О Н Б И Р И Н Ч И Б А Ш Ы

БАРСИЛ БАТЫРЫ - БАЗБАР, АНЫ ТУЛПАР АТЫ - АКЪ ТУЯКЪ, УЛЛУ ЭЛЛЕЗ ТЁРЕ, ОТ ЖАУДУРГЪАН ТАРАКЪСЫРТ АЖДАГЪАН, КЕРИУАН ЖОЛ СОРА ТЕМИРТАРАКЪ КЪАНАТЛЫ АНКЪАР КЪУШ


Жети кёкню кётюрюп,
Боранлары ёкюрюп,
Булут къашларын тюйюп,
Буз тегерейин кийип,
Сюеледи Минги тау,
Таулу бийи - мёнгю тау.

Таракъ-таракъ къаяла
Тёрт да жанындан алып,

Юслеринде мияла
Бузлары кюнде жанып,
Сюеледи Минги Тау,
Таула бийи - мёнгю тау.

Этеклеринде аны
Ёхтем миллет жашайды.
Къызы - жургъа, уланы -
Боз бёрюге ушайды.

Ташдандыла юйлери,
Алп Асбекни бийлери…

            * * *

Барсил элликни башы -
Базбар - Бедейни жашы,
Базбар - пелиуан улан,
Ташны бишлакълай уугъан.
Къапланны да, къамишде
Жетип, бойнундан буугъан.

Ач киштик балаларын
Ачы-ачы макъыртды.
Бий Асбек батырларын
Къаласына чакъыртды.
Уллу Эллез Тёреге
Сыйлы къартла келдиле:
-Журтну Алтын Тереги,
Баш урабыз! - дедиле.
Тюбюнде олтурдула,
Оноу-кенгеш къурдула.
Бир къаууму былай дей,
Бир къаууму угъай дей,
Тюшге дери турдула.

Сора Асбек: - Киштикни
Жаратмадым оюнун, -
Деди. - Акъылман Тикки,
Неди мынга оюмунг?

-Узакъ тауларыбызда,
Ол акъ тауларыбызда
Къайгъы барды: Аждагъан
Биягъы тургъан болур;
Бу жол жюз жыл жукълагъан
Ачдан къутургъан болур.
Мен кесим да, тюш кёрюп,
Бир сейирлик иш кёрюп,
Къайгъырып турама бек.
Къопхан болур сарыуек.

-Жокъ эсе амал-такъал,
Кеч этмейик, турайыкъ!..

-Укулагъа сорайыкъ,-
Деди анга акъсакъал.

Эки уку да Къадар
Китапларын алдыла,
Бу къыйынлыкъгъа мадар
Этерге къадалдыла.

-Кериуан жолну тыйып
Къойгъанды да Аждагъан,
Ол жюзден-жюзден жыйып,
Адамланы ашагъан! -
Деди Ана Уку. - Бек
Жутду ол, ашап тоймаз.
Жоймасыгъыз, сарыуек
Бир деп бир адам къомаз.

-Аны жоярыкъ Базбар
Батырды. Алай, арсар
Бола турса, Аждагъан
Алп Базбарны да къабар, -
Деди Ата Уку да, -
Къоркъсанг, жолунг къорамаз.
Энди къаты жукъу да
Аждагъанны хорламаз.

-Неди ол къоркъгъан деген?! -
Деди жаш, ачыуланып. -
Бедейни жашыма мен,
Алп Бедейни уланы!
Менден сора ким чыгъар,
Айтмасакъ алп Асбекни?
Менден сора ким жыгъар
Мингжыллыкъ сарыуекни?!

-Мен!- деди Болат батыр.
-Мен! - деди, алгъа чыкъды.
-Мен!- деди Жолат батыр.
-Мен! - деди, алгъа чыкъды.
-Мен!- деди Къаспар батыр.
-Мен! - деди, алгъа чыкъды.

-Укула: «Базбар батыр
Барыргъа керекди!» - деп
Айтханларын кёрдюгюз.
Хынчы Аждагъаннга дерт
Ол жетдираллыкъды. Сиз,
Батырла, аны оспар
Сёзюне илинмегиз.
Жашды алыкъа Базбар,
Базбаргъа тебинмегиз, -
Дедиле тёречиле.

Асбек, келип къатына:
-Хайда, Базбар, кечиге
Тураса. Мин атынга! -
Деп, ашырды батырны.-
Узакъды, къыйнды жол…

Минип тарпан атына,
Жел этип, барады ол.

Тегерейи, къалкъаны,
Темуреги да кюнде
Ариу жылтырай-жана,
Барады ат белинде.
Арыгъанды кеси да,
Арыгъанды аты да.
Да кюню, кечеси да -
Жолда. Жигит къатыды!

Кюн да жетмеген къолда
Энди сакъ барады ол.
Атын кериуан жолдан
Онгуна бурады ол.
Ташатын барады ол,
Шыхыртсыз, къаплан кибик.
Тардан-тар болады къол,
Таула - бийикден-бийик.

Кёлю аманмы этди
Тогъузунчу кечеде?
Энтта бир кюню ётдю
Бу сур таула ичинде.

