|
-ЁМЮРЛЕНИ АУАЗЫ -КЪАРЫЛГЪАЧ УЯ - 1. Къач -2. Джаз -АХЫР КЮН - ТОБУКЪЛАНЫУ -Юч джол -Марда -Ненча адам... -Эрирей бла Орайда -Апсаты -Унутурма -Сын ташда джазыу -Аман къыш -Къаблан эсе кёл... -Адети алайды -Къоркъуулуду -"Хайт" де -Бил -Базыб айтыр эдим... ЁМЮРЛЕНИ АУАЗЫ Джуртда Джангыз Терекни Тюркде, Арабда - джетеги, Алай туугьан джерибиз - Минги Тауну этеги. Бар да къара, эл сана: Бештау джаны, Нарсана, Теркден Лабагьа дери - Ата-бабала джери... Джерибиз неден да бай: Архыз, Махар эм Доммай - Алкъын ариу сакъланнган, Саулай дуния сукъланнган... ...Джерлерибизни сыйырыб, Бизни таугьа тыйдыла. Артда андан да айырыб, Кюнсюз-джуртсуз къойдула. Бюгюн а не... джуртда да Джуртсузлача джашайбыз. Эссиз болуб абызыраб, Манкъуртлагьа ушайбыз. Къарча ишлеген къалала Тебрегенле оюлуб, Миллетибиз тюб болад Джылдан джылгьа джоюлуб. Бизни джокъду кишиге Артыкъ джер-суу дауубуз, Аны эсде тутсунла Шохубуз эм джауубуз. Кёбле ёлюб кетдиле, Кёбле чекдиле азаб, Болур ючюн халкъыбыз Башына эркин, азат. Ма бизлени халкъ этген - Джуртубуз эм тилибиз. Ала ючюн а сермешир Хар бир джетген тёлюбюз. Къаллай бир тёзюб турдукъ, Тёш бла бошалмад тёзюу. Бёрк кийгенле къобугъуз, Бизге джетгенди кёзюу. Тургьандан эсе былай, Тил тутулуб, гирешиб, Ёлгенибиз ашхыды Эрле кибик сермешиб. Къул болуб тобукъланыб, Джашагьаныбыз боллукъду. "Адам эсенг - азат бол", Ол Аллахдан буйрукъду. "Миллет эсенг - эркин бол", Аллах айтады алай. Бир кишиге бойсунмаз Мындан ары Къарачай. Биз бюгюн да кечиксек, Тамбла джокъду, билейик. Тёшекде ёлгенден эсе, Эрча эшикде ёлейик. Бойнубузда - дууала, Белибизде - къамала, Бизге " джигит болугьуз" Дейле ата-бабала. Амантишлеге берейик Барыбыз да ирият. Тохтамайыкъ, болгьунчу Къарачай - Джумхуриет! Тохтамайыкъ болгъунчу Къарачай Джумхуриет! КЪАРЫЛГЪАЧ УЯ 1. Къач Юйюмю шорбатында Къарылгьач юйюрден къалгьан уяда Мыдахлыкъ гурт чыгьарады. 2. Джаз Юйюмю къабыргьасында Къайталмай къалгьан къарылгьач юйюрню уясындан Толмай къалгьан муратымы кекелчиги къарайды. Огьесе, ол, Озгъан джылла-джелле-эсге тюшюрюуле Къозгъагъан тюк-джаммыды, саламмыды? АХЫР КЮН Джулдузладан тутаргьа кюреше, Ауады тамыры кесилген терек. ТОБУКЪЛАНЫУ Тилекчи къарадынг - Кёзлеринг тобукъландыла. Ауазынг джалынчакъ чыкъды - Сёзлеринг тобукъландыла. Дагъыда бир адамны аллында Тобукъланмагъанма дейсе. Юч джол 1. Кесин эки тюрлю сакъларгьа боллукъду: Джыйырылыб, къатыб, таш болуб, не да Къайырылыб, ёсюб, баш болуб. 2 Кесин эки тюрлю сакъларгъа боллукъду: Чыганлылача не да чууутлулача. 