|
-Джырчы сЫмайылны эскере - ДЖАЗСАМ ДА НАЗМУ, КЪЫЛСАМ ДА НАМАЗ -КЪАЙГЪЫ СЁЗНЮ ОРНУНА -Ставангер. 2004 джыл, сентябр ай. -ЧЫГЪЫШДАН КЪАРАЙМА БАТЫГЪА - ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ -ХХХ - ХХХ -ХХХ -ХХХ Минги Таудан къарайла. Шыйыхла, мёлекле да Минги Таудан къарайла. Кёзден кетгенле да Къарайла андан. Кёлден кетгенле да Къарайла андан. Кетгенле, келликле да Къарайла андан. Мен да къарарыкъма Бир кюн андан. Билмейме, мени Кёрлюкмюсюз сиз? Къууаныб, салам Берликмисиз сиз? Къайда къалса да Тёнгегим-саным, Джаным а, джаным, Къайытыб ары, Минги Таудан Къарарыкъды сизге. Джашау, насыб Тилерикди сизге. Кязимге, Сымайылгъа да Тюберикме мында. Къайсынны, Муссаны да Кёрлюкме мында. Ибрахим Бабагъа да Берликме салам. Ёзге алкъын саума - Ала ючюн да джазады къалам. Барынга да тынчлыкъ, рахатлыкъ, салам. Барынга да тынчлыкъ, рахатлыкъ, салам. Джырчы сЫмайылны эскере Хаман кёкге таралыб, термилиб Джаным тёнгекде инджилди да, Бир дарман-себеб излеб окъудум Къуранны, Тауратны, Инджилни да. Джанымы тауушсуз улууундан Джюз тюрлю болду, булгъанды кёлюм: Кеси джаратхан дуниягьа къараб Джылай тургьан Аллахны кёрдюм. ДЖАЗСАМ ДА НАЗМУ, КЪЫЛСАМ ДА НАМАЗ Джырчы Сымайылны ёлтюргенледен Игилик сакълама башынга сен. Аны назмуларын, джырларын Урлагъанладан, тонагъанладан - Аладан - Ол Аллахсыз, фахмусуз, зар къауумдан Не сакъларгъа боллукъду? Аны джырларын джырлатмай, Китабларын чыгъартмай, Кесине да ат-бет атаб, Къралгъа эрши кёргюзтюб, Тарбуууннга тыйыб тургъанлагъа Не айтыргъа боллукъду? Мусса бла да кюрешдиле ала. Муссаны да ёлтюрдюле ала. Ёртенланы Азретден, Орусланы Махаметден, Аппаланы Хасандан, Къаракетланы Иссадан, Биджиланы Асхатдан да Бошагъанелле ала. Да кимлелле ала? Эркинликни, Тюзлюкню, Фахмуну джаулары, Халкълыкъны, Адамлыкъны, Ёзденликни джаулары, Аллахны, Адамны да джаулары Кимлелле ала? Къуллалла ала - Ибилисни, ибилис джорукъланы къуллары. Алалла къоркъуу салгъан Ёзден халкъны джуртуна, намысына, тилине, тарихине, кесине да. Ала тюб болмай - халкъ баш болмаз. Бу зат эсимдеди - джазсам да назму, къылсам да намаз. КЪАЙГЪЫ СЁЗНЮ ОРНУНА Кетди Сейит, Рашид да кетди - Сюргюнню, зорлукъну кёрген адамла, Сёзню магъанасын билген адамла, Керти таулула, айдынла, ёзден адамла - Аллах джандетли этсин. Къалдым - «аман артха къалыр» дегенлей, Кеси кесиме «сабыр» дегенлей, Джаралы Ташлай, Джангыз Тереклей. Боран тышында тохтаса да, Эслеринде къалмай шаушалыб, Джюреклери замансыз ашалыб, бошалыб, Кетелле дуниядан къыйынлы тёлюле, Кёб зорлукъ, терслик сынагъан тёлюле. Къышдан къутулгъан да, ёледи джаз. Къорагъан кёб, къошулгъан а - аз. Билеме, билмейме нек болгъанын алай, Соруу белгиге ушайды Къарачай. Болса да Ол - Тейри адамы, Танг баласы, Бармыды Аны - нарт алан халкъны - тамбласы? Бюгюннгю адурхайла, будиянла, трамла, наурузла - Тышында, кенгде джарыкъ джаннган джулдузла. Къарча джокъду аланы джыяргъа джуртха, бирге, Джетегейли этиб, Къарачай кърал этиб, сюерге ёрге. Къайытханла да джуртларына болалмай ие, Динлерине, Тиллерине, Тарихлерине болалмай ие, Халкълары бла бирге зулму отунда кюе, Джюрексине, кючсюне, тауусулалла алай. Ачы къадарлы халкъды Къарачай. Алгъа «иманлы» Темир, артда имансыз Сталин Тутмакъ-джесир этиб сюрдюле Джуртдан. Дагъыда джукъ болуб джокъдан Ызына тирилди сюрюлген, ёлген, тас болгъан Къарачай. Джюрек джараны джокъду джангысы, эскиси. 