Ой, алай теренди къол,
Ой, алай бийикди тау,
Ой, алай къыйынды жол,
Базбар къайталырмы сау?!
Жар да, аны жаныгъан
Кибик, оя ташларын,
Уу жилянча, жанына
Къоркъуу кире башлады.

Деуле, кийик улакъгъа
Басыннганча, ол бийик,
Сур къаяла уланнга,
Булут къашларын тюйюп,
Къарайдыла. Олсагъат
Эзип къоярыкъ кибик.

Ууакъ кишнеди да ат,
Былай деди: - Алп жигит,
Базынып, жолгъа чыкъды
Эсенг, не таула, тарла!
Къалтырамайды чынтты
Батыр. Зорчуну хорла!

-Акъ Туякъ, кёлсюз болуп,
Антымамы ёлдюм мен?
Адам сюекден толуп
Тургъан къолну кёрдюм мен!

-Ат сюек, адам сюек
Болмагъан жер жокъ мында.
Жууукъдады сарыуек,
Къылычынг а - къынынгда.
Мингжиллыкъ сарыуекни
Сенден ёзге жоялмаз.
Мудах этме Асбекни,
Этсенг - кечип къоялмаз.
Акъылынг, кючюнг да бар,
Хайт де, барсил уланы!..

Кёл этди жигит Базбар:
Кюлтюм этер ургъанын!
Ой, алайлай, тентирей,
Аякълары чалише,
Ауана кибик киши
Чыгъып къалды аллына.

-Къайт, - деди, - ахшы улан,
Сау аскерден къалгъан - мен.
Азирейли аждагъан
Кючлюдю эмегенден.
Он эмеген да анга
Хата салалмаз, ийнан.
Сюйюп айтама санга,
Жигит, ызынга айлан.

Алп Базбар эс бурмады
Жаралыны сёзюне.
Арсар бола турмады,
Базынды да кесине.

-Насыпдан къуру къалгъан,
Кёрмеймисе быланы,
Тот кесип, муру болгъан
Бу сауут-сабаланы?
Кёрмеймисе къурт этген
Бу жангы ёлюклени?
Бадырда мугут этген
Ат, адам сюеклени?

Юч жюз, беш жюз жыл алгъа
Былайгъа келгенлени,
Багъырбаш Аждагъаннга
Шинжикъаш Аждагъаннга
Къажау сюелгенлени
Сюеклерилле ала.

Эй, элия ургъанлай,
Ат юсюнде тургъанлай,
Аты, кеси да бирге
Кюйгенни кёресе сен,
Отла жаудура-бюрке,
Айланады келепен.

Къайт, насыпсыз! Кесинги,
Атынгы да къууурур.
Анга не къылыч, сюнгю?! -
Кюл этер да, сууурур…

             * * *

Жел урады тарда уа,
Кюч ала барады жел,
Жер къарады тарда уа,
Кюйюп, къап-къарады жер.
Сагъайып барады ат,
Акъ Туякъ барады сакъ.
Сагъайып барады алп,
Къолунда - темир токъмакъ.
Кюл, букъу кётюрюлюп,
Кючден кёреди аллын.
Батыр тохтады, жалын
Сур къаягъа тирелип.
Къаяны кёзю-къашы
Тебредими тирилип?
Башладымы къымылдап?!
Башладымы хырылдап?!
Башладымы жекирип?!
Башладымы ёкюрюп?!

Къылыкъсыз таууш этип,
Зангырдалла къаяла,
Бир уллу боран жетип,
Ай башлады ууала!
От юсюнде тауадан
Ургъан къызыу хауадан
Къызыу эди солууу,
Кёзлерин ашай ууу.

Алп батыр артха турду,
Алгъа тутуп къалкъанын,
Атын ол алгъа бурду,
Къазанлай къайнай къаны.
Къоркъмазгъа кереклисин
Биледи базгъын батыр:
Да халкъы ючюн кесин
Аямаз Базбар батыр!

Аждагъанны хапарын
Сабий заманында аз
Эшитмегенди. Ораз
Айтыучу эди барын,
Жассыкъулакъ, жангызкёз,
Багъырбаш Аждагъанны,

Жылтырауукъ эди, жез
Кибик, къуйругъу аны.

Таш чайнагъан тишлери
Болатдан, къурчдан да бек.
Ала да бери-бери
Къарап, къамала кибик.
От къуса, тютюн эте,
Кюл эте, кюлтюм эте,
Ат ашай, адам ашай,
Сау жети жюз жыл жашай
Эди тауда Аждагъан, -
Дей эди элмен Ораз…

От учхурукъла агъа,
Сарыуек, зада хораз
Кибик, къычырды ачы.
Жулдузла, кюмюш ахча
Кибик, зынгырдап, кёкден
Жерге-жерге тюшдюле,
От солууундан кёлде
Чабакъ, къурт да бишдиле.

Къадау ташны артындан
Чыкъгъанлай, батыр бойран
Жерге тийди, атындан
Кетип. От, ёртен боран
Алайдан узакъ атды,
Зыгъыр ташчыкъны кибик.
Алп батырны ачытды,
Сабий жашчыкъны кибик.

