|
-«КЪАРАЧАЙНЫ КЪАДАУ ТАШЫ» ДЕФТЕРДЕН - ТАНГ -ЭС БЕР -АДАМ бла КЁК -КИЙИК - КЪАНЫ ТЁГЮЛЮР ДЖЕРГЕ... -АЙРЫМКАН -ЗАМАН -БУРУШ КЪУРУЛУШ, КЪУРУШ - (Тилбуруч) -ТАЛ ТЕРЕК -МЕН ТАРИХЧИМЕ-НАЗМУЧУМА -ЁЛЮМНЮ ТЕРИСИН КЪАБЛАБ... -МАЙМУЛЛА БЛА ДАУЛАШМА -АЛАНЛА, БИЗ КИМБИЗ? -ЭКИ ДУНИЯ -КЮННЮ ЫЗЫНДАН... -ДЖАЗ -УМУТДЖАЛ АТЛАРЫМ... - Къарт Бай джашай келмегенсе ёмюрде да. Энди кёбмю кьалгьанды ёлюрге да. Джюрек, ётгюрлюкден, ёхтемликден тол: Назмучуса - кьыйын кьадарынга тыйыншлы бол. Назмучуса. Топракъны кьалынындан эм маджалындан Акьсюек этиб джаратханды Тейри сени. Чёб чакьлы бир джукъ тилеме кишиден, Сыйлы башынгы сыйсыз этме чырт да. Къуранда да барды "Назмучула" деб суура. Зарланма. Сукьланма. Дуния малгьа алданма. Неден да алгъа халкьны халкълыгъын, адамны адамлыгьын Кёргюзтген зат - тилиди, сёзюдю. Эм уллу байлыкъны - сёз байлыкьны иесисе сен. Агьачны бийи бусакь болгьанча, Сен да - сёзню бийисе, сёзюнг да бий сёз болсун. Бий а - бай, джарлы болса да - бийди. Поэтге ёзен кьой, дуния да тарды. Ёзге, ташын джалаб, сууун ичиб турсанг да, Туугъан джуртунг, таубаш джуртунг барды. Эркин эселе гырджын бла суу, Къалгьан бошду, джалгьан сагъышланы кери кьуу. Башынгы ёхтем тутханлай джаша - Файгьамбаргьа, Татаркъаннга да уша. «КЪАРАЧАЙНЫ КЪАДАУ ТАШЫ» ДЕФТЕРДЕН ТАНГ Танг, кече къарангысын сыкъ. Тансыкъ Болгъанма сюзмеге. Сиз меннге Джукъ айтмагьыз. Узайтмагьыз Чабыб баргьан такъыйкъаланы. Джан, джан. Кече-кюн да джан. Къарангысы сыгъылгъан кече - Танг. ЭС БЕР Акъ къочхар къалюубаладан, Къара къочхар ахырзамандан Атылыб келиб Бизни ёмюрде тюбешедиле. Джер тебрендире аякъ алышлары, Кёк кюкюрете мюйюз тауушлары Салышадыла, сермешедиле. Адам акъ къочхарны мюйюзюнден туталса, Къочхар, силдеб, аны джулдуз дуниягьа чыгьарыр. Сермеб къара къочхарны мюйюзюнден тутса уа, Ол аны къара джерни тюбюне ашырыр. Джер тюбюнден чыкъгьан а Сосуркъагьа, Нарт Сосуркъагьа да бек ауур тийгенди. Этинги ашатыб, къанынгы ичирсенг да, Ол дуниядан къайтарлыкъ къуш табылмаз. Акъ къочхар бла къара къочхар Аламладан, заманладан да ётюб, Гяхиникни къара балчыкъ эте, Демлешедиле, сермешедиле. Адам Тейри эшигин ачалгьан сагьатда, Кесини эшигин къалай джабар? Къадар! Адамны Адам болгьанын унутдурма - Джангылыб да, джангылтыб да Къара къочхарны мюйюзюнден тутдурма. АДАМ бла КЁК Тёнгегинден къаны, мангылайындан тери Баргьан сагьатда да, Адам, Анга эшигин ачарыкъча Тейри, Кёкге къарады. Бешик болургьа джаратылгьан агьач да, Сал агьач болургъа ёсген терек да, Сын таш да Къарайдыла кёкге. Кёрдеги да, тёрдеги да, Кырдыгы, тереги да, Бола келгенича, Къарарыкъдыла энтда ары. Адам тёнгегин джерден айыралмай, Къанатлылагьа сукъланнган сагьатда да, «Ёлгенимден сора джаным кетер ары»,- Деб, кёлюн басаргьа кюрешгенди. Ёллюк джанла ёлюмсюз кёкге, Чексиз кёкге термилгендиле, Тейри адамы болургьа сюйгендиле. Джети адамны джашауун джашасанг да, Кёкню джети къатына джетелмезсе. Эй, ауалы-ахыры, учу-къыйыры болмагъан Кёк.. Булут келир да кетер. Шыбыла чартлар