971дж.,17-21 бетле
7* Хабич улуну китабыныны биягъы бетлеринден
8. «Ас-Алан» журнал №1,1998дж, арт тыш къабугъуну ичинде, Лайпанланы Къазий «Тюркский мир: истоки и связи» Черкесск 2007дж, 127 бети
9. Алан Глаш «Карча», Нальчик 2008дж.,200 бет
10. http://ru.wikipedia.org/wiki/Звезда_Давида
11. тарих илмуланы кандидаты Хатуаланы Рашидни аузундан 2006дж.,Черкесск ш.
12.Н.А. Баскаков «Русские фамилии тюркского происхождения» Москва 1993г. фото 96-97 бетле арасында.
13. Wikipedia -орус версияда «герб» сёз.
14. Герблени (тукъум тамгъаланы) суратлары бу адресде http://gerbovnik.ru/
15. Н.А. Баскаков «Русские фамилии тюркского происхождения» Москва 1993г
16. Къарачаймалкъар-орус сёзлюк Москва 1989дж, 791-797бетле
17. Сылпагъарланы Мурадин Мухаммад улу (1939дж.) Джингирик эл
18. Сылпагъарланы Казбек 51 джылда Черкесск ш.
19. Сылпагъарланы Ислам Мухаммад-улу (1928 дж.) Ючкёкен эл
20. Китабны ал-арт тышында эм статьяда фотоланы автор кеси этгенди.







АЛАНХАЗАР СЫРЛАРЫ:
гунман, алан, хазар, балкъар, къарачай
Ахмад Сылпагъар (октябрь2009- июнь 2010дж)

I. Гунман, алан, хазар, балкъар, къарачай -бир тукъумлу миллет
Бютеу Кавказны джерлеринде (Къарачай Малкъар джерлеринде да) минг джылланы ичинде атлары тюрлю-тюрлю айтылгъан юйюрле: алан, булгъар, къойман/куман, хазар, барсилле, ауар эм башхала джашагъандыла. Атлары башха болгъанлыкъга тиллери, ашлары-суулары, джашау халлары бирча болгъанды. Тарихчилени кёбюсю быланы барын бир биринден айырыб, хар бирин башха миллет этиб джазадыла. Мени кёлюме келген бла была бары бир аланхазар (къарачаймалкъар) юйюрдю. Бу фикир, бу оюм Уллу Къарачайда къаумланы, науруз тамгъаны, сылпагъар атауулланы тинтгенден, аланы башха бурун юйюрле-къаумла* бла тенглешдиргенден ачыкъланады. Уллу Къарачайны атауул-тукъум-къауум къурамы, тукъумланы юлешиниу эм биригиу адети - бурун эски тюрк юйюрлени юлешиниу эм биригиу ызларын эм къурамларын тутадыла.
Алая, бу фикирни бегитир ючюн алгъа бизни джерледе бурун джашагъан юйюрлени юсюнден къысха билги берирге керекди.

1.1.Гунну-Куман
Тарихчиле «гунну» «куман» юйюрлени да кёб ёмюрлени бирер башха этиб джазадыла. Алай болсада, орта ёмюрледе Европада «куман» атда айтылгъан белгили юйюрню, ал формасы бизни тилде «гунман» болады. «Гунман» ат да, «гунну» ат да, бир «gün/kün» сёзбашдан чыкъганы ишексизди. Ал джазгъанымдан «гунну» ат «гюнню/кюнлю-günnü/künlü» сёзден болгъаны ачыкъды. «Гунман» ат «гунну» атны бир башха эм кеч формасы болгъаны да туурады. «Гунман» атны башха тюрлюсю «гунмукъ > кумукъ» да болады. Кёб заманланы узунуна, кёб джерлени юсюнде бирер башха айтылса да бу атла бир тукъумлу юйюрню атыды: гунну/хунну, гунман/ кюнмен/куман/къойман, гунмукъ/къумукъ.
