1.«Акъ» сёз затланы бетин белгилейди ангылатады сёз ючюн: акъ къумач, акъ тон, акъ баш д.а.к. Аны тышында, «акъ» сёз «сют бла сютден этилген ашланы» бирикдирген атыды. «Къара» сёз затланы бетин белгилейди, сёз ючюн: къара къуш, къара аякъ, къара кёнчек д.а.к. 2.Аны тышында, «къара» сёзню «харифле, джазма» магъанасы. «Къара танымайды, къарангы адамды» деб бурун окъуй-джаза билмеген адамгъа айтхандыла. «Къара» сёзню эски формасы «гара» сёзден орусха «гарамота-грамота» сёз «джазма» магъанада кёчгенди. «Къара» сёзню «къаракъол» формасы орусха «каракули» сёзлей кёчюб, магъанасы «танылмагъан джазма» дегенде бегигенди. «Къара» сёзню «джазма-хариф» магъанасы чууутлулагъа «къара таныгъан» адамларыбыз бла бирге кёчгендиле. Чуут динде къарачаймалкъар (аланхазар) тилде сёлешген «караим» къаум барды. Чуутлула кеслери «караим» сёзню «читающие- окъуучула» деб кёчюредиле. «Караим» сёзню ал формасы «къарайым» болгъанды, магъанасы да- «къара таныгъан адамма» бизни тилден ачыкъ болуб турады. «Ала барс» дегенге ушаш «ала чабакъ» тау суулада эм татымлы чабакъ (форель). Алай бла «боз» сёзню башха магъанасы «бёрю», «акъ» сёзню башха магъанасы « сютден этилген ашла», «къара» сёзню башха магъанасы «джазма, харифле» болгъаны ишексиз туурады. Ызы бла алда мисаллагъа ушаш, «ала» сёзню башха магъанасы «барс» болгъаны экили этмейди. «Алан-лан» сёзле башха миллетледе ушаш тауушлада эм джууукъ магъанада сакъланган бичимлери барды. «Аслан» французча эм ингилизче «lion», испанча «leon», славян тилледе lev/law болады. Гюрджю, эрмен, башха европа тилледе аслан магъанада Леван, Леон, Леуан эркиши атла джюрюйдюле. Алай бла евростатика тилледе джууукъ «лан, леуан, леон, лайон, леу, лев» тауушлада сакъланыб, «аслан» джыртхычны аты боладыла. Бизни тилде да «лан» сёз киштик джыртхычланы атларында джарым къошагъы болуб «ас+лан, къап+лан» сёзледе сакъланганды. Аны тышында «-лан» башха сёзледе-атлада «огълан/улан, булан, Таулан, Сослан…» сакъланганды. Аны тышында кеси кесибизге «ала, алан» атыбызда да сакъланганды. Мени сартын, тюрлю-тюрлю миллетледе «алан-лан» сёзню (сёз къошакъны) джууукъ тауушу киштик джыртхычны аты болгъаны ишексиз туурады. «Алан» бла «лан» бир сёз болгъанына орус тилде далилле бардыла. Бизде «алан» (леопард-барс) сыйлы джаныуар, тотем* болгъанды. Оруслула джашагъан сууукъ джерледе быллай киштик джыртхычла джюрюмегендиле. Орусгъа сыйлы эм уллу магъанасы болгъан, аланы джерлеринде джашагъан «олень», «лань» джаныуарла болгъандыла. Орус тилде «А» харифге башланган энчи сёзлери джокъдула. Сёз ючюн бизни «алаша» сёзюбюз алада «лошадь» болгъанды. Аны ючюн, бизде «алан» тотемибиз киштиксил джыртхыч, алада «олень»-буу эм «лань»-марал болгъанды. Олень (Буу) бла Лань (Марал) бир юйюрлю, бир-бирлерине ушаш джаныуарладыла. Аны ючюн «олень» бла «лань» бир-бирене ушаш сёзледиле. «Алан» сёзню аллында «А» таууш «О» тауушха бурулуб «олень» болгъанды, эм «алан» сёзню аллында «А» таууш тюшюб «лань» болгъанды. (Биз тилде «буу», орус тилде «олень/лань» сёзлени ортасында болуб, ол сёзлени бирикдирген башкир/башкорт тилде «булан» сёз барды.) Ахыр оюмну былай этеме: 1. «ала-алан», «алан*-лан» бир магъанада болгъан ала/акъ барсны эски эм бир башха атларыдыла. Ала-алан-лан сёзле огълан/улан сёзден алгъа къуралгъанга ушайды. 2. «ала-лан» тотем болгъан заманда, ата-бабабыз (укъ-окъла) кеслерин аладан туугъаннга санаб, «огълан-улан» болгъандыла. («укъ/окъ» сёзню ал магъанасы 1.семя 2.стрела 3.сын болгъанды) («Ачыкъламада» «тотем» сёзню ангылатмасына къара.) 