да тохтар. Джулдуз учар да кюер. Ёлюмсюз, чексиз чууакълыкъ а - Тургьаныча турур. Къалюубаладан бери адамла сеннге Умут бла, ёлюмсюзлюгюнгден Юлюш сакълагьанча, къарадыла: Ариу кюнюнге къууандыла, Къурманлыкъла этдиле. Кюн къысса не элиянг урса, Гюнахлы болгъанбыз деб, Кеслерин терслеб тоба этдиле. Танглары къыйын атыб, Къыйын батса да кюнлери - Сенден къалмады кёллери. Алай а энди... Адам кёкге чыкъгьанды. Ай медет, Къайгьысын къоя чыкъса эди... Адам Тейри болургьа излесе, Кёкге Къызыл Фук болуб ёрлесе, Андан къан джаудуруб тебресе, Ёрюзмек не этерге керекди? Къоркъуулу заман. Сагьышлы Алам. Адамлыгъын кёргюзтюр Адам. КИЙИК - КЪАНЫ ТЁГЮЛЮР ДЖЕРГЕ... Джугъутур къарт болгьанында, Мюйюзлери да ауурлукъ этди. Мыдах болуб, башын кёлтюрмей, Ранда кюн турду, кече да турду. Сора къалкъыб, кёрдю тюшюнде Джаш заманы къалгьан кюнлени. Уучуну шкогу джерлениб тургъанда да, Кесине базыб джюрюучю джерлени. Кийик асыры къызыу баргъандан, Окъ джеталмай къалса ызындан, Хайран болуб къалыучу уучу, Шкок бла кийикге кёзюу къараучу уучу. Дагыда кёрдю джугьутур тюшюнде, Джыртхыч джаныуарны тишинден Бир секиргени бла къутулуучусун. Ой кырдыгы татымлы джерле, Ташын тузча джаларча джерле, Сюймегенингден джалларча джерле, Сюймекликден джанарча джерле, Сууундан суууй, къанарча джерле, Къартлыкъда да къутурурча джерле, Ёлюмден да къутулурча джерле. …Ауур башын акъырын кёлтюрдю, Къангич санларын сюеди ёрге. Къачан эсе да анда бир иги эди деб, Кетди къаны тёгюлюр джерге. АЙРЫМКАН Тенгизни арасында айрымкан, Къыйынмы эди сеннге суудан айырылгьан? Къыйынмыды тенгизге къайырылгъан? Тенгизни арасында айрымкан. ЗАМАН Заман джоргьалаб кёзден ташайды. Ызындан сюрюб джетгенми этериксе, Аркъан атыб тутханмы этериксе. Юсюнде барыргьа керек эди аны, Териси болургъа керек эди аны, Тейриси болургьа керек эди аны. Заман джоргьалаб кёзден ташайды. БУРУШ КЪУРУЛУШ, КЪУРУШ (Тилбуруч) Къурургьа тебресек да джашау, Къуру буруш къурулуш уруш, - къуруш, кьуру, Былайын былай чанчакълаб... Къутулсакъ да уруш бычакъдан, Джерни къарны ичине къуруб, Къурургьа тебрегенди джашау. ТАЛ ТЕРЕК Къурулуш баргьан джерде Джерни темир чанчакълаб, Сыйыт этед тал терек Тамырларын къучакълаб. Тёгерегинде аны Къуру къурулуш тенгиз. Ол а - джашил айрымкан, Умут джоппучукъ кибик, Джашил кирпичик кибик, Башы-аягьы кёрюнмей, Къачар къарыуу да джокъ, Джашаудан а тюнгюлмей, Джашил къычырыкъ этед Туугьан джерин къучакълаб. Къурулуш а барады Тёгерекни чанчакълаб. Джаралы, джарлы джерни, Чыкъмагьан джаны кибик, Джанауалда джап-джашил, Нюр джанады тал терек. Кесинден да бек Джерни Джылауун этеди ол. Гошаях бийчеге ушаш, Тал терек. МЕН ТАРИХЧИМЕ-НАЗМУЧУМА - Тамбла танг бла туруб, Уруб, тенгизден-теркден ётюб, Тюб, тас болгьанланы табарма. - Барма. Къайтаралмазса аланы. Ёлгенлеге джан салмазса, Кесинг да, бала, сау къалмазса. - Сау къал, сау къал. Тыйма мени, Джокъду бир да тюгеннгеним, Джокъду бир да тюрленнгеним, Джокъду бир да тюрленнигим - Чачарыкъма тюрмелени. Тыйма