Батырас да Ай да, Кюн да
Айгюлню излейле талмай.
Ай кече излейди, Кюн а
Эрттеден башлап излейди.
Къандауур да излегенди,
Аламны аулап чыкъгъанды.
Ким эсе да думп этгенди
Айгюлню, адам тапмазча.

Ол бедиш талап турады
Батырны. Сюймеклиги уа
Кюч-къарыу берип турады.
Тапмай къоярыкъ тюйюлдю
Айгюлню. Ёллюк эсе уа -
Ол жолда-къолда ёллюкдю.

«Атымы солутайым», - деп,
Алп батыр атдан тюшгенди.
Сакъалы, алтын чачы да
Белине жете туралла.
Тюнгюлюпмю башлагъанды?
Тозурапды, амалсызды.
Энди къуш кибик къарамай,
Ол хашкенча баштёбенди.
Тансыкълыкъ хорлап, жомакъча
Сейирлик да, тамаша да
Эсгериулеге кетгенди
Батырас. Жюзюкчюгю да
Эсине тюшгенди сора.

Алп жюзюкчюкню, ашыкъмай,
Чыканайына салгъанды.
Тансыкълап: - Ёллюк болсам да,
Тапмай къоярыкъ тюйюлме,
Сюйгеним, сени! - дегенди. -
Туура бу чекге жетерча,
Къул тюйюлсе да?! Тюйюлсе!
Ай, хомух болгъанса. Энди
Кёлсюзлюк сени жауунгду.

Шауданнга къарап ол эрлай
Мыйыгъын, узун чачын да,
Сакъалын да ишлегенди,
Тап жыйгъанды тизгинин да.
Тылпыуу бла, Айгюлча,
Жюзюгюн жылтыратханды.
Сора, кюн тыякъчыгъыча,
Жюзюкден жарыкъ ургъанды.
Батыргъа ол жолму, ызмы
Кёргюзтеди? Хау, алайды.

Атына миннгенди эрлай
Пелиуан батыр. Ол энди
Айгюлню да табарыкъды,
Ёлтюрлюкдю душманын да!
Алп, кечеди, кюндю демей,
Женубха барып тургъанды.
Ат солутмай, ай баргъанды,
Жыл баргъанды, бир тохтамай.
Сора тенгизге чыкъгъанды.

Илячин - тенгиз тарпанды,
Ол сууда балыкъ кибикди.
Чапханлай, суугъа киргенди,
Ол жюзгенди ылышыкча.
Суу тазады, миялача,
Булутсуз кёкге ушайды.
Къатында чабакъ, балыкъ да
Жюзмесе, учуп баргъанча
Кёрюнюр эди, баям да.

Согъулгъан къажар кюйюзча,
Суу тюбю алай ариуду,
Ханс ичи алтын, кюмюш да
Чабакъчыкъладан толуду.
Ол къая уа - сатаданды.
Ой, тейри къылышча, ненча
Нюр бояу бла ойнайды?!
Сейирликди, тамашады
Тенгизде жашау. Къарачы,
Ол ариу гюлге. Алай а
Гюл тюйюлдю - жаныуарды.

Ол анда жюзген а неди?
Ылышыкды ол келген а!
Огъурсузду, бек кюйсюздю,
Билмейди, ашап тоя да.

Батырас атдан тюшгенди:
Ол къара жаухар кёргенди.
Ийилип, алгъанды, сора
Жан хуржунуна салгъанды.

Илячин - тенгиз тарпанды,
Ол, ыргъайча, терк жюзеди.
Аллында жюзген - чабакъды,
Хау, жилян чабакъды. Къайры
Чакъырады ол, элтеди?

Кёп да бармай, жомакъдача,
Бир сейир шахар кёргенди
Алп батыр. Айтып айтмазча,
Бай шахарды: жаухарданды,
Накъутданды, налмасданды
Юйлери, къалалары да.
Кенг, гюллю майданлары уа
Мермерденди, бир къарачы!

