Sabiy Nazmula - Comakla

БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ БЛА
АНЫ ЖАНГЫ ШУЁХЧУКЪЛАРЫ
Ж о м а к ъ

БАШЛЯМИШ

Агъач ичи бир уллу эмен терекни тюбюнде, жаныуарчыкълагъа, къанатлычыкълагъа деп школ ачылды да, айыучукъла, кийик улакъчыкъла, бёрю, тюлкю кючюкле, эрленчикле, агъазчыкъла, не билейим, тюрлю-тюрлю чыпчыкъчыкъла да дерслеге жюрюп башладыла.
   Устазлары кёкде ненча жулдуз, жерде ненча таш, сууда ненча чабакъ болгъанын бил-ген У-ду Ду укуду. Къонгуроу къагъыучулары уа Таркъ-таркъ-таркъ - агъач къакъгъыч.
   Хар эрттен сайынча, бюгюн да жаныуарчыкъла, къанатлычыкъла да, тизгинлерин жыйып, китапчыкъларын алып, школгъа келгендиле. Келгендиле да, дерс этип башлагъандыла. «А», - дейди агъазчыкъ, «Л», - дейди лячинчик, «М», - дейди уллуаууз макъачыкъ, асланчыкъ: «А», - деп къошады. Кирпичиг а, къангагъа жазып барады да, «АЛМА» деп чыгъарады.
   - Аперим, кирпичик! - деп махтады алим У-ду Ду, аны башындан сылай.
   Укудан дерс алыргъа сюймеген жалан да Бойнакъ айыучукъ эди. Ол эрттен сайын, школгъа баргъан кибик этип, кёзден таша болгъанлай, кесини жырчыгъын да мурулдай, не Чабакълы кёлге, неда Наныкълы талагъа къутула эди.
Ма ол жырчыкъ:

Ариучукъду айыучукъ,
Боюнчугъу акъды.
Айыучукъду ариучукъ,
Аты да Бойнакъды.

Сапран чабакъ тутады
Айыучугъум, ой-ра!
Къабанны да утады
Ариучугъум, ой-ра!

А, Б, В деп окъусун
Тюлкю кючюк энди.
Жарты этип жукъусун,
Къыйналсын эрлен да!

Наныкъ, дугъум ашайды
Айыучугъум, ой-ра!
Бир да зауукъ жашайды
Ариучугъум, ой-ра!

Айыучукъду ариучукъ,
Быдырына сакъды.
Ариучукъду айыучукъ,
Аты да Бойнакъды!

Наныкъдан иги да тоюп, кюннге къызып жатхан айыучукъгъа:

- Бойнакъчыкъ, ой, Бойнакъчыкъ,
Туугъанлы да баймакъчыкъ,

Айланма да терсине,
Кел укуну дерсине! -

дей эдиле эрленчикле терекден. Бойнакъчыкъ къулакъ этмесе:

- Бой-накъ, Бой-накъ,
Аякъларынг - бай-макъ,
Къатыбызгъа къоймакъ,
Бетибизни жой-макъ! -

деп, эриклеп къача эди.

Секиртме макъачыкъла уа, жипи суудан башчыкъларын къаратып:

Гур-гур-гур, мамурашчыкъ!
Гур-гур-гур, кирли жашчыкъ!
Гур-гур, гюрбежи ожакъ,
Жангыз боюнчугъунг - акъ!

Биз кирлини тутайыкъ,
Тутайыкъ!
Кёлюбюзге атайыкъ,
Атайыкъ!
Жууайыкъ юсюн-башын,
Сылайыкъ кёзюн-къашын.
Аны жарлы анасы
Таныялмаз баласын! -

деп, кюле эдиле.
       Кюнлени биринде Чыкъын-Жик Бойнакъчыкъгъа къагъыт алып келди.
- Муну санга Чегет таладан тюлкючюк Сакъ Аяз ийгенди. Ач да окъу, - деп кетди.
        Энди не этсин окъуй билмеген, къара таныргъа сюймеген Бойнакъчыкъ? Кимге барсын тилей-жалына?
         - Борсукъчукъдан тилерми эдим? - деп, Бойнакъ бир уууч наныкъ жыйып, барды.
Борсукъчугъ а:

- Бай-макъ, бай-макъ,
Тап-када къай-макъ.
Бар да аны тап,
Тилинги къап! -

деп, аны къыстап ийди.
- Къоянчыкъгъа жалынырмы эдим? Окъур эсе уа? - деп, Бойнакъчыкъ
бир уууч къызыл ишхилди алып, барды.
Къоянчыгъ а:

- Бой-накъ, Бой-накъ,
Акъылынг - бир ой-макъ,
Санга къурмач къой-макъ! -

деп, айыучукъгъа тилин чыгъарып, къачды.
- Бёрю кючюкден тилерми эдим? Шуёхла эдик да, - деп, Бойнакъчыкъ, бир уууч ду-гъум алып, барды.
Бёрючюк да:

- Ху-бол, ху-бол,
Кёзюм-ден думп бол!
Бал кертме къап-хын,
Тиш ауруу тап-хын! -

деп, ол да Бойнакъчыкъны къыстап ийди.
Айыу балачыкъ, баш тёбен болуп бара, нарат терекден биягъы эрленчикле:

- Хуболчукъ, мамурашчыкъ,
Эрке, эринчек жашчыкъ,
Жокъду башха амалынг,
Бар да, бюрчеге жалын, -
ден аны къозутдула.