мени. Пудлукъ киритле басыб тургьан Тарихибизни эшиклерин, Тот безгили эшиклерин Джызылдатыб ачарыкъма. Гюнахсызланы кёлеккелерин, Къан джугьу кёлеклерин, Резиклеча умутларын Кёз туурагьа чыгьарлыкъма. Чыдарыкъма. Мен терсликни, артыкълыкъны Джалгьан дау айтыучу тилинден Къара багьанагьа байларыкъма… Мен тарихчиме-назмучума. Джюрек, гюллеге учунма - биз Бычакъны ауузунда барлыкъбыз. ЁЛЮМНЮ ТЕРИСИН КЪАБЛАБ... Ёлюмню терисин сыдырыб алалсам, Юсюме къаблаб, Джюреклерин джау баса тебрегенлеге Къонакъгьа джюрюй турлукъ эдим. МАЙМУЛЛА БЛА ДАУЛАШМА Маймуллагьа «адамма» деб кёрчю, «Адам болсанг сен да бизнича Тёрде, терекде турлукъ эдинг»,- деб, Джюз тамакъдан къычырырла. АЛАНЛА, БИЗ КИМБИЗ? Таугьа тауду десенг, Къайдан билдинг дегенле бардыла. Аюню кесин кёре тургьанлай, Ызын ызларгьа кюрешедиле. Аланла, Сейирден да озуб, къуджур тюлмюдю Аланла болгьаныбызгьа кимлени эсе да Ийнандырыргьа, тюшюндюрюрге керек болгьаны? ЭКИ ДУНИЯ Кёзлерим тышына ачыладыла, Сёзлерим а - ичине. КЮННЮ ЫЗЫНДАН... Башыма акьыл кирир заманда Джюрегиме сюймеклик кирди. Кюнню ызындан Джугъутур кьаядан секирди. ДЖАЗ Джашил къанатлары байракълача... Кёккёз къанатлы кьонар джер излейди. Терезе тюбюнде нарат терекчик, Къыш да кёгерген нарат терекчик, Ол биз орнатхан нарат терекчик Аны кёзюне илинмезми? УМУТДЖАЛ АТЛАРЫМ... Биринчи - джашагьан джерими кёрсюнле кёзлеринг, Экинчи - джазгьан затларымы: Къуйрукълары, кетген ёмюрлени чибинледен къоруй, Ёмюрлюкге атылыб баргьан умутджал атларымы. Чилле деб, балдраджюз деб, къыш нелени Боранлайды. Заман къуму басхан тюзледен Къазауатчы атны кишнегенине Сагьайыб, кишнейдиле шумер, гунн, скиф, болгар, хазар, къыпчакъ, алан, къарачай - Тюрк агъачлы таджал аджирле. Сууладан, къумладан, къарладан чыгьадыла Сауут-сабалары зынгырдай атлы аскерле. Кёб затха тюшюнюб, сокъураныб, джюрексиниб, Ызларына - суугьа, къумгьа, къаргъа кёмюледиле Атлы аскерле, атсыз аскерле. Башсыз аскерле. - Биз чириб, джер болгьунчу огьуна, Джер тюб болургьа тебрегенди,- деб, Сюекле жыгьырдайдыла. Аланы юслеринде уа - кырдыкла, чегетле, Кырдыкла, чегетле шууулдайдыла. Къазауат баргъан джерде, Аскерчиле джер азыгьы болгьан джерде Бычакъла, садакъла, муджурала ёсмей, Кырдык ёсгени да сейирди. Бычакъла, садакъла, муджурала ёсмей эселе сора, Бюгюн джашаугьа кьоркъуу къайдан тюшеди? …Аджир бёрюню сюрюб баргьанча, Ёлюмню сюрюб баргьан атларым, Талакълары туруб джыгъылсала да, Кишнеулери ёмюрледен ётген атларым. Сизни кишнеулеригизге ушаш сёзле да бар. Сизни кишенлеригизге ушаш сёзле да бар. Кишнеуню кишенлеялмаз киши. Ой мени акъджал, умутджал атларым, Арт аякълары тобукъларына дери Тюзде къумгьа батыб тургьанлай, Ал аякьларын бюгюб таулада суу ичген Джулдуз къашхалы таджал атларым. Джер джашнай джерге саркъгъан терлеринден, Кишнеулеринден Кёк джашнай, Къуугьуннга, сюйюмчюге да терк джетдириучю, Адамча акъыллы атларым. Ат чабса ит чабар дегенлей, Кишнегенигизде назмум чабды. Башларыгьызны чалман къазыкълагьа чанчылыб