1828-чи джыл. 1943-чю джыл. Ноябрны экиси... - Къарачайны къралы, къраллыгъы къурутулгъан кюн, Кюню, Айы да бирден тутулгъан кюн. Бир-бирин къурутхан тюрк ханлагъамы салайыкъ дау? Орус, коммунист патчахлагъамы салайыкъ дау? Ит хоншулагъамы, амантиш итлегеми салайыкъ дау? Аллаххамы, адамгъамы, шайтаннгамы салайыкъ дау? Башхалагъамы салайыкъ дау? Джашауубуз, джазыуубуз-къадарыбыз Былай ачы, къыйын болгъаны ючюн Кимлени терслейик, кимлеге салайыкъ дау?! Огъесе, бютеу терслик кесибизде болурму? Бир иннет, бир уммет, бир миллет болургъа унамай, Бир тилли, бир динли болургъа унамай, Бир Аллахха бойсунургъа унамай, Аллах буюргъанча джашаргъа унамай, Аллах бергенни сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа унамай, Кесибиз болурбузму кесибизге къыйынлыкъ салгъан?! Кърал бизни тонагъаны, къыргъаны азлыкъ этгенча, Хоншуланы итликлери, душманлыкълары азлыкъ этгенча, Бир-бирибизни тонайбыз, ёлтюребиз кесибиз да, Дуния мал болуб Тейрибиз, эсибиз да. Джокъду не сауну, не ёлгенни къайгъысын кёрген. Адамны керти багъасын билген, тыйыншлы багъасын берген. Халкъны ёкюлюне, джаууна да къылынады джаназы. Бир къабырлада джаталла ала хоншу болуб. Мурдар да, гуду да, къахме да, ичкичи да, Халкъ-джурт ючюн ёлген аскерчи, динчи да, Халкъын джуртундан сюрдюрген оноучу да, Халкъын къраллыкъсыз къойгъан оноучу да, Халкъын-джуртун сатхан, тонагъан, тонатхан оноучу да, Джаталла бир къабырлада. Къуджур тюлмюдю ол? Джаназы къылдырады барына имам. Бармыды анда бет-намыс-иман? Ахырзаман джууукълашхан болурму керти? Джарым молла, джарым алим, джарым джазыучу, джарым оноучу - Сизлеге чексизди дертим. Кетди Сейит, Рашид да кетди. Аланы адамлыкълары толу, керти Болгъанына шагъатлыкъ этеме. Аланы къол джазмаларына да къайгъы этеме. Ким берир аланы хазырлаб басмагъа? Джокъду бизде аллай джазыучу Кесинден башханы къайгъысын кёрген, Джазылгъан тас болмасын деген. Джырчы Сымайылны, Батчаланы Муссаны да Сёз хазналары туралла атылыб. Закийлерине алай къарагъан Бизден башха ким болур дунияда? Фахмусу, адамлыгъы да толу болгъан Керти джазыучу джокъду бизде. Халкъына, тин байлыкъгъа къайгъыргъан Аллай башчы, тамада джокъду бизде. Кёзден кетгенни кёлден да кетеребиз - Адамлыкъ дараджабыз алайды бизни. Бир-бирибизге ат-бет атайбыз, зардан ёлебиз - Фахму дараджабыз да алайды бизни. Кимибиз джашыртын къабхан итге ушаб, Кимибиз да харам чабакъча тынгылаб, Фахмулу да джюреги джарылыб ёле - Алай бла, ёлюм барыбызгъа да келе. Билебиз, къайсы ёртенде кюйгенин Азрет Ёртен, Билебиз, кимледен азаб чекгенин Исмайыл Семен, Къайсы шыбыла кюйдюргенин билебиз Муссаны да, Къалгъанланы да, къалгъанланы да... Алай болса да, этеме умут - Адамлыкъ, ёзденлик къалмазла къъуруб. Тин, тил, адеб-намыс къалмазла къуруб. Халкъ Аллахын эскерир, тюшюнюр, тирилир. Сёзню-Китабны магъанасын окъур, ангылар, билир. Къайгъырыр дуниягъа-ахратха, саугъа-ёлгеннге да. Рахатлыкъ келир саугъа, ёлгеннге да. Минги халкъыбыз Минги Таууна тыйыншлы болур. Къарча да къабырында бир рахат солур. Ставангер. 