|
-
КЪАРАЧАЙ -БУ ТИЛДЕ СЁЛЕШГЕНДИЛЕ -ТЫНЧЛЫКЪ КЕРЕКДИ -АДАМ ТУРНА ТЮЛДЮ -КЮНЮБЮЗ БОЛМАЗ КЪАРАНГЫ -СЮРГЮНДЕ КЪАРАЧАЙ ДЖАШЧЫКЪ БЛА - АНАСЫНЫ УШАКЪЛАРЫНДАН -- Ання ач болгъанма... -- Анам, мен уллу болгьанма да? -- Бек уллу болсам Къарачайгьа кетербиз да? -- Анам, Минги Тау къаллайды? -- Биз аны къачан кёрлюкбюз? -- Анам, бу къашыкъчыкъланы не этерикбиз? -- Бал анда, къашыкъла мында... -- Анам, гитчечикле ёлмейдиле да, -- Анам, атам а нек къайытмайды? -- Биз а къайтырыкъбызмы? -- Къачан? -- Ання, ач болгьанма. -АДАМ КЮЧЛЮДЮ - ДЖЮРЕК БЛА КЪАМА -БИДЖИЛАНЫ АСХАТНЫ ЭСГЕРЕ -СЮРГЮНДЕН КЪАЙЫТХАННЫ СЁЗЮНДЕН - БЁРЮ -ПОЭЗИЯ ЁЛМЕЗ -ТАРТ ЧАЛКЪЫНЫ -КЮН ДЖАШАСАМ ДА -БЕРИДЕН АРЫ -ИСЛАМ УЛУ (1844-1964) - АЙТХАН ХАПАРЛАДАН - ДЕЙДИЛЕ -ГЁДЖЕБ Чыгьар ингичге тиширыу ауаз. - А марджа, акъыртын сюр къойланы, - Бугьаны мюйюзюне илинирсе, эсле». Не къой мангырагьан уятыр къаяланы, Не аджир къаяланы кишнете кишнер. Ол ауазлагъа къымылдай келирле, Кюлтеледен аз-буз кёрюне эшек къулакъла. ...Не эсе да къысха-къысха барама Сабийлигиме, элимеча къонакъгьа. Поэзияны къаллай атына минсем да, Ёзенден Гъаршха джайылыб къулачым, Джайны эшекге кюлтелеб келген Джашчыкъны къууанчына джетмез къууанчым. КЪАРАЧАЙ Биринчи кере кёргенча къарайма, Айырыла тебрегенча къарайма алай, Ёхтем, ётгюр, ариу бетинге Кёб къыйынлыкъ кёрген Къарачай. Не этерикди - келген кетерикди, Кёмюллюкдю чексиз къарангыгьа. Андан болур бирде кёрюннгени Мыдахлыкъ, тансыкълыкъ да сауну къарамында. ...Барама тар ёзенни ичин, Къычырыб джырларым, джыларым келе. Къаяланы джыйрыкъ бетлерин Ба этиб, сыларым келе. Мен, мында, мийик къая ранлада Ёлюклеге тюртюлюб къалдым. Къаялагъа сынлагъача къарагъанымда, Сын болдум, тюрлене къаным. Озгъан джангурла да джибитедиле мени, Поэтни сакълар джамчы къайда аладан. Къыйынлыкъладан сакълагъан бир джамчы билсем, Джерге терк джаярем аны тауладан. Артыкълыкъ, къатылыкъ кеб кёре келген, Алай а, билмеген терсликге бюгюле, Халкъым, нечик къууанама мен Берекетден толу бюгюнюнге. Къууанчым ёзенни башы бла барады, Джайыла башха ёзенлеге. Таулача уллу къууанч барды Джуртум, халкъым дей билгенлеге. Багъыр улуну абдез къумгъанындан Абдез алыб, алай киреме Поэзияны намазлыгъына. Сора адам дуниясын кёреме, Ийнанама обурлугьуна. Сора джашил дунияны кёреме, Ёлюмсюзлюгюне базама аны. Къайгъыны, къарныча, бир джары кюрейме, Джазама назмуланы. Сора джюрекден чачыла башлайды Сагьышны басыннганы. Джуртсузла джуртларын табарла, Насыбсызла - насыбларын. Къыйынлыкъ къатланмаз, къайытмаз, Къууанч къатланыр, къайытыр. Аман айтханны эл айтмаз, Иги киши айтханча болур. БУ ТИЛДЕ СЁЛЕШГЕНДИЛЕ Бу тилде сёлешгендиле: Къарча, Адурхай, Трам, Науруз, Будиян... Мен да бу тилде джазама