1.3. Барс-Барсил Барс-ас . «Барс» сёз бла «ас» сёз бир магъананы тутадыла. Асланны башха тюрк тилледе эм монголча «арслан» болады. Андан «арс», «ас» бир сёз болгъаны ачыкъ билиниб турады. Дагъыда тюрк огъуз тилледе сёз аллында «Б» таууш кетген джорукъ барды. Сёз ючюн, бизде «иш Болду»- огъузлулада «иш Олду». «Аллай-быллай, алас-булас, анда-бунда» сёзледе «Б» таууш кетген кибикди. («Алас-булас» ала барс сезден тюрленген болурму?). Сёзню аллында «Б» («М») таууш кетген адет, «бен(мен)»-«ол» сёзледен, «биз»-«ала» сёзледен келеди. («мен» сёзден «бен» сёз эскиди). Бу джорукъну эсгерсек «барс»>«арс»>«ас» тюрлениулеге ийнанган къыйын тюйюлдю. Бизни тилде «арс» сёзню, эки минг джылны алгъа джашагъан урум тарихчи Страбон, бузукъландырыб «аорс» этиб джазгъанды. Тегей тарихчиле да «тегей тилде «урс» сёзге ушатыб, «аорс» сёзню «акъ» этиб кёчюредиле. «Аорсла» аланланы бир бёлюклеридиле. Страбон джазгъан «аорс» «арс» сёз болгъаны туурады. Тиллери эм къанлары бла бизни бла бир уядан чыкъган маджарлыла* асланны атын арслан, аорс сёзле кибик «oroszlán» этиб джазадыла. Бизде «барс» сёзню къазакълада эм якъутлада бичими «барыс» болады. Кесибизде «барыс» сёзде «Б» таууш тюшюб «арыс» болуб, артда «ырыс» сёзде сакъланганды. «Барс» тотем болгъандан «ырыс» сёзде ол магъанасы «ышанладан къоркъуу эм тобасы болгъан зат» магъанада сакъланады. «Барыс/барыз» сёзден «ырыз» сёз «сый-бет» магъанадан сакъланганнга ушайды. «Ырыс-ырыз» сёзлени магъаналары «барс/барыс» тотем болгъанын, сыйлы багъалы болгъанын кёргюзтедиле. Ыйыкъны ортасында Барас/Бараз кюн болгъаны да барсны багъалатхандан, ыйыкъда бир кюн барсныкъы болгъанын кёргюзтген бир кюндю. Тарихчилерибиз барас кюнюбюз урумлулада Параскева* сёзден келгенди демек оюм джангылычды. Параскева 3 емюрде джашагъанды. Урумгъа «Параскева» ат бизде Бараскай атдан кёчген кибикди. Бурун оруслулада «Параскева» деб Байрым кюнге айтхандыла. Урумлула да Парис, оруслула да Борис, кесибизде Парис, Барыс (Баразбийлары тукъум) барс сёзден башлангандыла. Иранлыланы бурун атлары «парс» болгъанды. Европагъа урумлуладан кёчюб «перс» болгъанды. Миладиге дери 9-чу ёмюрде ассирия* джазмалада «парса» сёз табылыб, алимле ол иранлыланы аты болур деген оюмгъа келгендиле . Ол сёзню «(кенг) ёшюнлю» деб кёчюредиле4. Ассирия* джазмаланы башха тюрлю кёчюрюб «къырал чек», «къыйырда джер» деб кёчюредиле. Алай бла юч минг джылны алгъа узакъ джерледе болгъан «парс-перс» сёзде бизде «барс» магъанасы джокъду. Тегейлиле кеслерине къырыл- республика гербге барсны салгъандыла. Тегей-дюгер тилледе киштиксел джыртхычланы атлары былайды: барс/леопард - фыранк, мысы, аслан -домбай, къаплан-тигр, гепард - сёзлюкде джокъ, рысь- стай киштик-гэды, дюгерча-тикис домбай-домбай, айу/аю-арс. Дагъыда эсгерирге кереклиси «домбай» сёзню алада бир-бирине джууукъ болмагъан юч магъанасы барды: 1. аслан, 2.домбай/доммай 3. кючлю, уллу, къарыулу (великан, силач, могучий ). Фыранк сёзню башы «фыр»- «къой/ирк» магъанасы барды. «Мысы» сёзню экинчи тюрлению «мысын» болады- магъанасы да «кеси аллына къошаргъа, тюрлендирирге-сочинять, придумывать» болады. Тегейлилени «мысы» атлары къарачай-балкъар «барс» сёзден тюрленгенге ушайды. Татар-башкир тилде «бэсей-песи» киштикни атыды. "Бэсей-песи" сёз бла тегейлиле айтхан "мысы" бир-бирине ушагъаны уа туурады. Тюрлю-тюрлю киштиксел джыртхычла бир уядан чыкъганча тилибизде аланы атлары да бир-бирине ушаб: аслан-къаплан, алабарс-барс-арслан эм кесибизники болгъанларын билдириб турадыла. Тегейлиледе быллай ушашлыкъ, гармония, симметрия джокъду. Бир атны бир джерде биреуленден, экинчи атны башха джерда башхадан эшитиб киштик джыртхычлагъа алай атла атагъанча болуб турады. Аланы тотемлери айю не домбай болгъанга ушайды.  