Тарихчиле Европада «куман» - орусча «половцы» бир юйюрню аты болгъанын ишексиз бегитедиле. Орусда «половый» сёзню магъанасы «саргъылдым, акъгъа тартхан сары» болады. «Половый-половцы» сёзден ачыкъланады гунманла кеси кеслерине «кюнлю/гунман» айтхан атны орусха «акъ-саргъылдым» магъанасы кёчюрюлгени. Кюнню бети не акъ не сары не саргъылдым болады. Анданды бизни тилибизде акъ эм сары бетле (бояу) айырылыб къалгъан бетледен багъалы болгъаны. «Сары» сёзбаш бла байламлы къарачаймалкъарда быллай атла эм тукъумла: Сары, Сарыбаш, Сарыкъыт, Сарукку, Саракай, Сардиян, Сарыбий, Сарухан/Сарыхан, Сарым/Сайрам, Сарыкъыз, Сарыджаш бардыла. (Бу сафда базыкъ харифли атла тукъумладыла). «Сары» сёзден кёб ат-тукъум болгъаны да бизни гунну-гунман-куман-половцы юйюр бла байламлылыгъызны шагъатыды.
Дагъыда, орта ёмюрледе европачы джолоучула салгъан карталада Къарачайны джерлерине «Комания-Comania/Kumania» ат берилиб турады. «Гунман/куман» атдан къыралны- джерни аты «Кумания/Комания» болгъанына сейири джокъду.
(Бу билги алда «Джуртубузда тогъай тамгъаны эсгертмелери» билги бла байламлады. Экисин бирге окъу.)
1.Джуртубузда 6-9 ёмюрледе салынган тогъай тамгъала,
2.тогъай тамгъаны «мен» магъанасы,
3.тилибизде Кюнню уллу багъалатхан бурунгу айтыула,
4. «Сары» атла кёб болгъаны
5. эски карталада джуртубузгъа Кумания ат бериу- бютеу барысы миллетибизде болгъан гунну-гунман тукъумлагъа ачыкъ шагъат этедиле.
1.2. Алан
Алан- бюгюнге дери сакъланган эски атыбызды. Алийланы Умар* Баблаш улу биринчи болуб «алан» сёз «огълан/улан» сёзден тюрленгенин джазгъанды. Бизде «улан» сёзню, ал формасы «укълан/угълан», азериледе «огълан» болады. («Окъ/укъ» сёз- садакъ окъ, герох окъ, эркиши урлукъ магъанасы барды.)
Умар джазгъандан, матриархат заманладан къалгъан сёз «окъгыз >огуз» болады01. Матриархат* кетиб, патриархат* келген заманладан къалгъан сёз «окълан>огълан>улан» болады. (Къарачаймалкъарда «окъгыз-огъуз» замандан къалгъан адетле эм ызла миллетибизде бек кёбдю, сёз ючюн, ана джууукъланы, эгечден туугъанланы артыкъ багъалатыу, нарт* эпосда эмегенле* бла сермешиу)
Умар джазгъандан ахырында «огълан/улан» сёз «алан» сёзге бурулгъанды.
Амма мени сартын, Умарны тюзге санасакъ да, «алан» сёзню магъанасы андан терен эм эски кёрюнеди.
Бизде огълан/улан сёз кибик башха сёзлерибиз эм адам атларыбыз бардыла: аслан, къаплан, Таулан, Сослан, Темирлан (Тамерлан). Башха тюрк миллетледе да «лан» сёз эм сёзде «-лан» къошакъ барды. (Сёз ючюн башкирлиледе «булан» - (олень) бууну атыды.)
Ала/алан сёз киштиксел джыртхыч (этчи) юйюрде «аслан-къаплан» атларында сакъланганды. Мени сартын «алан» барсны (леопардны) аты болгъанды.
Биз миллетге белгили, кеси тилибизде аты болгъан быллай киштик* юйюрлю* джыртхычла* бардыла: киштик (кот), аслан (лев), къаплан (тигр), барс (леопард)*, акъ барс/ала барс* (ирбис), джолбарс (каспийский тигр), кичи/уучу барс* (гепард), сюлесин/джаз киштик (рысь).