назму - Къарачай сауду, кёреди дуния. Суусуз да къалдыкъ джай чилледе, Джалан къалыргъа да тюшдю сууукъда. Алай а биз халкъбыз, бизге ёлюм джокъ Ана тилибиз саулукъда. Бир уллу стадионнга сыйыныб къалырча Азбыз, ёзге айтсынчы базгьан, Бизни халкъ кёрген къыйынлыкъланы Чегалырча бармыды базман. Къарагъанладан тюл, къагьышханладан Бола келдик кёбюне да биз. Нарт улусу болгьанды чанчхан Эмегенни кёзюне да миз. Аз эсек да кёб тёгюлдю къаныбыз. Дагъыда джазыуубузгьа болалмайбыз ие. Джашайбыз, къыйынлыкъ - юйюбюзню оя, Биз да аны джангыдан сюей. Терсликни джаныуар ауузун да байларгъа керекди, Алгъан бла къоймай кёзюн. Ол затха себеб болур эсе уа Бёрю ауузун байлаучу сёзюм. ТЫНЧЛЫКЪ КЕРЕКДИ Бай болгьанды джашау. Кийимлерибизде джокъду джамау. Кийимге джамау салыргьа да боллукъду... Сыннган кёлюме уа - джарау къайда, Джарылгьан джюрегиме - джамау къайда? Хоу, джюрегим эки джарылгьанды, Аны джарылгьанына кетедиле сагьышларым... Кёпюр керекди. Огъай, Тынчлыкъ керекди, Бир-бирин ангылау керекди. Поэзия -мени Аллахым. Ийнанама санга, Таянама санга, Чыгьарбыз тангнга. Шукур Аллахха! АДАМ ТУРНА ТЮЛДЮ Адам турна тюлдю, Джайны ызындан айланырча. Ёзге анга да керекди джылыу, Адамгьа, адамлыкъгьа ийнанырча. Шорбат чыпчыкъ да тюлдю адам, Анга керекди дунияны кёрюрге. Адамдан сора билмейди бир джан Тюшеригин бир кюн ёлюрге. Къыйынлыкъ - къыйынлыкъны келлигин билгенимдеди, Келгенни кетерин, кетгенни келмезин билгенимдеди. Бек багъалатханынг бюгюн биргенгеди, Тамбла уа? Анга кёре башха къайгьы неди? Къыйынлыкъ - къыйынлыкъны келлигин билгенимдеди, Къыйынлыкъ - анга мадар билмегенимдеди. Къыйынлыкъ - эки дунияны бирине бегиялмагьандады, Къыйынлыкъ - кетгенни белги иялмагьанындады. Къыйынды, ачыды адамны къадары. Къайытмайды киши баргьан болмаса ары. Джангыз сагъаябыз аланы тюшде кёрюб, Турабыз кесибиз да алагьа сынла кибик. КЮНЮБЮЗ БОЛМАЗ КЪАРАНГЫ Ата-бабам, джолгъа атланса, Кесин урушхача бегитиб чыкъгъанды. Не джау киргенде, не кюз биченде Къылыч ура алай чыныкъгьанды. Къарачайлыла! Тойларыбыз зынгырдатыучу къаяланы Къаныбыз къызарта, азмы ёлгенбиз. Къанлы джауу болсакъ да къайгъыланы, Тынчлыкъ а кёрмей джашай келгенбиз. Алай а, не къыйынлыкъла кёре келсек да, Бир кишиге салмагьанбыз бой. Таула сын болурча кишилик этелгенбиз, Джулдузланы тебсетирча - той. Бизни кюнюбюз болмаз къарангы, Джауну джюреги болгьанлыкъгьа къара. Саула къой эсенг, таб сын ташла Сюеледиле джулдузлагьа къараб. СЮРГЮНДЕ КЪАРАЧАЙ ДЖАШЧЫКЪ БЛА АНАСЫНЫ УШАКЪЛАРЫНДАН (Сойкъырымны-сюргюнню къуру ал эки джылында (1943-1944) огъуна, акъыл-балыкъ болмагъан 22 минг къарачай сабий къырылгъанды). - Ання ач болгъанма... - Эркишиге ач болгъанма деген айыбды. - Анам, мен уллу