сурат 1 1745 джыл тарихчи Вахушти Багратиони джазгъан китабда гюрджю Мачабели бийге аталгъан бу суратчыкъны тегейлиле кёргендиле. Мачабели Гюней (Южная) Осетияда джашагъанды аны ючюн барс бизни тотем болгъанды деген оюмгъа келгендиле. Сора барсны Кюзей (Северная) Осетияны миллет герблерине (тамгъасына) сайлагъандыла. Барсны аты кеси тиллеринде ишексиз кеси сёзлери да болмагъанлай. Алания атны да ётюрюклени джая кеслерине бизден урлаб алыб турадыла. Орусда киштикни къоркъуб «брысь» деб къыстаулары да «барыс» сёзденди. «Барыс» сёзде аллында «Б эм А» таууш кетиб орусда «рысь» ат къалгъанды, ол да джаз киштикни (сюлесинни) атыды. Барыс-ырыс, барыс-рысь тюрлениуле да барс-ас тюрлениу болгъанына шагъат этедиле. Барс-бас. Белгисича Къарачай Малкъар ёзенледе джашагъан миллетни «басиян» атда джаза тургъандыла. Мени кёлюм бла «басиян» атда «барсил» атдан тюрленгенди. Далиль: башкир тилде кишитни аты «бэсей», татар тилде «пэси» болады. Бу эки шагъатлыкъдан ачыкъды- киштиклени гитче тюрлюсю «барс» сёзден тюрлениб «бэсей/песи» болгъаны. Бу далилге ушаш «басиян» ат «барс эль/барсил» сёзден тюрленгенди. Барс-бар. Къапланны аты монгол тилде «бар» болады. Алай демек, монгол «бар» сёзю бизни «барс» сёзюбюзден тюрленгени ишексизди. (Гепардны- кичи барсны аты монголча «Yчим бэр» болады, «бэр» да «барны» бир тюрлюсюне ушайды). Дагъыда, монгол «бар» сёзню магъанасы-тауушу бла эски урум тилде «пард» сёзню магъанасы-тауушун тенглешдирсенг, аланы орталарында джашагъан аланбулгъар миллетни «барс» сёзю болгъаны ачыкъланады. Барс/бар/бэр сезледе «Б» тауушну тюшген адетин эсгерсек, «эр» сёз бла «барс» сёз бир боладыла! Бизни алан сёзюбюз оруслулада олень/лань болгъанча, бир юзюклерибизде барс>бёрю болгъанды. Гуналан/гунбулгъар огъланла/уланла сууукъ джерлеге тюшюб, барсла табмай, бёрю табхандыла. Бёрю ат да барыс/барс атха ушаб турады. Барыс>бар/бэр > бэрю. Бир монгол юйюрню аты «бэрю>бёрю» сёзден миллет тукъум ат «бёрю>бури >бурят» болгъанды. Бизде кеслерин барсдан туугъанга санагъанча, сууукъ джерледе гуналанла кеслерин бёрюден туугъанга санагъандыла. Аллай бир юзюкден баш-къуртла (башкирле) къалгъандыла. Монгол юйюрледеча, «барс» сёз къатыбызда чечен халкъда ал магъанасы ал тауушу тюрлениб «борз» болуб, бёрюню аты болгъанды. Орта Азияда тюрк юйюрледе эм Римни къурагъан Ромул таурухунда, бёрюден туууб аны сютю бла ёсгенбиз деген таурухла-джазмала барды. Кеслерин бёрюден туугъанга санагъанла, Кавказгъа ызларына 6-7 ёмюрде тюркютле болуб къайтхандыла. Ахыр оюм: «Ала барсны» башха аты «алан» болгъанды. Кеслерин ала барсха ушатханла, ала барсдан туугъанга санагъанла «аланла» болгъандыла. Кеслерин барсха (леопардха) ушатханланы атлары барс/барсил/басиян эм аорс/ас болгъанды. «Барс» (леопард) бла «ала барс» бир/(бек ушаш) джаныуар болгъандан, ол атланы джюрютген «алан» бла «ас» къауумлада тарих джазмалада бир бола тургъандыла. «Ас» атны башха тилледе башха тауушлу «барсил/берсул, басиян» атлары да «барс» атдан тюрленгендиле. 1.4. Хазар «Хаз/къаз+эр» атыбызны юсюнден башында кёб айтханма. (Алда «Аланхазар сырлары 2-чи кесеги» статьягъа къара) Къошаргъа тыйыншлы хазарла бла байламлы бир-эки билги: 1.Бизни аланхазар тепсеулерибиз бла миллет чепкенлерибиз. Хар бирибиз кёрген билген, тепсеулерибизни асламысы эркиши де тишириу де къолларын къанатлача джайыб эм кётюрюб тепсейдиле. Къолланы, билеклени тепсеуледе къанатлача джайыу-кётюрюу бла, чепкенлени дженглерин кенг этиу бла ата-бабабыз кеслерин къазлагъа ушатханларын билдиредиле. 