О Н Т Ё Р Т Ю Н Ч Ю Б А Ш Ы

АЛП АХИЛ, БАТЫР КЪАНТЕМИР, БУЗ КЪАЛА, СУР БАЛДРАЖЮЗ БЛА АНЫ ЮЧ ЖАШЫ: УТ, ЖУТ, ХУТ, АЕЛИКНИ ДУНИЯ СЕЙИРЛИК АРИУ КЪЫЗЫ - АЙГЮЛ, АЛТЫ ЭГИЗ КЪАРЫНДАШ, АСХАР ЭЛГЕ ЧАПХАН АЛТЫ БАШЛЫ БАРС, АЛАННЫ АРА ШАХАРЫ - МАГАС, ГЕНЕЗИР ДЕРК СОРА АЛП АХИЛ БЛА АРИУ АЙГЮЛНЮ ТОЙЛАРЫ

Алп Ахил тейри къулуду,
Алп Ахил байтал улуду,
Барды акъылы, эси да,
Къарыуу, кючю да барды.
Тай бла эгиз туугъанды
Былтыр, бир сейир къылыч да -
Къолунда. Тейри шагъатды!

Экиси да, жомакъдача,
Терк ёсгендиле, апчымай.
Энди алп батыр болгъанды
Жаш Ахил. Къантор тайчыгъ' а,
Жер тыймаз ажир болгъанды.
Ол сейир къылышчыгъы да
Созулгъанды, суу къамишча.
Ол зынгырдагъан этеди,
Силдесе. Жютюлюгю уа:
Тюк эки болуп къалады,
Аузуна салсанг. Ташны да,
Бишлакъны кибик туурайды.

              * * *
Акъ тауда боран борамай,
Бюгюн, дорбундача, шошду.
Ол тёппесинде, кюзгюча,
Дуу жаннган а буз къалады.
«Ол сейир къала кимниди?» -
Деп сорсанг: «Балдражюзнюдю!»
«Балдражюз а кимди?» Ол а -
Бир залим къарт. Таш, агъач да
Тарс деп жарылып къалалла
Буз солууундан. Ол, деуча,
Мазаллыды, къарт эсе да.
Къыш къыртчинча, бек кюйсюздю,
Огъурсузду, къыш боранча.
Суу учхурча сакъалы уа
Тобукъларына жетеди.
Акъ айыу тону да барды
Юсюнде, окъа бёркю да.
Къолунда бийик таягъ' а
Накъутданды, налмасданды.
Алтынданды, кюмюшденди
Олтургъан бийлик тахы уа.

Балдражюз къала бийикди.
Ол, къаяча, бек къалады.
Тогъайбаш жугъутургъа да,
Тап, къушха да тынч тюйюлдю
Къалагъа чыкъгъан. Да, къоркъмай,
Ким чыгъа турады дейсе
Къаягъа да, къалагъа да?

Балдражюз, кюйсюз ангкъытча,
Огъурсузду, бек кюйсюздю.
Тюз кесича юч жашы да
Барды. Таматасы Утду.
Къарлада, жылкъы кютгенча,
Акъ Боран Желни кютеди.

Жутду ортанчы жашы уа.
Бугъейден бери чыгъармай,
Юч башлы атха къарайды,
Ол жазда, жайда да. Къыш а
Эмилигине минеди.
Ол жайракъ минеди, сора
Чапдырады, алп жигитча,
Ат оюн да этдиреди.


Ючюнчю жашы уа - Хутду.
Къаладан ол жаз чыгъады.
Кёгюрчюн жумуртхалача,
Буз ташла этип турады,
Чечмеле этген уучуча.
Буз ташла этеди, талмай,
Жаз башыбыздан къуярча.

Акъ тауда боран борамай,
Бюгюн, агъачдача, шошду.
Ут, бу шошлукъну жаратмай,
Къардашы Жутха баргъанды.
Ол ачыуланып баргъанды:

- Сур быргъым, къайда эсе да,
Жокъду! - деп къыжырагъанды. -
Эшта, букъдургъан этгенсе,
Терк чыгъар, халек тюйгюнчю!