3 Ючюнчю джол да барды - Бизге буюрулгъан акъ джол: Ол да - Хакъ джол. Марда Тенгни, шохну да сансыз этме, Алай а, таб джууукъну да Асыры джууукъ къойма. Китаб тюл, джашау юретеди алай. Хар ненича, Сууукълукъну, джууукълукъну да Мардасы барды, чеги. Ненча адам... Кюнле, Айла да тутула, Джелимауузладан да къутула Келгендиле. Алайды. Алай а, Къутулалмай да ненча адам Ёлген болур... Джелимауузну тутарча Кеслери эгерле болалмай эселе да, Къара кюн эгерлени уятханла, Сау болсунла. Эрирей бла Орайда Эркиши таукел узалса да ишге, Бедишге, иши асхады, Айтылынмай къалгьаны ючюн Эрирей, Долай, Апсаты. Долайны джырлай ишледим Келгени кибик алгъындан. Аны ючюннге назмуму Майы кёб болду агьындан. Къараб-къарагьынчы айырыб Сёзню сабахын-саламын, Ишими къолайлы этди Эрирейни да саламы. Апсатыны джырын джырладым: Кийик сёзле кютю болдула, Тебленнген сёзле мийик болдула - Аны хайыргьа джораладым. Кёкге, джерге да къарадым, Бабаларын эскерген эллилей. Къартджурт, Хурзук, Учкулан дегенча - Апсаты, Долай, Эрирей. Ёзге юсюбюзню, кёлюбюзню да Иги этген Ийнайды, Ийнай. Тиширыуну джанын къыйнай, Джашагьаннга эр дерге болмаз. Ийнай. Ийнар. Белляу. Туз-дам. Тилек. Алгьыш. Кюу. Сарын. Ийнан: Ийнай-Сатанай - Джашау-ариулукъ. Табын. Узакъ джулдузда джаша, Нартюх огьуна ор Айда, Алай а тынгы бермез Джерде туугьан Орайда. Ёмюрде да ёлмезле Долай, Ийнай, Эрирей. Бу джырланы джырласа Таш джюрек да эрир, эй! Апсаты Мийиклеча агьарадыла сёзле. Алагьа къарай да, къамай, Сокъур болуб къаладыла кёзле… Ой Апсаты! Кийиклеча барадыла сёзле Ёрледен-ёмюрледен чынгаб. Джангыз бири аджашмазча, ёлмезча Мен алагьа сюрюучю болургьа излейме. Таб эм къарыусузун, рахынын да Заманла бёрюсюне азыкъ этмем, Аланы джангыз бирин джазыкъ этмем, Къараб, багъыб, джылтыратыб турурма. Мен сёзню Бийнёгер кийикнича марамам. Ата джуртуму къадау ташлары - нарт сёзле, Джуртда Джангыз Терекни - Ана тилими - Кёз джашлары, кёк чапракълары - ийнарла, Белляула, кюуле, алгьышла, джырла, таурухла... Сизге уллукёллю болгьандан къадар сакъласын. Сизни къурутсам, сизни унутсам - Кесим унутулдум, кесим къурудум, Бийнёгерникилей кесилиб джолум. Сюрюуча джайылгьандыла сёзле. Алагьа Аймушча къараргьа излейме, Кёзюуюнде алтын къочхарны къоша - Джангы магьана бла ичлендире аланы, Тукъумларын тас этген къой, Кючлюден кючлю, ариу болурча ала. Джыйын джанлыдан, Магулча къарнашладан да Сакъларгьа излейме аланы. Ёзге аланы кёлге кетген тёрелери болса, Ызларындан мен да кетерикме Къаламымы, дефтерими да алыб. Ёзге Апсаты кийиклегеча, мен да сёзлеге Сёз Тейриси болургьа излейме, Тейри. Сёзлеге джайлыкъ, мекям да - дефтерле, къагъытла, Бу къалам а - къойчу таягъым мени. Огъай, сёзню орну джюрекдеди, джюрекде, Аны джолу джюрекденди джюрекге. Сёз Тейриси ёз терисин къаблатыб, Джюрегин, мыйысын да ашатыб Джолгьа алай ашырады сёзлени, Къадар алай къурагьанды бизлени. Алай эсе, ишлей тургьанлай ёлюрге, Алай эсе, ёле тургьанлай да джашаргьа! Унутурма Хар такъыйкъада эсге тюшюре да, Шашаргъа джете, Сакъат, урушда къалгьан санын