2.Андан сора, бурунгу хазарла ичинде «акъ хазла/къазла» болгъан, бюгюнгю орус казакланы суу ызларында джашагъандыла. Белгисича къазла суу ызлада, суу джанында джашайдыла. Акъ къазланы асламысы арт 300-400 джыллада тиллерин орусха буруб казакла болгъадыла. Барысы сууланы аты бла айырылыб, къазла (хазла) болгъанларына шагъат этеди- къобан, дон, терк, урал къазакъла. (кубанские, донские, терские, уральские казаки) 3. Тюз джерледе джашагъан къаз юйюрню гитче тюрлюсю орус тилде «казарка» атлы къанатлы барды. Аны бизде «къыекъаз/къыркъаз» аты барды6. Былайда сейири орус тилде «казар/хазар» формасы сакъланганы болады. Орус тилде (бизде да) сёзню артында «ка/къа» къошгъан джик (аффикс) ийнакъ-гитче этген магъана береди. Андан «казарка» «къазарчыкъ» деген магъана келтиреди. Керти да «казарка» ауурлугъу ёсюмю гитче болгъан къазды. Былайда «хазар/казар» деб эркишиге айтылгъан сёзню, орус тилде ызына къазгъа аталгъанын кёребиз. 4.Европа тилледе эски аланхазар Каспар-Гаспар ат барды. Бу атны бизни тилде сакъланган формасы Аспар болады. Аспарух (Аспар+ук) булгъар хан 7 ёмюрден белгилиди. Каспар-Гаспар-Аспар бир атды. Былайда К-Г таууш тюшгени кёрюнюб турады. Бунга ушаш башха юлгю: Укроаинаны батысында Карпаты таулагъа ногъайча Арпаты дейдиле. "Каспар" ат "каз+барс" сёзледен башланганды. "Каспар/аспар" бла "аланхазар (алан+хаз)" бир магъанасы болгъан, биринчи-экинчи сёзю орунлары бла аушунган сёзледиле. 1.5. Булгъар/болгъар/болкар/малкъар Булгъар/болгъар къаумланы юсюнден хазарладан алгъа, аланла бла тенгликде къытай, рим тарихчиле милатдан* алгъа 2-чи ёмюрден башлаб джазгъандыла. Булгъарлыланы тургъан джерлерини картасы бла хазарлыланы тургъан джерлерини карталарын бирча салыб къоядыла. Китабда берилген хазар картагъа булгъар карта дерге боллукъду. «Булгъа», «балыкъ, балкъ/балх» сууда джюзген, адам ашаб файдаланган чабакъланы бурун атыды. «Булгъа/болгъа» сёз бла чабакъ къанатха (плавникге), чабакъны кесине да айтхандыла. Къуурукъ къанатын чабакъ булгъаб джюзгени ючюн «булгъа/болгъа» андан болгъан болур. Аны бла Булгъар «булгъа +эр, балкъ+эр» чабакъчылыкъ бла кечинген, суу джагъалада джашагъан адамны аты болгъанды. Анданды балкъ/булгъа эрле бла хаз эрле бирден суу ызларында джашагъанлары. Джашагъан джерлери бир болуб, 7 ёмюрде карталары бирчады. Хазарлыладан орусха кёчген казаклыланы атлары суула бла айтылгъанча (кубанские, донские, терские казаки) булгъарланы да тарихде атлары суула бла бирге айтылыб къалгъанды. Дунай/Дуна/Туна булгъарла, Итиль (Волга) булгъарла, Кавказ (Къобан=Къарачай) булгъарла болгъандыла. 1.6. Уллу Къарачай эм Гитче Къарачай «Къарачай» сёз Къобан сууну эски атыды. Уллу Кам суу бла Махар суу бир бирлерине къошулгъандан Къобан суу башланады. Уллу Кам суу Минги Таудан башланыб, Хурзук ичи бла ётеди. Махар суу Учкуланны ичи бла ётеди. «Кам/Хем-суу-чай» Кам/хам эски тюрк (евростатика) сёз болуб, орусда да «кап-кап», «капля» тауушлада сакъланган сёздю. Татарстанда «Кама» суу барды. Сибирде Тува (Тыва) тюрк республикада «Хам Сыра, Тез Хем, Къызыл Хем, Бий Хем» суула бардыла. Тувада дагъыда башха «хам-хем» атлары болгъан суула кёбдюле. Минги таудан саркъган суугъа Уллу Кам ат бошуна аталмагъанды, не тыш миллетледен келмегенди. Татарстанда (Итиль Болгъарда), Тывада Кама/Хам/Хем суу атла далил этедиле, Уллу Кам бизни эски сёзюбюз болгъанына. Бюгюнлюкде Къобан сууну Минги таудан Учкуланга дери узунлугъуну аты Уллу Камды. (Сууну бир тюрлю эски аты «кам», кюнню бир башха эски аты «хурз/хорз» Кам суу бла Хурзук эл бир джерге тюшгенлери, Минги Тау тюбюнде эски юйюрле джашагъанын бегитедиле.) Тюркийеде да Азербайджанда да саркъган суула, чай сёз бла белгиленеди. Чай сёз «суу» сёзню орнун тутуб, суу атла эки джерде да топпа толудула. Мисалла, Тюркийеде: Даламан чайы, Бырак чайы, Сымав чайы, Кум чайы д.