Кёрсем да, кёреме Зарандан сакълагьаныгьызны. Алай а, сиз саусуз, саусуз билеме... Къуру джигит аскерчилени сыйларына тюл, Тулпар атланы да сыйларына Къараладыла ол мазаллы тёбеле... Алай а, сиз саусуз. Джер тюбюнде кишнеуюгюзден Чыгьадыла, чагьадыла терекле, чегетле; Тайчыкьла кишнеселе уа - гяхиник чыгьады; Байталларыгъыз кишнеселе - гюлле чагьадыла. Сизни аягъыгъыз басмагъан джер джокъ - Туякъларыгъыз ёмюрлени къырдышын къобара, Кишнейсиз. Сиз саусуз, саусуз. Сизге джокъ аджал - Акъджал умутджал тулпар атларым. Къарт «Бирем-бирем саркъдыгьыз шахаргьа. Мени да тентиретдигиз, Къоймадыгьыз элде джашаргьа. Энди уа не? Борсукъ тешиклегеча, Кърал фатарлагьа кириб... Джарашмайды меннге къошугьуз. Саумуд-шаумуд, кимди хоншугъуз - Билгенигиз джокъ. Эртден-ингир эшик хауаны Сюе эдим. Къаяланы, къабыргьада малланы Кёре эдим. Межгитге бара эдим Намазгьа. Тюрт-мюрт эте эдим Арбазда. Эски тонларыбызны Тюбюбюзге атыб, Дуппур башьнда Кырдыкга джатыб Къраллагьа оноу эте эдик, Кралагьа "хрр-ейт" дей эдик. Гюнахы кьурусун, Шогьайыб зауаллы, Кёрсе, «не этесе дер?»- эди. Эки мазаллы кюлтени арасында "Чу" деб, бачханы къаты бла ётер эди. Алай эте къачха биченин Арбазына ташыб къоюучан эди. Таубийни унутуб турама, Халисни да эскердим кючден. Ауруучу болгьан хапары бар эди, Саулугьу бла къаламыды ичген. Сау болур, Аллах айтса, Элде эм къарт Аслан эди. Он башлы юйдегисин Азияда асрагьан эди. Ой, хоншулагьа келин келгенде Эшеги бла байракъ алгьан Джашчыкъны аты къалай эди? Алла хакъына, унутханма. Келемет къызы, сен да кюнбетге Асры эртде ётдюнг, Оллахий. Бир унутхан затым болса да, Ким эсиме тюшюрсюн энди. Ол Ханапий деген Харамгыбыт а, Биягьынлай турамыды экен? Мал джазыучула келген сагьатда Кесини малчыкъларын джашырыб, Бизге джукъ айтмай бир къойгьан эди. Къаракъыз а къаргъагъанын Къоймай тура болурму энтда? Арабин, джангы мектеб а ишлей болурламы? Ансы ол эски мекямда Къанга бузлаб, мел джазмайды деб, Тарыгьыучу эдиле сабийле. Он джылны балчыкъны джырыб Къайдан къайры джюрюдюле школгьа. Охо да, энди къутулгъандыла. Джаз келгенди. Месилерим, галошларым бла Орамгъа чыкъсам, Юйдегиле онгсунмайдыла. Орамгьа чыгьыб да не этерикме? Кесиме ушагьан джан-джаныуар джокъ. Джер да бетон тюбюнде ынгычхайды, Зауаллы кеси сабан болургьа термиле болур. Элде уа бусагьатда аз иги тюлдю: Халкъ сабан сюре, Малла мушулдаб отлай. Бирси кече кючлю джаугьан эди. Биягьы кёпюрню суу алгьан эсе, Адамла бластдан болушлукъ сакъламай, Джагьагьа джыйылгьан болурла. Олсагьатда ол мен айтхан джерде ишленсе, Суу не къобса да алалмаз эди. Маллагъа да суу тегенеле Джарашдырыргьа керек болур. Бираздан а чалкъы джетер. Элге къайытсам Джерчигими кесиме бермезлеми экен? - Кетеме,- деди къарт. Я Аллах сен сау тангнга чыгьар. Танг къаралдысы бла кетеме. Эртден бла ишге чачылырла... Оноуну артха къоймайым,- деди. Мен кетеме деб шыбырдады. Кетеме деб ауазын кёлтюртдю. Кетеме деб аямай къычырды да, Кючсюнюб ауур ахсынды. Юйдегиси юсюне басынды. |