унутханча, Унутурма Сени. Сын ташда джазыу Мен 100 джылда кетдим дуниядан... Аны ючден бирин джукълаб ашырдым, Ючден бирин да магьанасыз затлада, Ууакъ къайгъылада ётдюрдюм. Алай бла мени джашагьан ёмюрюм 33 джыл. Кёбюрек джашаргьа уа боллукъ эдим... Аман къыш Къар. Ай. Джырла. Къарачайлыла. Къарт. Айт. Джыла. Къарачайлыла. Даула. Джаула. Джолла. Тюзле. Терсле. Дерсле. Ачлыкъ, джаланнгачлыкъ. Ёлюкле, ёлюкле, ёлюкле. Къач - тауладан къыяма юзген Мазаллы саргьылдым чапракъ, Джел сюрюб гыйы бузлагъа, Къум тюзлеге да урду сени. Алай а, Джазгьы хауа айланнганлай Туугъан терегинге орналдынг келиб. Арада уа - ууатылгьан ташлача, джылла, Кёз джашлача, джылла. Адамны джанын талагьан джылла, Джюрек къанын джалагьан джылла. Къач бла джазны арасы 13 ыйыкъ - 13 джыл узунлугьу болгьан аман къыш. Къарт, айт. Джыла. Къарачайлыла. Къар. Ай. Джырла. Къарачайлыла. Таула. Саула. Джылла. Къаблан эсе кёл... Сёз, чапракъдан къой, ташдан да ётер - Къаблан эсе, кёл. Къагъытха, байракъгъача, Къаблан да ёл. Бу къагьыт тюлдю, чапракъды, Тейри терекни чапрагьы. Анга джанынгы салмасанг Ол тилленмез. Тил терекни сёз чапракълары Шууулдаб турур ючюннге, Мангылай теринг бла, джюрек къанынг бла Сугъарыргьа керекди аны. "Чегетни сакълагьыз",- деб, джазылыр Деген умутда Терек къагьытха бурулгьан болур... "Алай джазарыкъ болсаламы Кесе эдиле мени...",- Деген эсе да, ким биледи. Тейри джаратхан терекни Джанын адам алды. Алай а ол кесини джанын Ала тургъанын артда ангыларыкъды. Къагьытда къуру тюзю джазыллыгьына, Терсликге-артыкълыкъгьа къаршчы сёз айтыллыгьына, Бир терекни кючю бла сау чегет сакъланныгьына Хакъ кёлю бла ийнаналса эди терек, Ёлюмге таукел тюбер эди... Тёзер эди Джангыз аягьын мычхы бла тартханларына да... Алай а, Терисин сыдырыб, кьанын сыгьыб, Тёрт санын ууакъ-ууакъ туураб, Дефтерле, китабла этиб, Алада да ётюрюкню джазсала, Къалай тёзсюн анга терек-джюрек. Кёкден келген джарыкъча, Джерден чыкъгьан мюрзеуча Багьалыды сёз. Къоркъгьандан ётюрюк айтыб, Итликден, зарлыкъдан, не да Махтаугьа, байлыкъгьа къызыннгандан Терс айтыб, кимге болса да бетсиниб, Сёзню бети бла ойнамайыкъ. ...Ата-бабаларыбызны сын ташларын Джаула къабырладан келтириб, Юйлерине басхычла этиб, Арбазларын тёшеб, Джангы Ай бла джулдузну Кир аякълары бла теблегенлери... Къартланы, сабийлени, тиширыуланы Тутмакъ этиб, ишлетирге деб Джюк вагонлагьа хайуанланыча уруб (Хайуанланы да джыймайдыла алай) Тунчукъгьан тунчугьа, ёлген ёле, Узакъ тюзлеге алыб баргъанлары... Джауланы эгетлери Анда-мында къалгьанланы тутуб, Башларын кесиб, Ачха, саугъа алгьанлары... Ёлгенлени асыраргъа адам табылмай, Ёлюклени чырмаргъа кебин табылмай, Адам башланы итле кемире Айланнган заманла... Фашизмни тюрсюню башха болса да, Къылыгъы къайда да бирди. Ол джангырмаз ючюн, Аны