а.к), Азербайджанда: Карачай, Кусарчай, Виляшчай, Гянджачай д.а.к. Мени кёлюме келген бла заманла узунуна «суу» сёзден «сай» сёз къуралыб, «сай» сёзден да «чай» сёз болгъанды. «Кам» сёз да, «чай» сёз да, «суу» сёз да бюгюнге дери тилибизде сакъланган, «саркъган суу» магъананы тутхан сёзледиле. «Чай» сёзню джангы магъанасы да барды, «ичилген таза суу». «Къара-Гара-Уллу» «Къара» сёз бизде эм алгъа «акъга» къаршчы бояуну эм бетни белгилегенди. Андан сонгра «1.кючлю, уллу, къарыулу 2.кирсиз, таза 3. харифле, джазма» магъаналаны тутады. Бурун атабабаларыбыз тенгиз сууун «къара эм кир» кёрюб, аны ючюн Къара тенгиз деб атамагъандыла. Къара тенгиз- Уллу (Кючлю) тенгиз магъанада атагъандыла. (Ол магъанасын билмей «Чёрное море- Black meer» деб кёчюргендиле. Тенгиз сууну къара (чёрный) болуб ким кёргенди?) Анга ийнанмагъан къатында гитче, аз - Азау/Азак тенгизни эсгерсин. Бири Гитче тенгиз аны ючюн Азау тенгиз болгъанды, экинчиси Уллу тенгиз аны ючюн Къара тенгиз болгъанды. Къобан суудан Кавказда уллу суу джокъду, андан болады Къобан сууну эски атлары Уллу Кам эм Къара чай. Алайды да Уллу Кам бла Къара чай демек-экиси да бир суугъа айтыла бир магъананы тутадыла: Уллу-Кючлю суу демекди. Кирсиз, таза эм шаудан суу деген англамны «Къара чай» бла «Гара/Къара суу» бирча тутадыла. «Гара/Къара суу» англам магъанасы ачыкъ турады. «Къара чай» ат джерге кёчюб ал магъанасы унутулгъанды. Заманланы узунлугъуна тилибизде-тукъумларыбызда тюрлениулени шагъатлары Уллу Кам, Къобан суу, Къара чай атла бир сууну атларыдыла. Уллу Кам ат 2000-3000 джылны алгъа, Къарачай ат 1000-1500 джылны алгъа, Къобан ат арт 700-1000 джылны алгъа джюрютюле башланган болурла. «Уллу Къарачай-Гитче Къарачай» Заманла ётюб, Уллу Кам атны ал магъанасы да унутула, Къарачайда халкъ кёбейиб Уллу Къарачай болгъанды. Къобан суугъа энген ёзенлени бирикдирген аты Уллу Къарачай болгъанды. Андан Инджик, Лаба, Акъ суула/ёзенле Къарачайгъа кирген джерле болгъандыла. Минги тауну Шаркъ джанында (Басхан Чегем ёзенледе) адам да азыракъ, суу да гитчерек болгъанды. Август айда Минги тауну кюзей (эбзе) джаны бла, Хотютау аууш бла Хурзукъ бла Басхан арада ары-бери ауа тургъандыла. Къобан суудан Басхан суу къысхаракъды эм гитчерекди. Андан Гитче Къарачай деб Басхан сууна айтылгъанды. Басхан суугъа къошулгъан сууланы ёзенлени бирикдирген аты Гитче Къарачай болгъанды. Сууланы баш шартларын айтханда, «басхан» да «къобан/къобхан» да бирча «кёбген эм джайылгъан, къобхан-басхан» магъананы тутадыла. 1.Сириядан* (Шамдан) кёчюб келген Мухаммад Будай* 2003 джыл джазмаларыны биринде былай джазады: «Мени къарт атам Юсуф Будай биз 1905 джыл Гитче Къарачайдан Басхан ёзенден Сириягъа кёчюб келгенбиз дей эди. Гитче Къарачай деб къуру Чегем, Басхан, Холам ёзенледен чыкъганла айтмай эдиле. Черекден чыкъган сириячы малкъарлыла да Гитче Къарацайдан келгенбиз дей эдиле» 2.Октябрьда 2009джыл Тюркиеде Догълат элинде болдум. Элде Кёнделен эл бла Чегем ёзенден чыкъганла джашай эдиле. Догълатда туугъан Хидайет Бахче (Батчаладан) билдиргенден элчиле кеслерин «таулула, къарачайлыла» деб ангылайдыла. Тёртюнчю тобукъда Тюркиеде туугъан, атасы Джабеледен (бюгюн малкъаргъа саналгъан) тукъумдан, 9 джыл болгъан къызчыкъгъа: «тюрклюмюсе? къарачайлымыса?» деб соргъанымда, къызчыкъ «къарачайлыма» деб джууаб берген эди. 3. 