|
-«Сиз элге байрым кюн кетдигиз. -«...Бууунланы кесгенди джиб, -Данакъайла, Уллубашла -О халкъым! -Джити тюл эсем да, не джитиди дерча, -ДУНИЯ СЕЙИРЛИГИ КИТАБДАН -МЕН - ДЖАШАУНУ ДЖАНЫНДАМА -КЪАЙСЫДЫ ДА ДЕУ? -ХИРОСИМА ТЮШ ТЮЛДЮ - ДЖАЗЫУ ДЖАРСЫУ БЕРСЕ ДА -КЪЫЙЫН БОЛСА ДА АРИУДУ -БУРУНДАН АЙТЫУ НЕ ДА ШАРКЪ ТАУРУХ -ДЖАШЧЫКЪНЫ КЪУУАНЧЫ Чалкъы чалды, дюрюню башына, Аягьына бирер къарауул салыб. Ёзге ким кёрдю къыйынлы таулуну, Аны ючюн чамы-накъырдасы къалыб? Халкъымы тарихи Джыйырма бир пудлукъ бал бёчке тюл, Дууутчу Къочхар къучагьында элтген. Назму джазгьан аны ючюн къыйынды, Назму - тер, къан ийис этген. Замансыз джашаудан кетген таулула, Джашарсыз сиз назмума кириб. Не назмум къалыр Сабанлыкъда, Тулпар Алийни сын ташы кибик. 2 «Сиз элге байрым кюн кетдигиз. Къошну меннге аманат этдигиз. Бираздан а - ала чабдыла, Чабдыла эселе - не табдыла? Кёнчекликге джайылгъан батырла, Бусагъат къалтырарла сизде балтырла. Къолда болуб къара къамам, Кёблюгюгюзге къарамам. Не болгьанды таулу джер сизге? Ким болгьанды таулу эр сизге? Хайда, сюрюгюз мени джесирге, А, марджа... Насыбсызлагьа джетди къаллай хал, Джети элге барыр джети сал. Джети джерде джети ит улур, Сыйыт-къычырыкъ дженгиб кёб турур. Джети джанны алгьан джанымы Алыгьыз, тёгюгюз энди къанымы, Алыгьыз энди, хайда, учамы, Ёлюуюм болмаз, сиз айтханча, учуз...». "Огьай,- дедиле,- къоймазбыз ёлтюрюб. Сатарбыз сени, тенгизден ётдюрюб. Сени юлюшюнг - сынджырны базыгьы, Сен болурса къулну джазыгьы. Огьай,-дедиле,-кёл кенгдирдиле". Тарта-соза Тау артына эндирдиле. Джетдириб джангыдын къашына-кёзюне, Эл къыйырында къойдула бирине. 3 «...Бууунланы кесгенди джиб, Аягьым - айры агьачда. Да къыйынды энди къачхан Джесирлик аркъанын юзюб. Ол а этеди намаз, Иннет этиб Аллах ючюн. Ой джетсе эди кючюм... Терсликни Аллах да унамаз, Таулу да унамаз терсликни! Армау а - армау болдум: Ангыламайма, аманлыкъчыгьа Аллах неге керек болду? Огьесе, Аманлыкъ этиб бошаса, Аллахха айланыб баш урса, Тазаланнганчамы кёреди ол?! ... Ол къулакъ къакъгъынчы, къолларымы Ычхындыралсам, хорларымы Билгенча, къымылдайма мен, Ачыудан хырылдайма мен. Ол намаз къылыб бошаргьа, Мен да къолларымы бошларгьа Джетдирген эдим, алай Сезди да, этиб хахай, Юсюме атды мыллыгын. Къан джюрюмеген бармакъла, Къуллукъ этелмедиле манга, - Чыкъды ачы къычырыгьым. Ёзге билеклерим бла къысыб, Джаны бар мени джанымча, Джетелген джеримден къабыб, Тебредим, туура джанлыча. Алай эте богьурдагьын Юздюм да, къара къаны Къуюла, боркъулдады: Билдим джауну хорланнганын. Алдым сауутун-сабасын: ...Ой энди Аллах сакъласын Джаугьа джесирге тюшгенден, Игиди сермешде ёлген...». 