адам эм джерджюзю атла
Хурзук аууш- Къобан суугъа къошулгъан Узункъол сууну ызы бла чыгъыб Тау артына ауугъан 3291 метр мийикликде болгъан аууш. Хурзук ауушну экинчи аты Далар аууш Абукланы Бийаслан- Абукъланы Хаджини джашы Абукланы Хаджи= Абукъланы Махамет (Махамет-Хаджи?) -. Къабартылылагъа джангылыб къошадыла Абуклары абадзех къаумлагъа бийлик этегендиле. Абукланы Атажукону юйюрюнденделе. Абукъланы Атажуко Дудаланы Амантиш бла Уллу Къарачайгъа орус аскерлеге (Еммануелге) таша тау джолланы кёргюзтюб, джол устасы болуб Уллу Къарачайгъа келтиргенди. Аны ючюн Абуклагъа орус генералла Къарачайны бюгюнгю Первомай элни джерлерин бошуна бергендиле. Ходжаланы Умар Сарай- Баракъны анасыны аты Акъ-Къалада сары илячин джырлайды, Хусюн къызы ариу Залихат джылайды. Уллу Лаба (Большая Лаба)- бюгюнгю Къарачайны кюн батыда къыйыр уллу ёзени Инджикле- (Уллу эм Гитче Инджик) (Зеленчуки-Большой и Малый) -Къарачайны (Аланьяны) ара джерлери эм суулары, Архыз ёзенлери Балыкъ- (Малка) - Минги тауну тюбюнден башланган суу бла ёзенни аты. Балыкъ суу/ёзен Басхан суу/ёзен бла байламлыды. Тешик-Таш- (название местности) Ючкёкен ёзенни огъарысы, Бийчесынга кирген бир джерни ёзенни атыды. Тешик таш суучукъ Ючкёкен суугъа къошулады. Дундук-Омбо хан- 20-25 минг къалмыкъ къазаннга (юйдегиге) башчылыкъ этген хан болгъанды. Орус патчах джанлы болуб, Шимал Кавказда Къырым ханлыкъ бла бла къазауат этиб тургъанды. 1768-1770 джыллада тюрк муслиман юйюрле бла Къарачайны (Малъарны) джерлеринде ногъайлыла бла къабартылала бла сермешиулери болгъанды. Къатыны къабарты тукъумдан, аты къарачаймалкъар ат "Джана" болгъанды. Дундук Омбо ёлгенде адамлары Къытайгъа кёчюб кетгендиле. Кубран- Мара ёзенге бурулгъан джерден бираз тёбен тюшюб, Къобан сууну сол джагъасында джерни эм къулакъны аты. Нарсана-Кисловодск (Нарсана атны эки версиясы барды: 1.Нарсана -бурун гун-алан къала «Нартсана» атдан чыкъганды. Нартла (гуналанла) Минги тауну эки джанында ёзенледен бир джерге саркъыб, джортууул аллы бла кеси кеслерин, аскерлерин санаучу джерге айтхандыла. Кечирек алайда къала ишлениб аты Нартсана болгъанды. Къала 6-14 ёмюрледе бюгюнгю Кисловодск шахарны Аликоновка районуну джеринде, «Замок коварства и любви» ресторанга баргъан джолну сол джанында, къая башында орналыб тургъанды. Бусагъатда алайын юй орунлагъа чачхандыла. 2. Нарсана аскер башчы тишириу Нартсана атдан чыкъганды. Гун-аланланы (нартланы) башчысы джигит Нартсана урумлуладан джуртун къоруулай, ала бла ачы къазауат этгенди. Урумлуланы (византийцы) саны кёб болгъанды. Ахырында нартла Урум-тауну башында къалада букъгандыла. Бусагъатда Урум-тау орусча «Римгорка» сёзге тюрлениб Ючкёкен-Кисловодск арада, тёгереги къая башы тюз болгъан тауну атыды. 