2004 джыл, сентябр ай. ЧЫГЪЫШДАН КЪАРАЙМА БАТЫГЪА Кюн къысылгъанды батаргъа. Чыгъышдан къарайма Батыгъа. Батыдан къарайма Чыгъышха. Заманла джыйылгъанла ныгъышха. Башымы кючлетгенме сагъышха. Къайдаса сен, Чыгъыш Хан Темирчи (Чингис Хан болгъан Темучин)? Къайдады туудугъунг да, айтылгъан аты - Батыгъа Хан болгъан - Хан Батый? Джер дунияны кючлегенле, юлешгенле, Табыннганла Кёкге-Тейриге - Чыгъыш Хан да, Баты Хан да джокъ. Иманлы Темир, имансыз Къурч да джокъ. Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк берилгенди кимге? Къарайма батыб баргъан Кюннге. Къарайма Таугъа, Тюзге, Тенгизге - Тынгылайма Къайсыннга, Олжасха, Чингизге. Хакъ Сёз - акъ сёз, керти сёз, иги сёз - Олду адамны Адам, халкъны Халкъ этген. Хакъгъа къуллукъ этгенибизге кёреди Ёмюрлюкден, ёлюмсюзлюкден юлюш бериллиги да бизге. Кюн къысылгъанды батаргъа. Сагъыш этеме Чыгъышха, Батыгъа. Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл тюше эсиме, Сагъыш этеме Хакъгъа, Халкъгъа, кесиме. Эсгере Къайсынны, Олжасны, Чингизни, Тансыкълайма Тауну, Тюзню, Тенгизни. Кюн къысылгъанды батаргъа. Сагъыш этеме ауалгъа, ахыргъа. Неди дунияны ара багъанасы? Неди джашауну баш магъанасы? Чыгъышдан къарайма Батыгъа. Кюн къысылгъанды батаргъа. ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ Акъ Минги Тауну башында Къарачай къралны байрагъын Хар кече сайын кёреме тюшюмде. Тюнюмде уа Къарачай кърал да джокъ, Байракъ да джокъ, Джангыз Минги Тау сюеледи. Бизникимиди ол да ансы? Аны да сыйырыб кюрешелле бизден. Минги Тау а - бош тау тюлдю: Бизни байрагъыбыз, орайдабыз, тамгъабыз да олду. Кём-кёк Кёк бла Джашил нюрню арасында Учуб баргъан чыммакъ акъ къанатлы - Эльбрус тауубуз, Минги Тауубуз: Олду бизни Байрагъыбыз, Орайдабыз, Мухурубуз да. Кесин да, бизни да Джер тюбюнден Джер башына чыгъаргъан, Кёкге джууукълашдыргъан Акъ къушубуз, нарт къушубуз - Минги Тау. Бир-бирде бизге къараб, къууанады, агъарады. Бир-бирде уа - мыдах бет алады - чамланады, къаралады - Анга тыйыншлы болуб туралмагъаныбыз ючюн, Аны да, кесибизни да къоруулаялмагъаныбыз ючюн. Нарт, деу заманланы эсге тюшюреди ол, Алан, Къарачай къралланы эсге тюшюреди ол - Ахсынады, джюрексинеди, боранлайды ол. Чингисхан бла, Тимур бла сермешген аланланы эсге тюшюреди, Къарчаны, Адурхайны, Будиянны, Наурузну, Трамны эсге тюшюреди, Тау бийлени, бийчелени да тюшюреди эсге, Хасаукачы джигитлени да тюшюреди эсге. Нарт Ёрюзмекден Къаншау бийге дери, Сатанайдан Гошаях бийчеге дери, Къарашауайдан батыр Джатдайгъа дери - Барын тюшюреди эсге. Аны башына биринчи чыкъгъан Хачирланы Хыйла Хыйсаны да, Анга махтау салгъан Семенлени Джырчы Сымайылны да, Анга шийир атагъан назмучу Къайсынны да Минги