-Не шахарды? Кимди хан а? -
Деп, батыр алай соргъанды
Къалауурлагъа. Ала уа
Сюелелле, сын къатханча,
Кёзлерин да къакъмай, жуммай.

Батырас, ачыуланса да,
Биягъы сабыр соргъанды:
-Не шахарды? Иеси уа
Кимди? Жашла, айтсагъыз а.
Мыйыкълы къалауурла уа
Сюелелле сёз да айтмай.
-Сангырау, тилкъауду, эшта,
Бу жыйын! - деп къатылгъанды
Алп бирлерине. Тепген да
Нек этсин. - О, Хан Тейри! - деп,
Алп артха туракълагъанды. -
Таш болуп туралла, къалмай
Шахарны къарты, жашы да.

Таш гинжи болуп къалгъанды
Ол ариу къызчыкъ. Жашчыкъ да -
Таш гинжиди. «Э-хе-хей!» - деп,
Батырас таууш этгенди.
«Э-хе-хей, хехей-хехей!» - деп,
Къайтаргъанды таш шахар да.

-Жигит… жигит… - Къуюданча,
Тунакы ауаз чыкъгъанды.

-Эй, къайдаса? - деп, батыр да
Сагъайгъанды сюлесинча.

-Бурулсанг, кёрлюксе, жигит,
Ханма, тажымдан билликсе.

-Не болгъанды? Ким бергенди
Бу къыйынлыкъны? Айтсанг а, -
Деп, батыр алп жарсыгъанды,
Къыйналгъанды. Хан а: - Жашым,
Сорма, къой, - деп жилягъанды. -
Бойнума дери мен ташма,
Ташдыла кийимлерим да.
Халкъымы да, кесими да
Бу кюннге къойгъан - Шайтанды.
Ол: «Разы болуп, - дегенди, -
Къызынгы берсенг, бир жан да
Ачырыкъ тюйюлдю, Ахаб.
Кесинги да, халкъынгы да
Палахдан къутхар, уна да!» -
Деп, сёзюн ол чорт салгъанды.

Батырас бушман болгъанды,
Сора ол былай дегенди:
-Юсюгюз бла, болушмай,
Мен ётюп кетмем. Къайдады
Ол Шайтан?1 - Шайтан а, батыр,
Тюш бола, бери келликди.
Ол манга соруу этеди,
Тынгылап турама мен а.
Къыл къамчи бла тюйсе да,
Разылыкъ алмаз. Жулдузча
Къызымы къалай берирме
Шайтаннга?! Угъай! Угъай! - деп,
Ёкюннгенди. - Жашым, жашым,
Атынга къамчи жетдир да,
Къачаргъа кюреш. Сени да
Таш этер, кёрсе, мычымай.

-Хан Ахаб, санга болушмай,
Мен къалай кетип къалырма! -
Деп, айтыр-айтмаз, маймулча,
Бир къужур Шайтан жетгенди,
Текебаш Шайтан: - Сен кимсе?! -
Деп, алпха къайырылгъанды.
Илячин былай айтханды
Батыргъа: - Артыкъ базынма
Сен къылычынга алыкъа.
Хыйныгъа уста налатды.
Къамчисин, шибля ургъанча
Чартлатып, кюкюресе уа,
Айтханы болуп къалады.

-Кимсе?! - деп къыжырагъанды
Биягъы, - Къайдан келгенсе?!
Къан къайнатма! Аланданма
Мен. Атым а - Батырасды.

-Бу шахар - мениди. Сормай
Келгенни мен таш этеме
Къыл къамчи бла! - дегенди
Сур Шайтан. - Къамчи ойнатмай,
Сен къылычынгы сууурчу!
Тот басып турады, эшта,
Ол ишсиз болуп турады,
Эр тюйюлсе да! Къатынча,
Сен хыйны этип, хорлайса
Жауунгу! - деп къозутханды
Батырас аны. - Угъай! - деп
Бир сюелчи, эр кишича.