6-14 ёмюрледе Урум-тауну башында тюзде къала болгъанды. Урумлула къая башында къаланы алалмай, нартла да къаладан тюшелмей кёб заманны тургъандыла. Гуналанланы (нартланы) ашлары суулары бошалгъанда аскер башчылары Нартсана урумлуланы юслерине къаядан аты бла секиргенди. Тишириу тулпарлыкъны юлгюсю бла нартла алайда эрикген урумлуланы кёблерин къыргъандыла, эм джуртларындан къыстагъандыла. Кисловодскиде «Нартсана» къала бла «Нартсана» аскер башчы сермеш этген Урум-тау къала бир бирине бек джууукъ болгъанын эсгерсек-эки версия бир-бири бла байламлы боладыла. Урум тау бла Нарсана къала болгъан джерни арасы он къычырым боллукъду. «Кисловодск» Нарсананы къатында чыкъган, Ачы суу деген гара сууланы атын орусха кёчюрюб айтылгъанды.) Сантукъ-Ессентуки (Сантукъ-бурунгу алан шахарны аты. Бюгюн ол джерде Ессентуки шахар орналыбды. «Эсентюк» гара суу чыкъган джерде алгъа аланла, артда ногъайлылла къойла джуундуруб, аладан орусха Ессентуки ат кёчгенди. «Сантукъ» ат «Эсен тюк» атдан эскиди, аланхазар къала-шахарны аты болгъаннга ушайды. Сантукъ атха ушагъан Теберди ёзенде «Сынты» къала-шахар болгъанын билебиз. Теберди ёзенде Сынты къалада Сынты атлы 10 ёмюрде ишленген килиса сакъланганды. Сынты бла Сантукъ бир сёзден къуралгъанга санайма.) Исси Суу - Пятигорск (Машук тауну къабыргъасында исси суула (радон) чыгъадыла. Алгъа исси гара сууну тюбюнде , атын орусха кёчюрюб, Горячеводский элчик къуралгъанды. Пятигорск кечирек Горячеводский районда къуралыб башланганды. Артда шахарны кёбюсю Бештау тюбюне къысылыб аты орусча тауну аты бла айтылыб экиси эки башха болгъандыла. Къарт къарачайлыла аланы бир биринден айырмай Иссисуу дей эдиле. Револючиягъа дери къарачайлыланы Иссисууда къонакъ эм аш юйлери болуб, Иссисуугъа барыб сатыу-алыу этгендиле. Бай къарачайлыла фаэтонлагъа миниб, солургъа Иссисууда ипподромгъа барыб, чарсха къараб келиб тургъандыла. Пятигорск ипподром 1885дж ачылгъанды.) Тау арты- Южный Кавказ, Гюней (Къыбла) Кавказ. Бурун Гюрджюстан-Абхазия джерле. Бюгюнлюкде Гюрджюстан, Эрменистан, Азербайджан къыралла болгъан джер. Улоу- къабакъ- абаза Улоу бийни аты бла (Лоов), Красный Востокну элни эски аты Абук- къабакъ- абадзех Абукланы бийни аты бла (Абуков), Первомай элни эски аты Акъ-Къала -Къобан сууну онг джанында бюгюнгю Къарачай районда джерни аты. Эски алан Акъ Къаланы аты бла айтылады. ГАПАЛАУ бегенди/бегенда-аренда мылталамакъ/мылталаргъа - (угонять)-мал урлагъанга, сюргенге «мылталады» дегендиле адам эм джерджюзю атла Уллу Гапалау бла Гитче Гапалау- туугъан къарнашла Наны улу Мухаммад Зекерия улу Окъуб, Зекерия улу Хаджи-Махмуд Ижаланы Мусса- Гапалауну мурдары, джырланган джырдан уяла, Сылпагъар дертден къоркъа Осман Солтанлыкъга кёчюб кетгенди. Шаухал бла Шакай - Гапалауну къаугъалы къонакълары. Гапалауну ёлюмюню юсюнден басмалагъан хапарында Лайпанланы Сейит экисин да (айырыб Шаухалны) уллу айыблаб, адамлыкъларын сёгюб джазгъанды. Сейит бу экисини юсюнден джазгъанын кесибизни «Гапалау» хапарыбызгъа кёчюрмейбиз. (Хапар Сейитни «Бырмамытны джыры» китабында Черкесск ш.1987дж 243-250 бетледе басмаланганды). Инджургъота - Карачаевск-Джёгетей арасында «Красногор» совхозну, Къобанны кюнбетлериндеги къызыл къаялы джерлеринде бир ёзен Мурдух-башы - Гум-башы ауушдан Бийчесын таба ёргерек барыб, (Уллу) Мурдух суу Аманкъолгъа, Къобан бойнуна саркъган ёзенлени бириди. Бир-бир картадалада джангылыч Муздух деб джазылгъанды. Макъалы кёлчюк - Мурдух ёзенде гитче кёлчюкню аты. ТОХТАР БЛА АНЫ ДЖАШЛАРЫ манс - (вид кожаного плоского каната) бир ёгюз териден кенг-кенг кесилиб, бир бирлерине къошулуб бегитилген узун кючлю джассы джиб сюргюн- (высылка) артыкълыкъ эм терслик бла джарашыб джашаб тургъан джеринден къысталыу сафар/сефер- (арабча путешествие)- къырым ханны Москвагъа уллу аскер кючле бла (100минг чорасы бла) джортоуулу чабыуул- 1. къырым хан джесир алыргъа (50-40 минг чорасы бла, орта кючлю аскери бла баргъаны. 