болгьанма да? - Хоу, балам. - Бек уллу болсам Къарачайгьа кетербиз да? - Хоу, балам. - Анам, Минги Тау къаллайды? - Тюени сыртына ушайды, балам. - Биз аны къачан кёрлюкбюз? - Кёрлюкбюз дегенлей турсакъ, балам. - Анам, бу къашыкъчыкъланы не этерикбиз? - Кавказгьа барсакъ бал ашарыкъбыз, балам. - Бал анда, къашыкъла мында... Алай нек болгьанды, анам? - ................................................................................. - Анам, гитчечикле ёлмейдиле да, Мен ёллюк тюлме да? - Хоу, балам... - Анам, атам а нек къайытмайды? - .................................................................................. - Биз а къайтырыкъбызмы? - (Ёлмесек, Аллах, сен джазыкъсын) Къайытырыкъбыз, балам, къайытырыкъбыз. - Къачан? - Сен уллу болсанг... - Ання, ач болгьанма. АДАМ КЮЧЛЮДЮ Нечик къарыусуз адамчыкъма мен, Азгьа да кёб къыйнагъан кесими. Кёбге да аз къууана билген, Ач ачыугьа талатыб джюрегими. Алай а, билмем алдай а: Умутну ашы да кёбдю, Булутну башы да - кёкдю, Джерни джашнары алдады. Бир Муссагьа бир фыргьауун Табыла келсе да дунияда, Болмаз джашауну къаргьауум - Адам кючлюдю элиядан. ДЖЮРЕК БЛА КЪАМА Онг джанымдан сол джаным аууруракъды, Сол джанымда - джюрек, дунияны къайгьысындан толу. Онг джанымдан сол джаным дженгилирекди, Сол джанымда джюрек - къанатлы, умутлу, ийманлы. Тюзсе, къаманы да келгендиле джюрюте Сол джанларында. Алай а, Джюрек аны башындан къараб тургъанды. БИДЖИЛАНЫ АСХАТНЫ ЭСГЕРЕ Эртденли сызгъырады боран, Чыгьыб къагъышырча болгьанма. Къардан, кюртден толгъанды болгьан, Мен да къалмазма булгьанмай. Ёзге, боран, сугьул кюркенге, Ансы тутсам отха къыздырырма. Не кесинг къалагьан кюртлеге Бузчакъмакъ башынгы бысдырырма. Охо да, боранла, боранла, Сен къышны улуучу итисе. Сезесе да иенги ёллюгюн, Алгьадан джылауун этесе. Къышны уа джел ауруу басханды, Кючю джокъ андан аязыр. ...Тарайдыла тырнау да, басха да Джазны джашилчач аязын. СЮРГЮНДЕН КЪАЙЫТХАННЫ СЁЗЮНДЕН Адамгъа Аллаххача къарамам ёмюрде, Аллахдан да азмы къалды кёлюбюз. Джуртха джашаргьа къой эсенг, ёлюрге, Къайыталмай къалды узакъда кёбюбюз. Меннге керти да ачыкъ болгъан бир зат: Бизге ташадыла къадарны джоллары. Джети джукълаб эсиме келмез эди, Къарт анам джуртсуз къалыб джылары. Не таулучукъ сорур деб меннге: Нек туугьанса деб сен алай анда? Мени уа тюк чакълы гюнахым джокъ анда... Болдула керти да сынау заманла, Къыйын кюнле кёблени джутдула. Иш а анда тюлдю. Иш - сени туугьанынг, Ана тилингде сёлеше тургьанынг, Джашагъанынг Къарчаны джуртунда. Ол - тюзлюкню хорланмазлыгьы... Таулада джазгьы хауа, джазгьы. БЁРЮ Терслик этилгенди, къалай унутсун адам, Къан къызгьанды, къалай сууутсун адам. Къара къамагъа чабаса да болмайды, Къара ташны