4 Данакъайла, Уллубашла Урлагьан сабийлени Джазыуларын этмей башха, Кесимики кибик кёре, Ачыйма. Сабийи урланнган Къыйынлы ананы кёзлери - Кёз аллымда. Джюрегимде Ташны эритген сёзлери: "Джылама, бала, Джылама, джаным, Бир тохта энди. Тохтамай эсенг, Ма, Данакъай, Уллубаш, Ал да кет",- Деб, терезеден Узатды джашчыгъын. Эй, мени Аллахым! Кюнню бир сагьаты алгьыш, Бир сагьаты къаргъыш. Эки тюклю къол Сермеди да... - Ой балам... Ой балам... Аманнга аууз ачдым, Эшигим джабылды. О балам...» Терезеден узатылгьан Ананы эки къолу, Ёзенни толтургьан, Ашхамны джаралы эте, Ачы къычырыгьы: Ой балам... 5 О халкъым! Излемейин киши хакъын, Тау ышыгьына къысылыб. Тишлеринги къаты къысыб Джашай келген, таулу халкъым, Сейирсинеме артха къараб: Эмеген тишлеча ёмюрле. Аз халкъгъамы буюрулду Бюгюннге джетмей кёмюлюрге! Уллу халкъла, айтылгьан халкъла Къалгьан а - къуру атлары. Сен да аладанмы онглу эдинг,- Шууулдайдыла къулакъларым, Алай а сакъландынг. Къадарынг Кеб къыйынлыкъгьа тюбетди, Тюбетди, алай а тюб этмеди,- Тилинг-адетинг сакъланды. Сакъланнган а - тынчмед сеннге. "Тауну сайла да тюзню ал",- Дерча болмаса бир амал. Ёзге сен эрча атладынг: Тюзде терсликге тёзгенден Игид деб тауда чёб юзген. Джашасакъ да таш башында, Эркинбиз да башыбызгъа. Ол а - эм уллу насыб, Азат адам тюлдю джазыкъ! Сакъланнган а тюл эди тынч. Болгьанда тутарча джюз къылыч, Халкъ этген эди, дейле, байрам, Эрликни юлгюсю, баям. Азлыкъданмы, амалсызлыкъданмы, Огьесе адамлыкъданмы, Таякъны тюбю бла ётдюрюб, Антлы къарнашла этиб, Къоша да тургьанса бир кёзюуде - Алай аз эди санынг, аз. Азгьа уа ким да болуб баз, Келе эди. Тюз кёзюнден Таулу садакъ кирсе сора, Алай ангылай эди халны. Чыгъыш Ханла, Баты Ханла, Темирле да, Къурчла да Кетдиле, Халкъым къалды. Сакъланнган тынч болмаса да, Кёрмез эдинг аман тюшле, Чыкъмасала сени арангдан Ара-арада амантишле. Ёзге аллайла адам саннга Къошулмагъанла ичибизде. Бизге юлгю, махтау болгьан Татаркъанла, Ачемезле, Умарла, Къара-Муссала, Джандарла эм Джатдайла Халкъ эсинде къалыб-къалгъан. Аланы сагьыныб, сагъайта, Кечмеклик тилейме аладан. Къыйын кюнледе Къарачайны Халкълыгьын, сыйын сакълагьанла, Аны отун, тыбыр отун. Джакъгьанла, джакълагьанла! Уялгьан огьуна этеме Бирде сизни аллыгьызда Магьанасын билмей къалсам Джюрюген сёзню халкъыбызда. Сиз сакълагьан ана тилни Унутсам, меннге от садакъла Тийсинле, аманлыкъчыны Бир тюрлюсюне олсагьатда. Къара танымагьан ата-бабам, Кече джулдузлагьа къараб, Сыртда джол тюзеталгьанды, Джыл да къайтаралгьанды таб. Мен а ол джулдузланы Ана тилимде атларын Кёбюн табыб да айталмам, Кёкде таныб да айталмам, Джыйырма джылдан а атладым. 6 Джити тюл эсем да, не джитиди дерча, Туура алай а тюлме да сант, Сюеме, деб джети ант этерча, "Сюеме" - кесиди эм сыйлы ант. Аскерчи джангыз бир кере къаргьанады Эм сыйлы затланы атлары бла. Сора аны бегите барады, Джашаууну хар бир атламы бла. Ахыр тылпыуу бла да бегитеди аны - Ол - керти сюймекликни кёлтюргюч белгиси. Мен къаргьаннган сыйлы затланы - Ана тилим - эм биринчиси! Ана тилин тас этген халкъ, Кеси да дуниядан болгьанчады талкъ. Ёзге аллай къоркъуу джокъду бизге - Ол зат тура эсе эсибизде. 