Шайтанны эки кёзю да
От болгъанды да къалгъанды.
Шытысы келип, бугъача,
Ол кесин алпха атханды.
Батырас да, сур Шайтан да
Демлешгендиле, пиллеча.
Бир Шайтан онглу болады,
Бир а - Батырас женгеди.

Сау жети кюнню, тохтамай,
Сермешгендиле. Болалмай,
Къыл къамчи бла тартханды
Батырны Шайтан. Къамчи уа
Алп Илячиннге тийгенди.

Таш болгъанды да къалгъанды
Илячин. Жигит улан а,
Къылычы бла мычымай
Къамчини туурап къайгъанды.
Шайтанны уа бек тюйгенди,
Тёрт санын да ууатханды.
Сарыуек атын да эрлай
Белинден эки этгенди.

Ол, ёртен болуп, саламча,
Гур жаннганды. Урходук да
Къалмай, ол кюйюп кетгенди.

-Алп жигит, былай бир келчи, -
Деп, Ахаб хан сёлешгенди. -
Шайтанны женнгенсе, жигит,
Энди артмагъын къозгъа да,
Кюзгюсюн ууат. Андады
Шайтанны жаны. Бол, хайда!

Батырас, Ахаб айтханча,
Кюзгюню ташха ургъанды.
Алайлай, къая аугъанча,
Къылыкъсыз таууш келгенди.
Чайкъалгъанды, тебреннгенди
Жер, тенгиз да. Сора, сора
Тирилгенди къарт да, жаш да,
Жукъуданча уяннганды.

Зууулдайды, бал батманча,
Шаркъ базар. Шахар майдан а
Энтта къууанчдан толгъанды.
Ууалып жатхан шайтан а
Таш тёбе болуп къалгъанды.

Хан Ахаб ыспас этгенди
Батыргъа, махтау салгъанды.

-Къал бизни бла, - дегенди, -
Ал, сениди тах да, таж да!

-Огъурлу хан, мен Айгюл деп
Бир къызны излеп киргенме
Тенгизге. Аны табалмай,
Аламны аулап чыкъгъанма,
Къыдыргъанма тау, аулакъ да.
Таж а, тах а журтумда да
Барды, къой, - деп ышаргъанды.

-Ханым, бир билгич келгенди
Магърибден. Уста билгишча
Кёрюнеди, чакъырырмем? -
Деп, ёзюр жаш баш ургъанды.

-Терк чакъыр бери! - дегенди
Хан. - Уста эсе - бютюн да.

Бир къара къарт, - сахтиян да
Тюз алай къара тюйюлдю, -
Баш ургъанды да, айтханды:

-Сен Айны къызын излейсе,
Батыр, ол сени бийченгди.
Тейриле, кёклю нартла да
Кетгенлей, урлап къачханды
Желмаууз аны. Къыз энди
Туманлы айрыкамдады.
Кюн - кюндюз излейди, Ай а -
Танг атхынчы. Жулдузла да,
Ай жерни иги кёрюрча,
Жарытып, жерге тюшелле.

-Айрыкам къайдады, билгич?! -
Деп батыр сёзюн бёлгенди.

-Айрыкам а женубдады,
Деу жилянды иеси уа.
Айрыкам мияладанды,
Кюзгюденди къаласы уа.

-Билгич, саумуду Айгюл а?!
-Сауду, мыртыскыды ансы.

-Бар, жолунг къууандырсын, - деп,
Хан алпны къучакълагъанды.

              * * *

Жол узакъды, жол къыйынды,
Алп батырды Батырас а!
Илячин - тенгиз тарпанды,
Ол балыкъ кибик жюзеди.

Алп, кечеди, кюндю демей,
Женубха барып тургъанды.
Ол тенгиз харралагъа да,
Деулеге да тюбегенди.
Сермешгенди, нарт батырча,
Ёрюзмекча, хорлагъанды
Ол тенгиз сарыуекни да.

