ОНУНЧУ БАШЫ

ХАЗАР ЭЛМЕНИ - ПЕЛИУАН КЪАСПАР, АНЫ ТАЛМАЗ АТЫ БЛА ТЕМИР ТЫРНАКЪ КЪУШУ, ХАН КЪЫЗЫ - АРИУ ПАНИЙ, СЮЕК КЪАЛА, ОТ САКЪАЛЛЫ УКУ КЪАРТЧЫКЪ, АНЫ ИТ БАШЛЫ ЖАШЫ БЛА ДИДИН АСКЕРИ, КЪОЧХАР ТАУЛА, ТАШ ДОММАЙ, БАГЪЫРБАШ ХАРРА, АКЪ МАРАЛ БЛА АКЪ БАЙТАЛНЫ САКЪЛАГЪАН СЮЕК КЪАПЛЫ АКЪРАП, ИНЖИ ТАУНУ ТЕМИР ЖИНИ СОРА КЪАНЛЫ КЪАНТУР

Алп Къаспар хазар элменди,
Пелиуанды, багъатурду.
Жигитни да жигитиди,
Батырны да батырыды.
Къамасы темир жонады,
Созулады семсери уа.

Алп Къаспар хазар элменди,
Айтылгъан къазауатчыды.
Боккасы къурчдан къатыды,
Болатданды кюбеси уа.
Сюнгюсюн, томуроугъача,
Ол сослан ташха къадайды.
Алп, марап, садакъ атса уа,
Гъарш жулдузларын урады.

Алп Къаспар хазар элменди.
Къоркъмайды жигит жукъдан да.

«Къой, тели батырды!» - деб а
Эшитмезсе кишиден да.
Зорлукъну къанлы жаууду,
Намысха да сакъ адамды.

Алп Къаспар хазар элменди,
Алп Къаспар уста уучуду.
Юйреннген къушу да барды,
Ол окъдан къызыу учады.
Алп анга Темир Тырнакъ деп
Бошму атагъан сунаса?
Къуш, жетип, къаплан тутады,
Къаядан кийик атады.

Къаспаргъа чапхан жауну да
Ол, шибля кибик, урады.

Алп Къаспар хазар элменди,
Мардасыз, кемсиз кючлюдю.
Барды аламат аты да.
Ол, къундузча, дум къарады,
Къошкъулакъды, инчгебелди.
Мангылайында, жулдузча,
Акъ къашхачыгъы да барды.
Жюгени - сары алтынды,
Иери таза кюмюшдю,
Ёзенгилери - жезденди,
Тёрт налы уа болатданды.
Къамчисин а ууатханды,
Ол анга керек тюйюлдю.
Алп Къаспар хазар элменди,
Жаш эсе да - багъатурду.
Сёлешген сёзю - сабырды,
Атлашы таукелди дайым.
Боз бёрюча бир тажалды, -
Ол арымайды артал да.

Алп Къаспар хазар элменди,
Пелиуанды, багъатурду,
Батырны да батырыды,
Жигитни да жигитиди.
Ол бирде уугъа чыкъгъанды,
Бир уллу доммай атханды.
Доммайны сойгъанды эрлай,
Терисин да сыдыргъанды.
Ол этгенди, шишлегенди,
Биширгенди, тишлегенди,
Жараулу тойгъанды. Сора,
Жукълагъанды да къалгъанды.

Жукълагъанды, тюш кёргенди.
Кёргени уа бу болгъанды:

Узакъда бир къыз жашайды,
Ол нюрлюдю жулдуздан да.
Сыбызгъыча, бир субайды
Ол ариу. Аты Панийди.

   * * *
Алп Къаспар хазар элменди,
Айтылгъан къазауатчыды.
Асланны да, къапланны да
Къол жуммак этип атады.
Бу кёрген тюшю уа энди
Ауара этип къойгъанды.
Аш ашамай, суу да ичмей
Тохтагъанды. Бу къаяча,
Пелиуан жаш гъашыкъгъамы
Хорлатып къояр? Хоу бир да!

Бош аурууду ол. Кеси да
Къарыусузлагъа тиеди.
Алп Къаспар а багъатурду,
Пелиуанды алп Къаспар а.

Базантур Къаспар: «Этерме!» -
Деп айтса, кёкден айны да
Алаллыкъ озгъур батырды.
Сюймеклик-гъашыкгъ а неди
Багъатур жашха?! Болса да,
Тынчлыгъы уа къуругъанды,
Баш тёбен болгъанды ол да.

Алп ахырында, болалмай:
«Не ёлюрме, не табарма
Ол сейир ариу къызны!» - деп,
Талмазгъа иер салгъанды.

«Къыйналырса, инжилирсе,
Барма, къой», - деп кюрешгенди
Къарт аппа. Алай Къаспар а:
«Кёп тюшле кёргенме, аппа,
Игисин да, аманын да
Жел элтгенди, хау. Алай а
Бу манга къууанчды, не да
Къыйынлыкъды. Не болса да,
Тюшюмю ахырына уа
Чыгъаргъа керекме, аппа, -
Деп атын жолгъа бургъанды.