айгьакълагьанлай турургьа керекди. Не ачы болса да - сёзню тюзю, Тюз адамны сёзю керекди. Ийнаныу, Ышаныу, Джашау Джангыз алай бла сакъланныкъды. Сёз, чапракъдан къой, ташдан да ётер, Къаблан эсе, кёл. Къагьытха, байракъгьача, Къаблан да ёл. Адети алайды Джау джуртубузгъа джутлукъ этгенинде Ана тилибиз бизге джуртлукъ да этди. «Джарлыны ийнеги ёгюзлюк этер», Дегенча ангылашынмасын ансы. Ёгюз дегенде уа, бизни ёгюзюбюзню Тили Минги Тауну бузун джалагьанда Къуйругьу Бештауда чибин къоругьанды. "Джуртну ариулугьу башына азаб", "Халкъны ишлей билгени башына джау" Деген айтыулада да болур тюзлюк, Алай болса да, чыдадыкъ, тёздюк. Къайдадыла ол ёшюн ургьанла - Халкъны джояргьа оноу къургьанла? Къайдадыла, къайдадыла ала? Аман джары къалдыла ала. Халкъ а буруннгу джуртунда джашайды, Тюзлюкню иши, адети алайды. Къоркъуулуду Ненча джазыу, ненча белги, Ненча билдириу: Барма - джаннга къоргьуулуду. Ёрлеме - джашаугьа къоркъуулуду. Тийме, басма, ачма, чачма, Джазма, сёлешме... - Джаннга, джашаугьа къоркъуулуду. Чексиз Аламны Къайда эсе да узагьында Джашагьан кёк инсанла, Ангылы инсанла Джерге салгьан белги, джазыу: Джашаргьа къоркъуулуду - Анда адамла джашайдыла. "Хайт" дерге Санын бармакъ бла санарча гитче халкъды деб, Джазыу башыбызны сыламагьанд. Не къыйынлыкъ къалды бу дунияда Бизни халкъыбыз сынамагьан?! Гитче эсе да, кёрген къыйынлыкълары уллу, Аз эсе да, кёб палахдан ётдю. Адамсыз къалгьан ёзенледе улуб, Иесини джылауун ити этди. Бир кишиге хыянаты болмай, Ташха, терекге табына джашагьан халкъ, Аздан къалды талкъ болуб кетерге... Сау бол, Къарча, кишилигинг ючюн. Биз бюгюн да туугьан джерибизде Джашай эсек халкъ болуб, эл болуб, Сени, сеничаланы кючлеринденди. Къыйынлыкъ а боран болуб, джел болуб, Терекни аудурса да, ташны къобаралмады, Къарачайны Къадау Ташы турады. Минги Тау да кёзюбюзге туурады. Аны буз сюммеклерин эме, Къарашауайла да ёседиле, ёсе. Бизге къарыусуз болургьа джарарыкъ тюлдю, Къарыусуз болсакъ - отубуз джукъланды. Быллай халкъны джашы болуб, Къарыусуз болгьандан эсе, Ёлюб бу къара джерге кирген кёб да иги. Халкъыбыз "хайт" дей келгенди, "Хайт" дерге керекди бизге да. "Хайт" деди инкъыйлабчы Умар, "Хайт" деди назмучу Къайсын, "Хайт" деди Солтан инарал, Джигит Харун да аны осият этди. Къыйынлыкъланы бюкген халкъны джашлары, Артыкълыкъгьа бойсунмагъан халкъны джашлары, Ёрге ёхтем тутханлай башларын Джашагьан, ёлген да этерле. Алагъа къартла да Нартлагьача джыр, алгъыш этерле. Бил Къойчу таягьымы сизни арбазда чанчыб кетсем, Ол тамыр ийиб, терек боллугьун бил. Башха арбазда къуу таякъ кёрсенг а, Башында да онгнган чырпа бёркю бла - Ол «къаранчха» мен болгьанымы бил. Базыб айтыр эдим... Мен къышны къарын-бузун эритирме, Къышны къарын-бузун эритирме, Къарын-бузун эритирме, |