2. джайау эм атлы аскер бирге этилген джортоуул, узакъ джерге болмай джуукъ джерге этилген джортоуул бешбаш-джесир алыргъа гитче джортоуул (4-5 минг аскерчи бла) портупея (герох бау)- герохну белбауда тутар ючюн имбашлары бла баргъан тери баула шахид дараджа- хадисден: «сыйын,мюлкюн, юйдегисин къоруулай ёлген муслиманлы шахид дараджада болады». асыр - ёмюр, джюз джыл адам эм джерджюзю атла Тохтар (Наны, Зекерия (Бешбаш),Чора)- Тохтар бла аны юч джашы Сылпагъарланы Герий-апенди (Добарлары)- 18 ёмюрню ахырында айтылгъан алим, билимли апенди Сылпагъарланы Джашар эм аны джашы Абдурахман Байчоралары- Революцияны аллында Байчоралада бай атауул-Бёденелери Лайпанланы Сейит - Ючкёкенден белгили журналист, джазыучу. Яшка Белогуб - 1919-1920дж. Беккич (Бекешевская) къазакъ элден чыкъган, Гитче Къарачайда къошлагъа тонау чабыуул этиючю бандит джыйынны башчысы Махамет-Мырза, Окъуб, Хаджи-Махмут -Зекерияны уланлары Шкуро- Шкуро́ А. Г.- (1887 <http://ru.wikipedia.org/wiki/1887> - 1947 <http://ru.wikipedia.org/wiki/1947> ) Акъ Аскерде белгили генерал-лейтенант, корпусну башчысы, 1918-1920дж , Кюзей (Шимал) Кавказда (Нарсана, Сантук, Къарачай, Ставрополь, Екатеринодар, Воронеж джерледе) большевикле бла кёб къазауат этгенди. (Къабартыдан Нарсанагъа келечиле Шкурогъа саугъагъа ат бла ат керекле алыб келгендиле. Къабарты келечилени башчысы Кодзоков Шкурону атын унутуб: «Генерал Кожа прими от нас коня» дегенди. Шкуро да : «Бу мени атымы унутмазча бир этчигиз, 40 шампалны сыртындан бегитигиз» деген буйрукъ бергенди. Терс-тюз болгъанын билген Аллахды-биз къартлада быллай хапар джюрюй эди) Чыракъсырт ( Чыракъ Сырты) - (название местности, плоскогорье между Учкекенским и Терезинским ущельями) Ючкёкен ёзен бла Терезе ёзенни арасында, Чыракъ Дуппур тауну энишгесинде 6-8 къычырым узунлугъу бла 2-3 къычырым кенглиги болгъан джерни (сыртны) аты. Терезе - Гитче Къарачайда Берги Гум бойнунда бюгюнгю эл. 1920 джыллада Уллу Къарачайдан, тар ёзенледен кенг ёзенлеге чыкъганда джер терезеча кёрюнюб, элге алай Терезе ат аталгъанды. Урумтау=Римгорка Гитче Къарачайда Ючкёкенни къатында тау. Тауну башында эм тёгерегинде 6-14 ёмюрледе аланхазар шахары-къаласы болгъанды. 1395-1396джыллада Тамерлан къурутханды. Нарт айтыулада аты айтылады. Беккич - Бекешевская, Къарачайны чеклери къатында Баталпашинск бла Сантукъ арасында къазакъ эл Ысхауат=Хасауат - Балыкъ суугъа къошулгъан, Бийчесындан саркъган Ысхаут сууну бойнунда орналгъан, Къарачайны эски эллерини бири.