Кёпмю, азмы айланнганды,
Азмы-кёпмю жюрюгенди:
Ол орманлагъа киргенди,
Къумлада да ажашханды.
Ат солутмай, аш ашамай,
Къанмай жукъудан, суудан да,
Ауушсуз таудан аугъанды.
Сора, жол не къол айырмай,
Бир чыгыр таугъа чыкъгъанды.

Алп Къаспар хазар элменди,
Узакъда къала кёргенди.
Тигелеп баргъанды, сора,
Къоркъмай, арбазгъа киргенди.
Ким айып этер къоркъса да:
Къала баш чырчаладанды!

Алп: «Эй-хей!» - деп къычыргъанды,
«Ким барды?» - деп сёлешгенди.
Акъ къала дёнгюрдегенди,
Таш, агъач таууш этгенди,
Кёкча, от чакъгъанды, сора
Бир ачы кюкюрегенди.
Тёгерек да бурулгъанды.
Сора, жел жетип, ачханды
Эшигин, кенгнге кергенди.

- Ким эсенг да, бусагъат! - деп
Батыргъа хыны этгенди,
Жаныгъанды: - Ким эсенг да,
Къол жагъыу этип къоярма! -

Ит башлы адам чыкъгъанды
Къаладан, жашха юргенди.
Бурнундан тютюн бёркгенди,
От бёркгенди аузундан а.

- Жукъуму бёлгенсе, хикки, -
Деп базантургъа чапханды,
Туз киштикча, сюлесинча,
Секиргенди, бууайым деп…
Кюн чыкъгъанды да батханды.
Ай, кюзгюча, жарытханды
Кёк кёлню, таула къарын да.
Ит башлы бла Къаспар а
Сермешедиле, бир талмай,
Бир тохтамай демлешелле,
Жаралы да, ач, суусап да
Болгъанларына къарамай.

Энтта да бир кюн озгъанды.
Согъушадыла ала уа.
Ит башлы да арыгъанды,
Арыгъанды алп Къаспар да.
Ол кючден тебе эсе да,
Душманын а хорларыкъды.
Кёлсюзлюк досу тюйюлдю,
Шуёху эрликди дайым.
Алп сермеп, бодуркъунуча,
Душманын жерге ургъанды.
Тау зангырдагъанды, кёг а
Ой, бутакъ-бутакъ чакъгъанды.
Ит башлы, суугъа батханча,
Тас болгъанды - жер жутханды.

Къалагъа киргенди жаш а,
Ол, ашыкъмай, сакъ киргенди.
Хан, патчах да сукъланырча
Хант къанга хазыр эсе да,
Аш ашар кючю уа энди
Къалмагъан эди артал да.
Тапчаннга таяннганлай а,
Бузоучу хомух жашчыкъча,
Жукълагъанды да къалгъанды.
Алп жети кече, жети да
Кюн, уянмай, жукълагъанды.

Ол, сегизинчи кече уа,
Жеринден чартлап тургъанды.
Ат кишней, Темир Тырнагъ а
Къычыра эди аямай.
Тышына чабып чыкъгъанды
Пелиуан Къаспар. Чыкъса уа
Аллайгъа чыкъсын: укуча,
Бир тюклю да, тырнакълы да
Къарттакай кесин бузады,
Къычырады, къыжырайды,
Сакъалы, заба саламча
От жана, узун чачы да.

- Уй, итден туугъан, къаяча
Жашымы жоюп, дагъыда
Сен тапчанымда жатханса,
Бозамдан ичип! Бир айтчы,
Не дертинг болуп келгенсе?!

- Барды, хау, дертим! Къан алмай
Кетерик тюйюлме энди?
Къаллай бир адам жойгъанса
Сен къанлы къала ишлерча
Сюеклеринден? Бир айтчы!

- Ит кючюк, айтхан угъай да,
Баш токъмагъынгы, мычымай,
Чартлатырма да, къапныча,
Къазыкъгъа чанчып къоярма! -
Деп, Уку Къартчыкъ тепгенди.

Биягъы дёнгюрдегенди
Акъ Къала, зангырдагъанды.

Кёк жашнап, шибля ургъанча,
Бир ачы таууш этгенди.
Арбазгъа, къайдан эсе да
Суу келип, кётюрюлгенди.

Суу тылпыу болуп, тылтыу, да
Тот туман болуп, басханды.

Олгъасат хыйны этгенди
От къартчыкъ. Къаспар а жукъ да
Кёрмей, амалсыз болгъанды,
Жан-жанын сермейди хаман,
Къычырады. От къартчыгъ а,
Тюк юзюп, хыйны этеди.
От аскер женгил жетерча.
Ол шайтан дууа окъуйду.

Быкъыгъа къоннганды къуш да,
Жел этип, къанат къагъады,
Туманны чачады хаман,
Алп батыр аллын кёрюрча.

От аскер, дидин уяча
Зууулдап, учуп жетди да,
Амалсыз этди атны да,
Батырны да. Жокъ амал а.
От жауун жаугъанча, быллай
Къыяма уа ким кёргенди?!