7 Бюгюн тилегим да мени, Ахыр кюн тилегим да мени, Сюймеклигим, ёхтемлигим да мени, Къарачайым, джоюлмай джаша! Туугьан джеринде джылагьан, кюлген да, Джурту ючюн джашагъан, ёлген да Субай бусакъгьа, деу эменнге да Ол насыбды, эм уллу насыб. Къаллай къыйын заманла болдула, Алай а адамла адамлай къалдыла. Сакълаялдыла тиллерин, бетлерин, Сакълаялмасала да бирде кеслерин. Юйден узакъда, къышхы сууукъ кюн Тау сёз эди анача джылытхан таулуну. Бюгюн а джайгьыда, туугьан юйюбюзде, Биз къалай сууурбуз ана тилибизге?! Огьай, огьай, алыб арагьа, Ёзен тубанча, басмаз аккыллыкъ! Ана тилибиз турур агьара, Халкъым деген - халкъча акъыллы. Тау башында джулдузла - джарыкъ, Тау тюбюнде - эл ичи джарыкъ. Къайсынны китабы - "Юйюнге игилик", Огьай, джыламазбыз тилибиз ёлюб. Къарча келсе къабырдан туруб, Таулучукъ салам берир ёрге туруб. Мен келсем да минг джылдан бери, Тау тилде чакъырырла юйге ичкери. Къыйын джыллагьа чыдагьан халкъым, Рахат кюнледе джоюлмаз, огьай! Башха халкълача, кесин эсгериб, Джашар, джашнар Малкъар-Къарачай!!! ДУНИЯ СЕЙИРЛИГИ КИТАБДАН (1980-1984) МЕН - ДЖАШАУНУ ДЖАНЫНДАМА Кийик адамны къыйын болгьанды джашауу Дейдиле. Меникимиди да тынч? Кёрюне да болур - аланыкъы кюрешни аяты болуб, Бизники болгьанча тыныч. Алай а, мен да джулдузгьа тюл, ташха абынама, Джашар ючюн керекме тырнакъларгьа. Кийик адамла джаныуарла бла кюрюшген эселе, Мен а керекме кесими амандан (адамдан!) сакъларгьа. Къайсы ёмюрдю да кийик, къыйын? Адам кийикликден айырылыргьа кюрешген ёмюрмю, Адамдан адамгьа, кийикге да къоркъуу тюшген ёмюрмю, Ахырзаман сауутдан джашауну къорууларгьа тюшген ёмюрмю? Абыннган ташына табыннган кийик адам, Сени аллынгда айыблыма мен. Кёкден джулдузча, тамбладан къарагьан Мийик адам, Сени аллынгда уялама мен. Бизни ёмюр - Джерден джулдузгьа тартылгьан кёпюр, Люуюлдей эсенг да, юзюлме, кёлтюр Къайгьыла ауурлугьун. Къайгьыла кетерле... Сенсе сыйрат кёпюр: Игиле ётерле, Джашау этерле. ...Кюннге, отха да джылынама. Кёкге, джерге да табынама. Мен - джашауну джанындама. КЪАЙСЫДЫ ДА ДЕУ? «Чыкъмагъан джаны, Чыныкъмагьан саны»,- Дедиле. Ёзге аны ючюн Аны джюгюн алмады киши, Кеси этди кесини ишин. Къайсыды да деу: Уллу сууму, гитче сууму? Тенгизге рахат, базыб джетгенми, Ахырат азабын сынаб джетгенми, Къайсыды да деу? ХИРОСИМА ТЮШ ТЮЛДЮ Къалапеледе атылгьан садакъ Тохтатмайды кесини учууун, Ахырзаманнга джетеди учу. Тулпар тирейди анга кёкюрегин, Ол а тешиб аны джюрегин Барады, сызгьырыб ачы. Къутулмазса къачыб. Джуртунгу ташлаб аумазса таудан, Джалыныб да къалмазса джаудан. Садакъ - Къара Кюнню къара таягьы. Мен а барама сыртны, Сыртыма кёлтюрюб джулдузлу кёкню, Къучакъгьа джыйыб гюллерин джерни, Тылпыуум кебдире чыкъны. Алайына - тиеди садакъ: Гюлле буруладыла кюлге, Джулдузла батадыла кёлге, Ахырзаман келеди джерге. ...