(Алгъа айтылгъан аты Хасаут сёздю) Къобан -Инджик джанлары - Къобан суу бла Инджик сууланы арасы джерле,ёзенле КЪАНДАУУР УЛУ СОЛТАНЧЫКЪ къаст- (намерение) иннет, мурат, умут урумлу-бюгюнгю греклилени эски атлары. ромалы- Рим/Ром шахарда, империяда джашагъан латин халкъны адамы. Ром империя 4-5 ёмюрледе экиге бёлюнюб, бизге джууукъ Шаркъ-Ром империяны аты бла Византиягъа да Урум деб, анда джашагъан грек миллетге «урум» ат кёчюб къалгъанды. чын- аскер эм къырыл башчылыкъ (иерархияда) дараджада ат (чиновник бу сёзден кёчгенди орусха). Бизге да гунну/гунман юйюрле бла келгенди. Алада Хунну/Гунну императорлугъунда къырал ишлени къытай адамлары бардыргъандыла. Къытайны эски аты «Чын/чин» болгъанды, сёз ючюн аладан келген «чин мияла»- фарфор. Октябрь Инкилаб/Ынкъылаб- (Октябрьская Революция), орус тарихде большевикле иктидарны алгъан къозгъалыу ишни аты Кавказлы атлы тюмен - (Кавказская туземная конная дивизия), Кавказда 1914дж орус патчахны буйругъу бла къуралгъан, джюзден 90-ны муслиман атлы болгъан дивизия. «Кийик Тюмен» - «Дикая дивизия», тарих литературада Кавказлы атлы тюменни аты тюмен/тюймен -бир буйрукъда тургъан, он минг аскерчиси (чорасы) болгъан аланхазар аскер бёлек. Орусда бу сёз «тьма» деб бегигенди. Бу эски сёзюбюз бизни джыллагъа дери магъанасын бек бузмай, онсомлукъ къагъытха «тюмен» деб кёчгенди. аскербаш - (военноначальник), уллу аскер бёлеклени баш командири (комутаны) «Бирлеш Россия» - «Единая Россия», 2002-2009дж. Россияда властда болгъан партия абычар- (офицер),ал статьялада ачыкъланганды. полк-«бёлек/пёлек» аланхазар сёзден, уллу аскерни ичинде бир буйрукъга сыйынган бир къурам кёрюнджю- бурун аланхазар аскерлени аллында байракъ тутуб узакъдан кёрюнчю болуб тургъан. Аланхазар кёрюнджю/хёрюнджю сёз орус къазакълагъа, поляклагъа хорунжий болуб кёчгенди. Артда орус казак аскерледе лейтенантха келишген абычар чын. эсаул/ йасауул/джасауул - (есаул) 1. джуукъ заманлада -къазакъ аскерледе майор, подполковник орнунда джюрюген чын 2. бурун заманлада патчахлыкъ тукъумдан чыкъган, не патчахлыкъ тукъумгъа къысха джуукъ болгъан, Хазарьяда (Аланьяда), минг атлы аскерни неда юч-тёрт минг санлы джайау аскерни башчысы, синоними мингбаш . (Неда Чингизханны «Йаса» джоругъун сакълаучу «йасауул» болургъа да болур. Тюрк тилде «ана йаса»- конституция магъана тутады) окъбыргъы -(пулемёт) окъланы кёзюулетиб атхан отлу сауутну бир тюрлюсю окъбыргъычы - (пулемётчик) окъбыргъыны устасы узун джортоул- талай айгъа, джюзле-мингле къычырым узакълыкъ болгъан джерлеге джортоуул окълатыу (окъ тизметиу) - расстрел, отлу саутдан атыб ёлтюрюу, окъ бла уруб ёлтюрюу джаза /джеза - (наказание), азаб салыу/чекдириу ОГПУ- Объединённое государственное политическое управление, КГБ-ны 1923-1934 джыллада ал аты. Биринчи аты ЧК, ызындан ОГПУ болгъанды (ВСЮР) - Вооружённые силы Юга России - 1918-1920 джыллада Россияны къыбласы бла Украинаны къыбла-догъу джерлеринде большевик къызыл аскерле бла къазауат этген Акъ Аскерни аты. «Орус Азатландырма Аскер» - Русская Освободительная Армия -РОА ( Къарачайда, Инджик районда 1920дж. большевиклеге къаршчы къуралгъан орус къазакъ аскерчикни аты. Джыйырма джылдан сонгра РОА атны Власов немчала джанлы болгъан орус аскерлеге 1942-1945джыллада атагъанды) уполномочанна* Черёмухин*- уполномоченный Баталпашинского Ревкома.Аты да белгисизди, алай а Къарачайны мамырлыгъын бу адам чачханды. узун джортоул- узакъ джоллу, кёб заманлы (2-3 айгъа барыу) джортоуул. |