Ай баргъанды, жыл баргъанды,
Къуугъуннгача, ат солутмай.
Бир айрыкамгъа келгенди
Сора. Ол - мияладанды.
Тенгизден чартлап чыкъгъанды
Батырас. Жюзюкчюгю да
Биягъы жылтырагъанды.
Ол зумрут ташчыгъындан а
Кюн таякъчыгъы тийгенди.
Къууаннганды алп: ол энди
Айгюлню да табарыкъды,
Ёлтюрлюкдю Гымманы да.

Туманлыды айрыкам а,
Ол, чыран кибик, сууукъду.

Алайлай зынгырдагъанды
Айрыкам, къаты тепгенди.
Сора бир жилян чыкъгъанды
Аллындан. Айтып-айтмазча
Деу жилян - Гымма жилянды.

-Сен ажалынга келгенсе! -
Деп, Гымма кюкюрегенди,
Сызгъыргъанды, къыш боранча.
Батырас а: - Бош базаса
Уу тишлеринге! - дегенди. -
Тилинги, тишлеринги да
Мен тартып-тартып алырма,
Сора, бош жауун къуртнуча,
Башынгы эзип къоярма!

Туманлыды айрыкам а,
Ол, чыран кибик, сууукъду.
Тюз ортасында, кюмюшча,
Гинясууча жылтырайды
Ол кюзгю къала. Аныча
Тамаша къала кёкде да
Не хазна болсун! Ичи уа
Инжиденди, жаухарданды,
Сатаданды, накъутданды.

Айтылгъан патчахланы да,
Тап фыргъауунну да жокъду
Быллай хазнасы. Къарачы,
Къуллары уа - гинжилелле!
Ол гулла уа налмасданды,
Жылтырайды чыкъ кырдыкча.
Кимди ичинде жатхан а?
Аелик къызы Айгюлдю.

Мыртыскы жукъу этеди
Ол, дары-дарман жарамай.
Желмаууз, Гымма жилян да:
«Бир амал этер эсек», - деп,
Кёп жортхандыла. Алай а
Къыз, уяныргъа унамай,
Мыртыскы жукъу этеди.
Батырас келсе, жалан да
Ол уяталлыкъды энди.

Айгюлчюк жукълап тургъанча,
Гуллада рахат жатады.
Бек ариу жерде, кёкде да
Айгюлчюкдю, бир кесиди.

Илячин, тулпар улан да
Арыгъандыла. Гымма уа,
Ётмей окъ, къылыч да кесмей,
От къусады, уу чачады.
Кюн кёзюн да къаматырча,
Бир сейир жарыкъ ургъанды
Жюзюкден. Гымма, тёзалмай,
От кёзюн къаты къысханды.
Батырас бойран, апчымай,
Кёзюне сюнгю ургъанды.
Желмаууз а, болушалмай,
Бийикден къарап тургъанды.

Хохурий - кёклю бёрюдю,
Къанатлыды ол, буркъутча.
Желмаууз чапса, къойнуча,
Жыртырыкъ эди мычымай.

Батырас - бёрю улуду,
Ол бёрю сютюн ичгенди.
Уу тилли къызыл Гымма уа
Сур Сурхазакны къаныды.
Къычыргъанды, минг асланча,
Минг бугъача ёкюргенди
Жаралы жилян. Ой, сора
Ичинден бир ит чыкъгъанды.
Ол, отда къызгъан темирча,
Къызгъылдымды. Кёзлери уа
Мыдыхла кибик жаналла,
От салалла, къараса уа.
Ахырат Ит юч башлыды,
Юч кёзлюдю Ахырат Ит.
Шытысы - къайнар темирди.
Ол кесин алпха атханды.

Хохурий - кёклю бёрюдю,
Ол, буркъутча, къанатлыды.
Ахырат Итни жалан да
Ол ёлтюрюрге боллукъду.
Хохурий жетип тутханды
Ахырат Итни. Батыр а
Гымманы башын жаргъанды,
Сууургъанды уу тилин да.
Ахырат Ит, Хохурий да
Талашхандыла аямай.
Не бек огъурсуз эсе да,
Ахырат Ит - хорлатханды.