19 ёмюрде Кавказгъа келген орус алимле басханчыланы атларын "къарачайлыла" деб кёб кере джазгъанлары Къарачайны-Малкъарны тарихин излегенлеге белгилиди. Андан озуб орус джазмалада айтылгъан Аксуу элини джамагъаты къарачайлыла атда къалгъандыла7. Аксуу эли бусагъатда Нальчикге кирген Белая Речка элден бираз тёбенрек 1787-1793джыллада 120 юйдегиси бла болгъанды7. Аксуу эли Чегем бла Черек ёзенледен тюзге чыкъган джерде, эки ёзенни арасында болгъанды. (Мени кёлюме келген бла акъсуучула Уллу Къарачайдан эки-юч уллу сууланы-ёзенлени юслери бла ётюб узакъга кетген уллу-къарачайчыла болгъан болмазла. Акъсуучула Чегем бла Черек ёзенледен чыгъыб бир "къарачайлы" атда болгъанла. Неда Акъсууну экинчи аты бла Гара суу-Къара-чай аты бла кеслерине "къарачайлы" ат алгъан болурла). Алгъа «Къарачай» сёз миллет ат болмагъанды. Къарачай сёз сууну эм артда джерни аты болгъанды. Таулу къойманла, аланла, булгъарла, хазарла, барсилле/басиянла бирден джашагъан джер ат болгъанды. Акъылман эм тулпар Къарча 15 ёмюрде къайтаргъан Аланья къыралгъа «Барс эли Къарачай» атагъанды. Былайда "барс" сёз "алан" сёзню орнун тутады эм юйюрню атыды. "Къарачай" сёз а миллет (юйюр) ат тюйюлдю- Аланьяны ёзек эм бек джерини атыды. Аланьяны башха джерлерин: Чечен, Терк Башы, Лаба башлары, Бештау тёгереги тюзлени бир къолгъа джыйаргъа Къарчаны адам кючю джетмегенди. Аны бла Къарча Аланьяны къуру бир ёзек джерин (Уллу-Гитче) Къарачайны сакълагъанды. "Къарачай" демек узакъ ёмюрлени ичинде Аланьяны, Булгарьяны, Хазарьяны энчилигин эм тёрелигин сакълаб тургъан ара джериди. Эски девлетлерибизни ёзегиди, тиниди, джюрегиди. Кавказны башха джерлеринде джашагъан ата-бабабызны кёбюсю (гунманла, аланла, болгъарла, хазарла, барсилле эм башхала) ары-бери кёчгендиле эм тыш юйюрлеге къошулгъагъандыла. Къарачайда уа бузулмай сакълангандыла! Бюгюнгю Къарачай-Черкес эм Къабарты-Малкъар республикаланы ёзенлеринде 1922 джылгъа дери бирикдирген атлары болгъан бир халкъ джашагъанды. Ол халкъны эски юйюр эски аты "алан" болгъанды, джерлеш аты «таулу» болгъанды. Тюрк дуньясын юлешиучю власт келгенинде бир халкъны экиге юлешгенди. Уллу Къарачайда джашагъан таулу алан къауумланы атларына "къарачайлы" ат атагъанды. Гитче Къарачайда къауумланы ичлеринде эм иги сакъланган малкъар къауумну (юйюрню) аты бла башха ёзенлени къауумларына да Балкъар ат атагъанды. (Тиллери башха болгъан хоншу кавказ къауумланы бир-бирине къошуб, уллайтыб джангы миллетле, тарихде болмагъан къыраллыкъла къурагъанды. Юлгюлени статьяны тюбюнде окъурса) 4. 1922 джыл Карачай автоном область къуралгъаны бла бирге «Гитче Къарачай» атлы административ район къуралгъанды. 17-19 ёмюрледе Шимал Кавказда эм уллу элле Къартджурт-Учкулан-Хурзук Уллу Къарачайны тамалы болгъандыла. Уллу Къарачайда Шимал Кавказны эм уллу сууу-Къобан суу болгъанды. Бюгюнгю «Гитче Къарачай» районда Къобанча-Басханча уллу суула джокъдула. Алайда 16-18 ёмюрледе адам хаман джашаб тургъан элле да болмагъандыла. Къарачайлыла (таулула) билген керти Гитче Къарачайны джерин унутдурургъа, башха эм аз джерге "Гитче Къарачай район" атагъандыла. Ючкекенде Сталинни «туудукълары» Гитче Къарачай район 1922 джыл къуралгъанына атаб байрамла этерге бек сюйедиле. "Гитче Къарачай район" Ючкёкен эл бла 1922 джыл къуралгъан/башланган эсе - Уллу Къарачай 500 джылны Гитче Къарачайсыз кеси джангызлай Уллу Къарачай болуб къалай тургъанды? Уллу Къабарты-Гитче Къабарты болгъанда, Уллу Ногъай-Гитче Ногъай болгъанда Уллу Къарачай- "Гитче Къарачайсыз" къалай тургъанды? Уллу Инджик-Гитче Инджик болгъанда, Уллу Лаба-Гитче Лаба болгъанда Уллу Къарачай болуб- Гитче Къарачай къайда унутулгъанды? 