Барс (леопард) бла акъ/ала барс бир бирлерине бек ушагъан джырхычладыла. Ауурлукълары бла сюеклери ала барс бла барсны (леопардны) тенгишдиле. Барс акъ барсдан бираз уллуракъ-ауурлуракъ болур. Акъ барсны тюкю барсдан (леопарддан) узун эм къалын болады, териси акъсылдым. Аны ючюн аты акъ барс эм ала барс болгъанды. Леопардны (барсны) тюгю/териси талгъыр сарыгъа бек тартады. Ала/акъ барс тау миийкледе-къаялада джашагъанды. Барс кёбюсюне тюзледе тургъанды, таулагъа чыкъса да сууукъ мийиклеге чыкъмагъанды.
(Леопардла-барсла, гепардла бурун Шимал Кавказда таулада, эки тенгиз арасы тюзледе иги джайылыб болуб, орта ёмюрледе къуругъандыла. Къыбла (Гюней) Кавказда Зангезур-Нахичевань* джерде леопардла аз-бузчукъ къалгъанды1.
Кавказда эм Азияда бурун джашагъан къапланны аты «джолбарс» болгъанды. Ахыр джолбарсны Гюрджюстанда 1922джыл ёлтюргендиле. Бюгюнлюкде «джолбарс» ат орусда къалыб, ал магъанасы да унутулуб, оруслула итлеге «Джульбарс» деб кёб атаучандыла. Джолбарсны башха белгили атлары каспий/мазандаран/туран къаплан болгъанды2. Ол бир кюнге талай джюз къычырымланы (км) джюрюучю болгъаны ючюн аны бизде экинчи аты «джул/джол барс» болгъанды. Орта ёмюрледе орус гиназла* гепардланы кючюклей тутуб, ёсдюрюб, итча къолгъа юретиб, уугъа чыгъарыб тургъандыла3. Немча тилде гепардны аты «Jagdleopard»-«уучу барс» болады. Мени кёлюме келген бла ала ол джумушха аланхазар каганладан-ханладан юрениб, ууну кичи барс бла алай бардыргъандыла. Киштик тукъумда гепард чабыучу-сюрюучю джыртхычды, къалгъан киштик юйюрлюле мараб чынгаб тутуучу джыртхычладыла. Гепардла (уучу/кичи барсла) Азербайджанда сакъланыргъа болурла. Киштик джыртхычланы латин аты «пардус» болады. Латин тилге урумлула «леон+пардус» айтыудан кёчгенди. Кеси да «пардус» сёзню аллы «пард»- «барс» сёзге бек ушайды. )
Мени кёлюме келгенден, Шимал Кавказда барсла къуругъаны бла «алан» атны ал магъанасы да унутулгъанды.
«Ала» сёзню эки магъанасы барды; «1.къолан бетли, 2.джарыкъ бетли», (орусча 1.«пестрый 2.светлый»). «Къолан бетли» магъанада «ала-къола» сёзню бирлешдириб огъуна къоябыз. Бир-бирде «ала» сёз «алан» сёзню орнуна джюрюген адети да барды. Сёз ючюн, саламлашыуну бир тюрлюсю: «Ала!, не этесе! Алан!, къалайса!» Бу мисалда «Ала» сёз бла «Алан» сёз бирдиле.
Джыртхыч джаныуарлагъа джангыдан къарасакъ, бютеу джыртхыч киштикле бирден талгъырдыла, аланы териси-къарамдысы «алады» эм «къоланды».
«Ала» сёз барсны аты- «боз» сёз бёрюню аты. 1989джылгъы «Къарачаймалкъар-орус сёзлюкде» былай айтыу барды «боз иркине бошланыргъа», магъанасы орусха «кеси излегенича этерге» деб кёчюрюлгенди. Ким болады былайда ирклеге бошланыб, сюйгенича этген? Джууабы да туурады, ирклеге бошланыб, сюйгенича этелген «бозду», ол да бёрюдю!
Бизни миллетни бир затны бетин эм бояуну шартын белгилеген сёзле бла энчи айырма магъанада энчи затланы белгилеген адети барды.