Алп Къаспар садакъ тартады,
Къартчыкъгъа окъла къуяды.
Къалкъаны атын, кесин да
От дидинледен къорурму?
Не хазна. Ала тешмезча
Тегерей, кюбе да жокъду.

Къызадан къыза барады
Отсакъал Уку Къартчыгъ а.
«Бир амал къалай тепмам?!» - деп,
Алп батыр таукел этеди.
Ол, кёкге къарап, гыбытча
Бир жауун булут кёргенди.
Садагъын тартханды, эрлай,
Жюз да окъ салып, атханды.

Алп элек-элек этгенди
Булутну: жауун жаугъанды.

Отсакъал Уку Къартчыкъ да,
От жаннган дидин аскер да
Ёчюлгендиле мычымай.

Алайлай темир тырнакъ къуш
Чорбатдан къагъып алгъанды
Къартчыкъны. Къаспар батыр а
Къартчыкъгъа хыны соргъанды:
- Айтчы, не этейим энди?! -
Сора, ачыуун тыялмай,
Алп аны кёкге сызгъанды.

Кёпмю-азмы сакълагъанды
Алп Къаспар? Таууш келгенди.
Къычыргъан Уку Къартчыкъды:
- Кеч манга! - деп жалынады, -
Тут, маржа, жерге тийгинчи!

Биягъы темир тырнакъ къуш
Къартчыкъны къагъып алгъанды.
Сора ол кийиз топнуча,
Алп базантургъа атханды.

- Жойгъанларынгы сен, хайда,
Терк сау эт, эзип къойгъунчу! -
Деп сакъалындан тутханды
Багъатур жаш. - Бол, сакълатма!

- Базантур Къаспар, ёлтюрме
Ансы, айтханынг - мардады.

Хыйлачы къартчыкъ, хоразча
Къычыргъанды да, ашыкъмай,
Тешикге кирип кетгенди.
Къачаллыкъ тюйюлдю бир да:
Жаш сакъалындан тутупду.
Тешикден ол, кёп да турмай,
Кюбюрчек алып чыкъгъанды.

- Жойгъанларымы, къалдырмай,
Жанларын бери жыйгъанма.
Ач да, ёлгенле бары да
Сау боллукъдула алгъынча.
Жигит, ачхычы ма буду, -
Деп, алтын жюлгюч бергенди.

Алп Уку Къартчыкъ айтханча,
Кюбюрчекчикни ачханды.
Ат, адам сюекди демей,
Жан киргенди барына да…

Алп Къаспар хазар элменди,
Пелиуанды, багъатурду.
Тирилген улан да, эр да
Къаспаргъа алгъыш этгенди,
Батыргъа махтау салгъанды.

- Борчубуз алай уллуду,
Биз ёлюп кетгинчи дайым
Табылып турлукъбуз, батыр,
Не тюрлю ишинг болса да! -
Деп айтхандыла бары да.

Алп Къаспар хазар элменди,
Айтылгъан къазауатчыды.

- Къарындашларым! - дегенди, -
Сиз башыгъызгъа эркинсиз.
Жол берген Тейри кесиди,
Досла, тюбеширбиз энтда!

- Шуёхлугъубуз къатыды
Тап состар ташдан да энди! -
Деп айтхандыла ала да,
Ант этгендиле эрлеча.

   * * *
Алп Къаспар батыр уланды.
Ол Уку Къартха соргъанды:
- Сюйгеним - Паний къайдады?
Айтмасанг - кюлтюм этерме!

- Базантур Къаспар, ёлтюрме
Ансы, айтханынг - мардады.

- Сора айт, къайда жашайды
Къаракъаш Паний? Бол, хайда!

- Батыр, айтайым. Алай а
Ары сау жетмезсе сен да:
Къаф элменликге, къушха да
Жокъду жол. Сёзюм кертиди.
Жигит, ызынга къайтсанг а…
Ызынга къайтсанг керекди.

- Уку, жол юйрет, - дегенди
Багъатур, - акъыл юйретмей!

- Жанынга къоркъуп айтама
Ансы, Пилсюек къала уа -
Былайдан узакъ тюйюлдю.

- Панийчик андады сора?..

- Хау, Паний анда жашайды.

- Нек турабыз сора?! Хайда!
Тебрейик ингир болгъунчу! -
Деп, Къаспар ашыкъдырады
Къартчыкъны, Уку Къартчыгъ а:

- Ол эки таугъа къарачы,
Батыр, - дейди, - къочхарлача,
Къагъыша туралла хаман!
- Не эди да сора? - дейди
Алп Къаспар а, сан да этмей.
- Насыбынг да, къыйынынг да
Ол таула арасындады…

Алп Къаспар хазар батырды,
Айтылгъан уста уучуду.
Ол тарпанына миннгенди,
Къартчыкъны уа ычхынмазча
Ат къанжыгъагъа къысханды.

Алп Къаспар хазар жигитди,
Жел, боран этип барады.
Къочхарлача, бир да талмай,
Къагъыша тургъан таула уа,
Батырны кёрюп, бютюн да
Къутургъандыла. Къарачы!

Сур таула артха тура да,
Бир бирлерине чабалла.
Кёк кюкюреген сунарса -
Таш таууш алай ауурду.