5. 1942 джыл августдан -1943джыл январгъа дери Германиягъа бойсунган «Къарачай Областы (КъО)» болгъанды. 1942джыл ноябрь-декабрь айлада Нарсана шахаргъа Уллу Къарачайдан эм Балкариядан (Гитче Къарачайдан) 10-11 келечи джыйылыб бирлешген коллаборант Автоном областы Къарачай къурагъандыла. Къарачаймалкъарны миллетни кеси кесин ангылауда, миллет сезимин сакълауда бирлешген тарихни уллу магъанасы барды. Андан сонгра, Минги Тауну эки джанындан келечиле келиб Къарачай област атда бирлеше билгенлери "Уллу Къарачай" бла "Гитче Къарачай (Балкария)" болгъанына далилди. Аны ючюн бу унутулгъан тарихибизни юсюнден айырма айтылыры болуб, "1942дж КъО" тарихин бу статьяны ызындан къошама. 6. Совет Бирлешде 1926-чы джыл болгъан адам санауда миллион бла джарым адам кеслерин сакъланган эски булгъар атда санагъандыла. 1930 джыллада Сталин булгъарланы, булгъарладан аз татарлагъа къошуб, бирден "татар" этиб джазгъанды. Дагъыда бирлешген "булгъар-татарланы" эм аланы джерлерини кёбюсюн Башкир республикагъа къошханды. (Сёз ючюн, Башкир Республикада 1989 джыл 1,12 млн. (28,4%) татарлы эм 0,863 млн. (21,9%) башкир болгъанды. Татар Республикада 1989джыл 1,7 млн.татарлы болгъанды.) 1922 джылда аланхазар халкъын бёлюу, бир-бирине къошуу, "къарачайлы", "малкъарлы" ат бериу "булгъар-татар" джазыугъа, бёлюуге ушагъанды. 2002 джыл баргъан адам санауда Россияда тюрк тилли булгъар къуру 5 минг адам къалгъанды. Алай демек булгъарла бла татарла бир тилли-бир динли болгъан себебли булгъарла татаргъа бурулгъанны ауур кёрмегендиле. Уллу Къарачайда эм бюгюнгю Малкъарда къарнашлыкъда-джууукълукъда болгъан бирча тукъумла бек кёбдю: Абайлары, Аджилери, Атабийлери, Багъатырлары, Батчалары, Боташлары, Будайлары, Къазийлери, Къочхарлары, Къырымшамхаллары, Узденлары, Чомалары, Эрикгенлери, Текелери, Шаханлары, Джанибеклери, Апайлары, Аппалары, Карабашлары, Тоторкъуллары, Амырханлары, Мамайлары, Малкъондулары, Джамалары, Катчилери, Шунгарлары,Сюйюнчлери, Гаджалары, Хапалары, д.а.к. Къарачаймалкъар сюргюнге тюшгюнчю бу тукъумланы адамлары джууукълукъларын биле туруб, аушладан ётюб, бир-бирлерине джюрюй тургъандыла. Алай а бизлени, тюрк муслиман халкъланы «бек сюйген» Сталин бёлгенди-юретгенди: бирлери къарачайлы, башхасы малкъарлы. Бизни бир-бир тарихчилерибиз Къарачай бла Малкъар 18-чи, 19-чу ёмюрде бир-биринден айырылгъанды деб джангылыч джазадыла. Сюргюн болгъунчу 1943 джыллагъа дери бютеу таулу халкъны улоулары- ат/къадыр/эшек эм ёгюз арбала болгъанды. Бу улоулагъа асфальт-чайыр джол керек тюйюлдю. Бир ёзенден бир ёзенге, бюгюн трактор баралмазлыкъ ауушла бла, бек тынч джюрюб тургъандыла. Бек керек болса бир кюнню ичинде Уллу Къарачайдан Чегемге ат бла барыб, ызларына да къайталгъандыла. Джылы заманда Хурзукдан Басхан элине танг бла чыгъыб кюн ортагъа джумушун этиб ызларына къайта тургъандыла. Бирча джууукъ тукъумла аллай заманладан къалгъандыла. Сюргюнден Кавказгъа къайтханда бир-бир элле орунларына тюшмегендиле, ёзенледен ауушла бла бир-бирине джюрюген да бек аз болгъанды. Ёзенден ёзенге ауушла бла джегилген улоу бла аугъан тюйюл, суу ызы бла эллеге шахарлагъа автомобилле бла джюрюй тебрегендиле. Автомобилле эм чайыр джолла Уллу Къарачай бла Малкъарны (Гитче Къарачайны) бир биринден узакъ этгенди. Миллетни бир-биринден керти айырылыуу, керти экиге юлешингени сюргюн бла башланганды. Сюргюнде халкъ къара къыйынлыкъ сынаб, къан тамгъа бла салынган "карачаевец"/ "балкарец" атларына юрениб, башха болуб къайтханды. Алай болса да аланчылыкъны