-Сен бёрю эмчек эмгенсе,
Къардашымса сен, - дегенди
Хохурий алпха. Батыр да:
-Бек керек кюн табылгъанса,
Къардашлабыз, хау! - дегенди.
Жел, боран кётюрюлгенча,
Биягъы Анкъар жетгенди.
«Къаркъ!» - дегенди, «къуркъ!» - дегенди,
Сора, бош гургунчукънуча,
Гымманы алып кетгенди.

Хохурий - кёклю бёрюдю,
Ол, буркъутча, къанатлыды:
-Хайда, сау кёрюшейик! - деп,
Аламгъа учуп кетгенди.
Алп а къалагъа киргенди,
Айгюлню излейди алп а.
Къаранчха, гинжи къулла уа
Тынгылау ийип туралла:
Къуш алып кетген эсе да
Гымманы - къоркъгъан этелле.

-Айтыгъыз, къайда эсе да
Айгюлюм? - деп жалыннганды
Батырас. Бир къыз чыкъгъанды
Ташадан. Ол хан къызыды.

-Бу Кюзгю Къала, ой, батыр,
Хан атам этген саугъамды.
Уу тилли къызыл жилянча,
Къаламы сыйырма ансы,
Не десенг да - этерикме.

-Айгюлню излеп келгенме
Мен, къаланг керек тюйюлдю.

-Сора ызымдан тебре! - деп,
Хан къызы ашыкъдыргъанды
Батырны. - Айгюл мындады!
Ол уянмаса, ой, батыр,
Гинжилей къалып къаллыкъбыз
Мен да, къарауашларым да.
Жашырын тоханадады
Ол налмас гулла. Айгюл а,
Бусагъат уянырыкъча,
Гуллада жукълап турады.

Сора хан къызы, эслетмей,
Билезигине тийгенди.
Бир тасха кюч экисин да,
Къуш тюгю кибик да кёрмей,
Нар тоханагъа элтгенди.

Айгюлню, ганжичикнича,
Кёкюрегине къысханды
Батырас. Алтын чачын да
Сылагъанды, шош, элгенмей,
Уянсын деп. Айгюлчюг' а
Мыртыскы болуп турады.
Ышаныр, умут этерча,
Бир кирпикчиги тепсе уа.

Батырны кёлю толгъанды,
Кёз жашы, жауун тамчыча,
Къалтырай, Айгюлню тюз да
Эринчигине тамгъанды.
Бир татлы жукълап тургъанча,
Айгюлчюк солуу алгъанды.
Энди ол терен солуйду,
Бусагъат уянырыкъча.
Хау, ол кёз ачханды, сора,
Кюн тийгенча, ышаргъанды:

-Мен ёлюп къаллыгъем, наным,
Алай жетмесенг, - дегенди.

-Тейриге махтау! Ол дайым
Нёгерлик этип тургъанды, -
Деп, Айгюлчюгюн ол эрлай
Къойнуна къаты къысханды.

-Эшитемисе, ой, наным,
Жюрегим къалай урады?
Сёлеше билсе: «Айгюлча,
Сени бек сюйген кёкде да
Жокъду дер эди», - дегенди
Ариука. Бойран батыр а,
Жюрегиндегин айтырча
Сёз табалмай, тау аязча,
Бетчигин, алтын чачын да
Сылагъанды. Сора: - Жаным,
Кюн да тураллыкъ тюйюлме
Мен сенсиз, - деп, ышаргъанды.

              * * *

Айрыкам, Кюзгю Къала да
Тюз окъача жылтырайла
Энди. Ол кирши туман да
Турмайды басып, алгъынча.
Къарауаш да, къул да энди
Къаранчха тюйюл - адамды.

Хан къызы ыспас этгенди
Батыргъа: - Мен эгечингме
Энди, - деп къучакълагъанды,
Танг нюрюча, гебенек да
Къаплагъанды: «Сау жюрют!» - деп.
Айгюлге уа: «Эгечимсе
Энди сен да», - деп, тюймеча,
Бир уллу налмас бергенди.
Сора Ай къызын, алпны да,
Той, оюн бла ашыргъанды.