Базбар секирип турду
Токъмагъын да кётюрюп.
Ол Аждагъанны урду,
Чоюн таууш этдирип.
Багъыр топча, гууулдап,
Сасытды къулакъларын.
Чибинлеча зууулдап
Тебредиле окълары.
Керип башлады аузун
Сарыуек да акъырын,
Эмен агъачны узун
Къуйругъу бла къырып.

Къоргъашинча къайнагъан
Темир бюрке аузундан,
Таракъ сыртлы Аждагъан
Кючден тепди ауурдан.
Къадау ташны артына
Чабып букъду бойран жаш,
Къанат битген атына
Минип чыкъды бойран жаш.
Артха тура да чаба,
Къабан тишлерин алды.
Батыр энди, гузаба
Этмей, таукел узалды.
Алп, кесин отха атхан
Гебенек кибик, кюйюп
Къаллыкъ эди, Аждагъан
Къусхан от бутакъ тийип,
Акъ Туягъы турмаса
Ары-бери секире,
Алп да къаты урмаса,
Къаяланы тепдире.

Энди Аждагъан, керти
Ачыуланып, ёкюрдю.
Ол аузун кенгнге керди,
Ол от ташла кекирди.
Батыр тишлерин къысды,
Ёлюп къалмады, жатып,
Къаны бютюн да къызды,
Сюелди бютюн къаты!
«Атым къалмасын кюйюп», -
Деп, бошлады жюгенин.
Кюйюп къалмазын сюйюп,
Къыстады да жиберди.
Дагъы сермейим деп бир,
Узун сюнгюсюн да сир
Тутуп, тебреди алгъа,
Къобан сууун жыргъанлай,

Гур жана тургъан агъач
Ичи бла баргъанлай.

Уу ийиси жайылып,
Солуу кючден алады,
Къолу, бети, жарылып,
Кёмюр болуп къалады.
Минг килиса къонгуроу
Урулгъанча - дауурду.
Сюнгюсю да, томуроу
Кибик, энди ауурду.

Аждагъан къая ташын
Эритдими, тылылай?!.
Базбарны юсюн-башын
От алдымы, гыстылай?!
Алп батыр, жыйып кючюн,
Къаты-къаты къычырды,
Атып ийип, сюнгюсюн
Жюрек аузуна урду.

Азмыч къычыргъан кибик,
Ырхы къутургъан кибик,
Элия ургъан кибик,
Боран улугъан кибик,
Кёк кюкюреген кибик,
Тау, таш ёкюрген кибик,
Аждагъан алай ачы
Къычырыкъ этди тауда,
Къонгур эмеген, къачып,
Тогъуз да сыртдан ауду.

Къулакълары бителип,
Жаш къысылды ырбыннга.
Тажал Аждагъан ёлюп,
Къан къуюлду дорбуннга.
Бегитип къойду тарны,
Гебох тийип къарнына.
Кишнеп келди Базбарны
Аргъамагъы аллына.

Алп Базбар а - жаралы.
Бауурланып ташлагъа,
Жатамыды ташада,
Болмай этер амалы?
Ахыр сагъаты жетип,
Жан аламы турады?
Уллу жигитлик этип,
Ол кетипми барады?

Ташла да, шишлик кибик,
Къууурула тургъанда,
Къачып кетмеди жигит
Таша жерге, туманнга.

Ауур жукъугъа батып,
Барады бойран батыр…
Уятыргъа кюреше,
Анасыча сёлеше,
Шош къуушалады аты.
Къайдан эсе да бирден
Келе ана ауазы,
Батыр къайтышды, кёрден
Тургъан кибик, аяза.
Аны жаны алайсыз
Къайтмаз эди ызына,
Чакъырмаса анасы,
Келмесе ауазына.

Базбар турду да, атын
Къучакълады бир къаты…
Атды алпны нёгери,
Атды эрни къанаты.
Ат, батырны бетине
Жумушакъ эринлерин
Жылы-жылы тийире,
Сёлешди: - Тюшге дери
Биз былайдан къачаргъа
Керекбиз: Анкъар деп къуш
Барды жер этегинде,
Къара къая эрнинде.
Аждагъанны чачаргъа
Терк жетер да, ол уруш
Башлар оруу-соруусуз,
Жаралыса, къарыусуз.
Акъ Туякъгъа минди да,
Аждагъаннга къарады,
Кючю анга иги да,
Аламат да къарыды.

Кёк алайлай къаралып
Башлады да чыгъышдан,
Ат биягъы: - Жаралы
Батыр, къачайыкъ къушдан! -
Деди да, чаба келип,
Къанкъазлай учуп кетди.
Анкъарны къанат жели
От ташла тёнгеретди.

Жете келгенлей, Анкъар
Аждагъанны чачдымы?!
Кийик мюйюзча, жохар
Бурнун анга чанчдымы?!
Барсил батыр ёлтюрюп,
Анкъар къушу ашады,
Баласына элтирик
Юлюшюн да бошады.
Сюеклери агъара,
Тауда къалды сарыуек,

Алп Базбар учуп бара
Эди. Чууакъ эди кёк.