- Башыма урлукъ болурма
Быргъынгы! Неле жаншайса?! -
Деп ачыуланнганды Жут да. -
Тюз эшекча тюйюлгюнчю,
Кёзюмден къуру! Бол, хайда!

- Сёз къарырча кимсе сен?! - деп
Ут, ажирча, кишнегенди.

- Дау этерча, сен а кимсе,
Айтчы бир?! - деп ёкюргенди
Жут да, багъылгъан бугъача.

Биягъы эки къардаш да
Тутушалла, душманлача.
Къапланлача талашалла,
Жыртышалла, асланлача.
Ёрюшге киши да чапмай,
Харралача силдешелле.
Арыгъан, талгъан да этмей,
Къочхарлача къагъышалла.

Балдражюз къарап турады
Туураладындан, жукъ айтмай.
Ут чыран буздан жаркъамы
Айырып, Жутха чапханды?
Буз къангамы къобаргъанды
Жут а? Хау, ол буз къылычды!
Жутму онглуракъды? Эшта.
Ут хорлатырыкъ тюйюлдю.
Экиси да, къаргъашлача,
Жан аямай согъушалла.
Къаядан кетип, къолдамы
Салышалла энди? Энди
Агъачдамы силдешелле,
Къардашларыбыз деп къарамай?

            * * *

Алп Ахил да, Къантемир да
(Къантемир ариу Айнады
Эсингде болсун), нартлача,
Къол ичи бла баралла,
Ат солутмай, аш ашамай.
Ашыкъгъан этелле. Жокъду
Бош, къалкъыр заманлары да.

Алайлай, къая аугъанча,
Бир ачы таууш келгенди.
Алп Ахил атын тыйгъанды,
Тохтатханды Къантемир да.

- Кёкмю кюкюрейди, жерми
Тебренеди? Не да кёлмю
Ычхыннганды? - деп соргъанды
Къантемир. Бойран Ахил а:

- Эшта, харрала безрейле, -
Деп, анга жауап бергенди.


Къардашла уа тюйюшелле,
Къардашлабыз деп къарамай.
Ут боран бурады, Жут а,
Жут а буз этип къояды
Солууу бла нени да.

Аланы, Ахил суннганча,
Харрала, эмегенле да
Болмагъанларын кёргенди
Къантемир батыр. Ахил да
Сейирге къалгъанды. Эшта,
Быллай деулеге тюбербиз
Деп, эслеп эслеринде да
Жокъ эди, баям. Ут, Жут да
Тохтагъандыла: - Кимлесиз?! -
Деп соргъанды Ут, - къайдансыз?!
Жут а: - Нек келгенсиз, сормай,
Сиз бери?! - деп хорсуннганды.

- Мен Ахил батырма! Бу уа -
Къантемир бойран! Тюйюшмей
Танышсакъ иги болурму? -
Деп соргъанды алп Ахил да.

- Биз тюйюшгенлей турабыз,
Эригебиз да, - дегенди
Жут, - къарындашла эсек да.
Ут а улугъанды: - Энди
Биз сизни тюе турлукъбуз,
Жесирле этип! - Да, сора
Нек турасыз чапмай?! Хайда,
Кюч сынашайыкъ! - дегенди
Къантемир, буюкъмай, къоркъмай.

Ут Къантемирге чапханды,
Жут а - Ахилге. Нарат да,
Наз да чыдамазча, аллай
Къар боран кётюрюлгенди
Сермешлеринден. Былайды
Деп айтырча, жукъ кёрюнмей,
Къар боран жутуп къойгъанды
Ахилни, Къантемирни да.

Ут къамчи таууш этеди,
Жут а жан-жанын сермейди.
Къылычы буздан эсе да,
Жан кезликча, бек жютюдю.

Ючюнчю кюн къар боран да,
Сур сермеш да тохтагъанды.
Къар букъу чёкгенди, сора
Ут да кёрюннгенди, Жут да.
Къантемир да, алп Ахил да
Ат беллеринделле энтта.
Арыгъан а, апчыгъан а
Бек этгендиле. Болса да,
Таш ууарча базгъынлыгъ' а,
Таймай, нёгерлик этеди
Ахилге, Къантемирге да.