къабаса да болмайды. Ачыуум джити болгьанды къылычдан, Къычырыкъ этиб тёнгерейме къырдышда. Джюрексиниб ауама ары-бери... Къарасам, чегетден чыгьыб бёрю Азауларын агьарта келеди меннге, Санагъанды ажымсыз да кесине тенгнге. Алдауукъдан айырайым кертини, Энди сенден бир алайым дертими. "Харам тенгле этген аман джора ючюн, Тюз болгьанлай тюшген хар джарам ючюн" - Бычакъны урама сабына дери, Урама да бурама ары-бери. Тишлерим бла къабама богъурдагьындан, Эсиреме къанны боркъулдагьанындан, Дуккуллайма, кёл кенгдиреме, Ахырында бёрюню башын Темир быкъыгъа илиндиреме. Ой бошуна, бошуна той тутдум: "Таш бла ургьанны аш бла ур", - унутдум. Бёрю баш айтады ызымдан кескин: «Къайда терсликни къуруталдынг эсе, Мени орнума бёрю болдунг да кесинг..." ПОЭЗИЯ ЁЛМЕЗ Акъ сёз, джашайса хайырынг джугъа, Бизге таянчакъ, къанат да бола. Тураса, кёзлеча, кёзлеуча ачыкъ. Къабланама сеннге джюрегим ачыб, Джюрегими да ачыб: Кёреме кесими алгъындан кескин, Файгьамбар тюл эсем да, мен да тюл мискин. Гитче эсе да фахмум, Гулоч таякъгъа таянмаз назмум. Мени поэзиям - Хакъ бла адам. Иги джора этеме андан: Дуниягьа ахырзаман келмез. Поэт ёлюр, поэзия ёлмез! ТАРТ ЧАЛКЪЫНЫ «Тарт чалкъыны, тарт,- деди къарт,- Кес хансны аягъындан. Топракъда чиририк санланы Не хайыр аягъандан». Чам этгенде алай чам этди, Мен кюлдюм бургъунчу къарным. Гырмык ургьанда уа алай урду, Гебенден тартыб чыгьаралмай къалдым. Кырдыкны джашиллиги чабхан эди кёкге, Къартны берекети - биченликге. Мен ол къартча чалкъычы болалмам, Къайнагьан айранны ичгенликге. Дуниягьа белгили болмасын аты, Ол эсине да келмейди аны. Мангылайларындан терлерин атыб, Ишлегенледе кёбдю адамлыкъ. Бегимеклик да уллуду алада Джашаугьа, ишге, игиликге. Биз кетсек да башхала ишлерле деб, Артадыла ташын биченликни. Джашау деген гюллю, сейир джерни Арта аман хансын, ташларын, Бу дунияда халал джашарым келди, Ол таулуча, къарт таулуча джашарым. КЮН ДЖАШАСАМ ДА Кюн джашасам да, адамча джашаб, Кетерге излейме аны. Кёлюм-джюрегим джазгьы кёкча джашнаб, Кёкню-Джерни къучакълаб ангым. Кюн джашасам да, таб бёрю ауузун Байлаб, ачмай кетмесин сёзюм. Ата-бабам этмегендиле алай, Алманы ала орнатхан терекден юздюм. Тамбла кюн ариу боллугьун билдире, Къызарады кюн батхан джаны. Келлик кюнлени ариулугъу ючюн Джерни азмы къызартды адам къаны. Кюн джашасам да, адамча джашаб, Кетерге излейме аны. Сизни арагъызда турурча джашнаб, Назмулагьа бурулгьан джаным. БЕРИДЕН АРЫ «Бериден ары джууукъ Болдукъ» деселе адамла, Тынгылайма айталмай джукъ - Менден тамада ала. Алай а, билеме иги: Суу кёмюкчады ол белги. Ёлюм къарамайды джылгьа Да, ким кетер, къайдам, алгьа - Къартмы, джашмы? Белгисизди, Ёлюм дегенинг бетсизди. Ансы кьарты ючюн