Тау тюшюреди эсге. Минги таулуланы эсге тюшюрсе - Минги Тауну джарыйды бети. Минги таулуланы туудукъларына - Бюгюннгю таулу халкъгъа - Умут бла, ийнаныб, ышаныб къарайды. Мен да къарайма Минги Таугъа. Къачан болса да, аны башында Къарачайны кърал байрагъын кёрлюгюмю биле, Асры къууаннгандан ёллюгюмю, тириллигими да биле, Мен да къарайма Минги Таугъа. Сезимим-сёзюм да, ишим-кюрешим да, джашауум-джаным да Ол иннетге къурман. ХХХ Бисмилляhир-рахманир-рахим Кязим хаджи, Къайсын, Ибрахим, Джырчы Сымайыл, Мусса, Билал, Байзулла, Абдуллах, Мурадин, Табакъсой...къайсы бирин да ал Хакъ назмуларындан ура дин - Шайырлары халкъыбызны, Айтдыргъанла́ атыбызны. Алай а, ызларындан аланы Джетиб келген шайырланы Кёрмейме. Кёремисиз сиз? Аллайланы билемисиз сиз? Огъесе, биз да кирсек кёрге, Шийир байракъны ёрге Кёлтюрлюк табылмай къалырмы? Не сакълайды бизни алда - Джашауму, къабырмы? ХХХ Суудан тутуб, къаядан салынмазма. Базмазма этерге алай. Айхай, башха джол къайда? Къайдам, бармыды башха? Къарайма чынгагъан суугъа къаядан. Андан алырча болама юлгю. Кюлкю къабынады ичимде: Меннге не болгъанды экен? Сёзден тутуб, тыяма кесими. Эсими джыяма кючден. Кёкден тюшген Сёз «Тёз,- дейди,- тёз». Сёз къутхарады къайгъыдан. Къаядан чынгамай, тохтайма. Къарайма: джокъду сейирсиннген. Мен - джаратылгъанма Сёзден. Сёз къутхарады джанымы. Джалыныб къалмазса джаудан. Саудан къалмазма ёлюб. Элиб сюелгенча, сюелеме. Сюелеме къая эрнинде, наратча. Ахыратча, кёрюнеди чынгыл. «Джангыл,- деб, шыбырдайды ол.- Джол джокъду керти». Сёз шыбырдайды джюрекге: «Сеннге - Джангыз Кёкгеди джол. Бол таукел эмда батыр. Къабыр - Кёкдю сеннге». Быргъайма къаядан къызбай, харам санымы. Батыр, Халал джанымы иеме Кёкге. Мийикге чыгъарады къанатлы акъ Сёз - Хакъ сёз элтеди Хакъгъа. Шайырны сёзюнденди хайыр. Айыр акъ бла къараны арасын. Джарасын сёз бла багъады джан. Танг келеди атыб. Джерде, Сёзде эмда Кёкде Кёбле кёрюрле мени. Эним, Джырчы Сымайыл айтханлай, энчи. Элчи, шахарчы да танырла. Атады Танг. Джарыйды Кёк. Тёгерек джылы эмда таза. Джаза назмула, къарайма Кёкден: Мен - Тейри адамы. Сагъыш этеме: Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл Бу дунияда тюбеселе Нени юсюнден Сёлеширик болурелле? Джюрегиме тийгенди Кюн - Джашауум болур тюзеллик. Ол тийген Кюнню джарыгъындан Этеме сизге ёзденлик. Кёлню джарытыб, ызына къайытхан Кюн таякъды назму сёз. Кязим хаджи бла Сымайыл айтхан Иги сёздю назму сёз. Ёз тутдургъан, кёл кёлтюрген Сёзге айталла назму деб. Иги иннетни къозгъагъаннга Айталла шайыр, фахму деб. Иннети-Сёзю-Иши бла Къуллукъ эте эсе Хакъгъа, Сора Кязимча, Сымайылча Джарарыкъды шайыр халкъгъа. Джюрегиме тийгенди Кюн, Кёлюмю ачханды сизге. Оноууму этгенди ким - Джаным бурулурча Сёзге?! Шайырны джашаууна Джазгъан сёзюдю шагъат. Хакъ сёзюдю, Акъ сёзюдю Шайыргъа дуния, ахрат. Тил ёлмесе, шайыр ёлмез, Сёзге къуллукъ эте, джашар. Хаджи бла Джырчы - эсде, Юлгюдюле бизге ала. Джюрегиме тиеди Кюн. Джюрегимден тиеди Кюн. Къайда болгъанымы билеме: Сёз мендеди, мен Сёздеме. |