Сыртындан тюшюп, къобалмай,
Жут, къызбайча, ойсурайды.
Ут а? Ут оспар къайдады?!
Ол тюйюлмюдю, къабанча,
Къычырыкъ этген? Хау, олду!

Балдражюз ачыуланнганды
Уланларына. Ол быллай
Бедишни кечерми дейсе
Ахилге, Къантемирге да?

«Къыямамы айланады?!» -
Дерча, бир боран жетгенди.
Тау кийик да тёзалмазча,
Бир ачы сууукъ къысханды.

- Сур Балдражюзге къарырча
Жокъду кючюбюз, - дегенди
Къантемир батыр. Ахил а:
- Бой салып къалай къоярбыз
Сур Балдражюзге? Угъай! - деп,
Ол кесин жаугъа атханды, -
Эрча ёлейик, ёлсек да!

Кюч-къарыу а тенг тюйюлдю,
Тенг тюйюл сауут-саба да.
Сур сууукъ да, минг ийнеча,
Минг шинжича, чанчылады.
Бу къыямагъа тёзалмай,
Къантемир бузлап барады.
«Бир амал къалай этмезсе?!» -
Деп, Ахил амал излейди.
Буз къапха кирип барады
Ол да. Ол да жунчугъанды.

Алайлай, дидин ургъанча,
Ахилни бир зат къапханды.
Татайдан ауаз келгенди
Сора. Ол былай дегенди:
- Эй, бир от урлукъ къалгъанды
Жан хуржунунгда! Чыгъар да,
Жерге ат, бузлап къалгъынчы!
Алп Ахил, ауаз айтханча,
Урлукъну жерге атханды,
Ол кючден атханды, сора
Быллай сейирни кёргенди:
От-ёртен, къантор ажирча
Тепсегенди, шиш тургъанды,
От-ёртен, тенгиз толкъунча,
Сур Балдражюзге чапханды.

От бла Сууукъ, аямай,
Ой, аслан бла къапланча,
Талашхандыла. Болса да,
Бир бирин хорлаялгъан а
Этмей, сау бир кюн озгъанды.

Энди от къызыл бугъады,
Акъ бугъады Балдражюз а.
Жер къазалла, тюртюшелле,
Ёкюрелле, къыш боранча,
Бир бирин хорлаялгъан а
Этмей, энтта кюн озгъанды.

Ючюнчю кюн экиси да
Арыгъандыла. Къаяча,
Балдражюз тажал эсе да,
Ёртеннге кючю къарымай,
Чыраннга къачып чыкъгъанды,
От а ёчюлгенди. Кюл да
Къалмай, жукъланнганды от да.
Къантемир да, алп Ахил да
Сау къалгъанды. Да бошду
Энди жол алгъа, артха да.

Алп Ахил былай айтханды:
- Кесибиз да жунчугъанбыз,
Арыгъандыла атла да -
Солуюкъ, ауузланнган да
Этейик, къарыу алырча.

Алп, алай айтып, бёрюча,
Агъачха кирип кетгенди,

Къантемир бойран а эрлай
От этгенди. Кёп да турмай,
Агъачдан къачып чыкъгъанды
Бир ариу журчукъ. Ол энди,
Окъча бараллыкъ тюйюлдю,
Учаллыкъ тюйюлдю, желча.
Алп анга жара салгъанды.
Абына да, сюрюне да,
Айнагъа кючден жетгенди.

- Айна, мен сени билеме,
Сен Асбек ханны къызыса.
Батырас деп къардашынг да
Барды. Мен аны таныйма.
Бюгюнню кёп сакълагъанма,
Энди Ахилге ёлтюртме,
Сора жек билезигин да
Ал андан, санга берликди.
Билезик манга керекди,
Хан къызы, болуш, тилейме.

- Журчукъ, мен кёрюп турама:
Сен хыйны жетген бир жанса.
Ахилден а аз да къоркъма,
Энди тиерик тюйюлдю

Алп Ахил чабып жетгенди,
Алп Ахил сейир этгенди
Бу тамашагъа: - Адамча
Сёлешеди жур улакъ да!

- Жур тюйюлдю бу - адамды,
Ахил, - деп алай айтханды
Къантемир батыр. - Досумча,