джашы Таукел салмазмы эди башын. Аллай мадар джокъду, айхай, Бизге къалгьан бушуу, хахай. Ёлюмню къатыды джоругьу, Анга къарт-джаш да джолугъур Бетден-бетге, кёзден-кёзге. Уруш тюзю - къуру экигизге. Сени джанлы - тюз ишлеринг, Ёлюм джанлы - кир ишлеринг. Ким хорлар - къыйынды билген, Артха къайытмайды ёлген. Аты иги бла къалгьан Болур ёлюмню хорлагьан. ИСЛАМ УЛУ (1844-1964) АЙТХАН ХАПАРЛАДАН ДЕЙДИЛЕ Къошчула къазан асхандыла, дейди, Этме дегенни басхандыла, дейди, Умут бла этди ёз тутдургьан, дейди, Бораннга, сууукъгьа чыдатхан, дейди. Этни къаны къачханлай джыртарыкъдыла, дейди, Эжиуню басыб джырларыкъдыла, дейди, бурундан, Татаркъан къызылбеклени къалай туурагъанындан. Кёллери рахат эди кеслерине базгьандан, Эт да алкъын тюшмеген эди къазандан, Бири да хазырламагьан эди бычагъын, Гыбытны да бошланмагьан эди бучхагьы, Хапарны да башланмагъан эди аллы, Алайына - юслерин басды къанлы. Барысын байлагьандыла, дейди, Шапагьа эм къартны сайлагьандыла, дейди. Бизни сакълай болур эдигиз, дейдиле, Къарт таулуну хыликке этедиле. Къарт тизгенди аш саламгьа этлени, Сыйлайды кёнчекликге келгенлени. Ала уа этин сыдырыб, сюеклерин Къарт таулугьа бередиле, кемирсин, Джазыкъ кеси халаллыгьыбыздан семирсин. Къарт таулу уа биледи этерин, Кёзю-къашы бла кёллендиред нёгерлерин, Къонакъланы ой сыйлаудан сыйлайды, Алларына этме дегенни къалайды. Къарынларын ачлыкъ къысханла джортууулда, Джаякълары къызыу-къызыу къымылдаб, Ауурланадыла этден: эт - этге деб, Шорпа уа - бетге деб. Эй, шорпа уа къайда? Къазан шорпаны къарт аудургьанды алайда. Гыбытны да бошлаб, къойгьанды айрансыз, «Ай, къырды,- деб, чабхандыла,- иймансыз». Джангыз бири сюркеле барыб, Тёгюлген джеринден бираз шорпа уртлагьанды. Кёнчекликге келгенледен джангыз ол сау къалгьанды. Харамгыбытланы халал къарачай эт джаргьанды, Эллерине ма ол хапар баргьанды. ГЁДЖЕБ Бир гёджеб Къарачайгьа салыб келгенди дейдиле, Тутушну таулула къачан да бек сюйгендиле дейдиле. Алай а бу джол хорламдан умут юзгендиле, Къонакъны пелиуан кючюн сезгендиле. Киши чыгъалмайды анга базыб, Чыкъгъан да тёнгерейди джерни къазыб. Бедишлик болургьа тебрегенбиз дейдиле, Гёджебге артмакъ боллукъну излейдиле. "Ой сыйлы къонакъ, ашыкъма да ауузлан, Табыллыкъды сени тутар бир улан". Тынгысыз болуб атлайдыла ары-бери, Тулпар Алий болса эди бёрк кийгенледен бири. Сора айтады кёб сёлешмеучю бир къарт: «Бёрк кийгенледе Къара-Шауайча джокъ эсе нарт, Джаулукъ къысханлада танг кюшчюгю болгьан бард. Хоу, гитче келиниме айтама. Ол бир кере инейк сауа тургьанлай, Ийнек сермеб челегин тёкдюрген эди. Ай алайына, келиним кёлтюрюб, Ийнекни чалмандан быргьаб ийген эди. Энди аны хо этдиралсагьыз, Ол башыбызны бедишден алыр эди." |