Уянама къара тер басыб. Къарайма кёз алмай Айгьа. Тюшден къоркъгьан тюлмюдю джазыкъ? Хиросима тюш тюлдю, айхай!... ДЖАЗЫУ ДЖАРСЫУ БЕРСЕ ДА Джазыу джарсыу берсе да, Эрни эталмаз гырмык. Къан тёгюлген джерге да, Джашил чыгьады кырдык. Чексиз джулдузлу кёк, сен, Сыйыналдынг джюрекге. Джаным санымдан кетсе, Кетер джулдузлу кёкге. Санланы тарлыгьындан Бу кёкню кенглигине, Термиле да болур джан... Ол кюнню келлигине Мен а болалмам разы... Къышхы чепкенин джыртыб Тыкъ ёшюнлери джазны Чыкъгьандыла, къалтырай. Насыблыма о къалай, Джашил дуниягьа къарай. Алай, Элия чартлаб урду да, Къаяны къаны къачды. Менде адам джюреги Ол затха турду къаршчы. Аны бла къалса уа... Къаядан таш юзюлюб, Тар джолда джаш атлыны Къойду джашауун юзюб. Ачы къычырыкъ этиб, Къолундан элияны От къамчисин сыдырдым, Къутхаралдым дунияны... Ой къууанчым, къууанчым Кёзбау кибик кёрюндюнг: Адам ол къамчи бла Башха адамгьа керилди. Ма ол заманда болду Башым керти да хайран: - Ким къутхаралыр джерни, Адамны да къайгьыдан? - Джангыз да адам кеси, Аны оюму, эси... Джазыу джарсыу берсе да, Эрни эталмаз гырмык. Элия чартлай кёкде, Ёседи джерде кырдык. КЪЫЙЫН БОЛСА ДА АРИУДУ Джюрегими къычырыгьын кёкюрегим къайтарады, Къабыргъаларым къайтарадыла. Ичлеринден кюйюучюле, Ай медет, алгьа къартаядыла. Ачыр зат а азмыды адамгьа... Ачыр кёзюуюнде ачымай, Ачымаз кёзюуюнде ачыгъаннга, Адамлыкъ гюллери ачылмай, Дунияда джашаб баргьаннга Не этгин, бир айт, ачымай, Не да гюнахсыз ачыса, Ачырыкъ адам ачымай. Ачыр зат азмыды дунияда... Ёзге къууаныр зат кёбдю андан. Къыйын болса да ариуду, Ёр джол адам улу баргьан. БУРУНДАН АЙТЫУ НЕ ДА ШАРКЪ ТАУРУХ Фыргъауун ёзенни башын джабдырыб: «Мен - Тейри, кёк ишлетдим»,- дегенди. Сора дюнгюрдетиб, от чакъдырыб: «Табыныгьыз, элияма»,- дегенди. Тамада къауумну, эсли къауумну, Аны фыргьауунлугьун билген къауумну Тутханды да къурутханды. Къара халкъны санамай чёбге, Кеси ишлетген алдауукъ кёкден Ауаз бериб къоркъутуб тургьанды. Алай а бир кюн керти элия Урду да, фыргъауун тёнгереб тюшдю. Энтда шагьат болду дуния: Эл ашагьан эмегенден эл Тейриси кючлю! ДЖАШЧЫКЪНЫ КЪУУАНЧЫ Табигъатны джайгьы чепкенинден Кюз берекети билиннген кибик, Тыкъ кюлтеледе акъ сют билине, Джандет Боракъны белинде кибик, Джашчыкъ келеди эшекде "Чу, хомух", - дей да, кёл эте. Бал чибинни артмакъларыча Джер бал ийис эте, кюлтеле. Эл кёрюннгенлей а хамхотдан, Эшек созуб, джарыкъ окъур да, Кёнделен джолну джёбелер Джюгю дженгилирекча болур да. Ёзенден а джашауну ауазын - Адам ауазын келтире аяз: «Бузоу анасын эмди да кетди,- |