эм таулулукъну билген адамларыбыз кёбдю. Аллай адамла керти кёллери бла сюйелселе бирлешни къайтарыргъа боллукъду- къайтарыргъа да керекди. II. Аланхазар  сурат 2: Джезден этилген грифонну Татарстанны джеринде, бурун Итиль Булгъарда орта ёмюрледе ишленген къалалада табхандыла. Туура бунуча болгъан 2 емюрде этилген скиф курганлада да табхандыла8. Грифон башы аслан (барс), къууругъу джылан, эки аякълы, къанатлары болгъан тюрлю джаныуарды (эмеген? къандауур?). Грифонну аты Булгъарда Барадж болгъанды. Барадж-Итиль Булгъарья къыралны татарлыла чачхынчы джюрютюлген символу (тамгъасы) болуб тургъанды. Барадж ат Бараз/Барас атдан тюрленгенге ушайды.  сурат 3: Барадж грифонну тамалында этилген, Бараджгъа ушагъан 19 емюрде Казан шахарны герби болгъанды. Казанны герби бла Барадж грифоннга ушагъан бюгюнлюкде бу Татарстанны гербиди. Герб алтын къанатлары бла алтын къалкъаны болгъан акъ барсды. Акъ барсны арты къызыл Кюндю. Сейири уа- акъ барс Татарстан джерлеринде эм тюзледе джашамагъанды. Ол джерлеге кёчген булгъарладан къалгъан символду. Бу алан (барс) бла хазны (къазны) бирикдирген символду. Бу булгъарлада сакъланган Кюнге табынган Гунлу АланХазарды. (Татарлыланы джангылычы- Кюнню сары этмей къызыл этгенлери болады.) Ал макаледе Барас кюн аты Барс/Барыс сёзден къуралгъан болур деб джазгъанма. Алай а, Барадж/Бараз грифонга эки минг джыл болгъанын эсгерсек: бараз/барас кюн барс/барыс сёзден болмай барсхаз/барсаз/бараз сёзден болургъа да болур. Къыргъыстанда Бишкекни, Къазахстанда Алматаны, Астананы, Шимал Осетия республиканы герблеринде акъ барс барды. Хакасия республиканы- герби къанатлы барсды. Алтай республиканы гербини аты «Кан-Кереде», аны башы къанатлы, аякълары асланны сейир джаныуарды. Кёрюнгенича бюгюнлюкде гербледе къанатлы барс кёбюсюне тюрк джерледе салынганды. Къанатлы барсланы тамалы скиф-булгъар Барадж (Бараз) болгъанына ишек къалмайды. (Малкъарда бир-бир джашла Татарстан ала барсны бизники болгъанын тюз ангылаб къарачаймалкъар барсы этиб салгъандыла. Алай а къанатларын къурутхандыла. Къанатлары барсны хазар бла эм Бараз/Барадж бла джуукълугъун кёргюзтеди. Тарих кертилигин сакълар ючюн Баразгъа ушаш къояргъа керекди.) 2.1. Гуналан эм аланхазар тамгъала Къарачайда эски сынташлагъа салынган (хилал ичинде алтучлу джулдуз) тамгъа гуналан тамгъадан башланганды. Тюбюнде тамгъа суратлагъа къарагъанда бу айтыугъа ийнаныу къыйын тюйюлдю. ("Аланхазар сырлары: 2-чи кесек" ал уллу статьяда салынган тамгъаланы номерлери былайда да сакъланадыла. Бу билги ол статьяны ызыды)  №1   №11   №12    №14"Аланхазар сырлары: 2-чи кесеги" статьяда джазылгъандан, эркек ючгюл бла тиши ючгюл бир-бирине къошулуб, алтыучлу джулдуз болуб тукъум къуралгъанын кёргюзтеди. Бу фикир бла тенгликде башха фикирни, болургъа болур затны хакъын да къошаргъа керекди. Алтучлу джулдуз - тёртгюл Барс джулдузгъа Къазны эки къанаты къошулуб аланхазар алтучлу джулдуз болгъанга ушайды. Онбиринчи тамгъа онекинчи тамгъа болгъан суратла. Алай сагъыш этерге Кюнню тогъай тамгъасы Айны джарым тогъай тамгъагъа бурулгъаны береди. Дагъыда, Барс тёртгюл белгини (джулдузну) арасында да алтучлу аланхазар белгини (джулдузну) арасында да бирча ("мен" деген) бир нокъта барды. Кёлюме келген бла хилал (джарым тогъай) алгъа Кюнню белгилеген толу тогъай болуб, ислам дин киргенде джарым ай (джарым тогъай) болуб тюрленгенге ушайды. Ислам динге кёчген тюрклюле (хазарлыла) 13 ёмюрде Кюнню толу тогъайын, Айны джарым тогъайына ауушдургъанга санайма. Аны бла бирге тогъай ичинде джулдузну да бешучлу джулдузгъа тюрленгенге ушайды. |