Бойнакъчыкъ бу бедишни уа кётюралмады: аллы айланнган жанына, башын алып, къачды.

БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, ЖЕНГИЛ АГЪАЗАЧЫКЪ, БАГЪЫР-БАШ
ЖИЛЯН СОРА ТАСХАСЫ БОЛГЪАН КЕРТМЕ ТЕРЕК

  Бойнакъчыкъ, бир уллу агъач кертме терекни кёрюп:
      - Ачдан ёле тура эдим да, не тап болду! - деп, къууанды.
Алай не кёп кюрешди эсе да, кертмелеге уа жеталмады.
     Таш юсюнден эссиз айыучукъгъа къарап тургъан женгил Агъазачыкъ:
     - Ой, санга не уа! - деп, кюлдю.
     - Мангамы кюлесе? Сенчик да мангамы кюлесе?!
     - Бу терек бош терек тюйюлдю, тасхасы барды сора уа!
     - Угъай, сенчик да мангамы кюлюрге кюрешесе?! Бусагъат керекчигинги берейим, тыш-ханбуучукъ!
     - Сенича баймакъгъа кесин ким тутдурады! - деп, Агъазачыкъ, къачып, таш тюбюне кирди.
     - Чыкъ бери! - деп, жаныды айыучукъ.

Тишхансойчукъ, чыкъмасанг,
             Къоркъакъ дерме атынга.
             Тутуп сени жыкъмасам -
             Жетмейим муратыма!

Агъазачыгъ а:

- Чыгъайым, чыгъайым,
             Махтанчакъны жыгъайым,
             Гыстыныча, атайым,
             Бир иги жилятайым! -

деп, ауазын тюрлендирип, тишлерин къыжылдатып, таш тюбюнден башын къаратды.
Айыучукъ къоркъгъанмы этди - сермеп таш алгъанлай, ахы кетди:
ол ташны тюбюнде багъырбаш жилян чулгъанып тура эди.
Жилян, башын кётюрюп:

- Сссс…
Кимди жукъуму бёлген?!
Сссс…
Кимди ёллюгю келген?!
Урайым, къабайым,
Гып-гыжы къатдырайым! -

деп, айры тилин чыгъаргъанлай, Агъазачыкъ кесин жиляннга атды. Кёз илинмей эди аланы сермешлерине.
      Багъыр-Баш, къачып, тешикге къутулмаса, Агъазачыкъ аны буууп къоярыкъ эди.
      - Уфф! - Агъазачыкъ, терен солуй, терлегенлерин сюртдю. - Уу жилян эди, алай жет-месем, уруп къоя эди да! Уфф-уфф!
     - Урупму? Мени урупму дейсе?!
     - Хау, уруп, къурушдуруп къоя эди, алай жетмесем.
     - Мен аны жерге жагъып къоярыкъ эдим, ма былай, ма былай! Жанын тили бла суууруп аллыкъ эдим, ма былай, ма былай! - деди айыучукъ, батыр болуп.
     - Сора олмуду манга ыспасынг? - деди Агъазачыкъ, ёпкелеп. - Жилянны хорлагъан - мен, махтаннган а - сен!
     - Сен да махтан, ким угъай дейди.
     - Махтана билмейме ансы… Сен а бир иги махтанаса…
     - Сора сени ючюн мен махтанайым. Сен а юйреннген эт, - деп, Бойнакъчыкъ жыр ай-тып башлады:

Бойнакъ, Бойнакъ, Бойнакъчыкъ,
Ашап ашдан тоймакъчыкъ,
Тогъуз ауушдан ауду,
Тутуп, маралны сауду.
Махтау, махтау Бойнакъчыкъгъа,
Ашап, ашдан тоймакъчыкъгъа!

Бойнакъ, Бойнакъ, Бойнакъчыкъ,
Бек сюйгени - къаймакъчыкъ.
Бёрюню сууугъа атды,
Сюлесинни жилятды.
Махтау, махтау Бойнакъчыкъгъа,
Бойнакъ сюйген къаймакъчыкъгъа!

Бойнакъ, Бойнакъ, Бойнакъчыкъ,
Бойнакъчыкъ - бойну акъчыкъ,
Уу жилянны да къууду…

   - Тохта, бир тохта, Бойнакъчыкъ, мени ючюн махтана эсенг, кесинги махтама да, мени махта!
    - Сени ючюн деп жырлай ушайма да!
    - Алаймыды? - Бойнакъчыкъ, сагъышлы болуп, желкесин къашыды.
      - Былай этейик, - деди Агъазачыкъ, - сен мен бол, эсе да мен болгъанча бол да, алай жырла, - ангылаймыса?
    - Ангылап турама: мен сен болама да, жыр айтама, алай, - деди, биягъы желкесин къашый, Бойнакъчыкъ, - алай уллу айыу гитче агъазчыкъ къалай болалсын ансы, кенг куркада жашагъан, тар тешикге къалай киралсын ансы, къабан буугъан, чычхан къалай тутсун ансы?
    - Угъай, угъай, Бойнакъчыкъ. Сен мен болгъанча боласа ансы, сен мен болмайса. Болгъанча боласа ансы, болмайса.
    Агъазачыкъ Бойнакъчыкъны башын бютюн да къатышдырды.
   - Мен билгенден, экибизден бирибиз тели ханс ашагъанды, - деп, жарсыды Бой-накъчыкъ.
   Хыйлагъа уста Агъазачыкъ былай деди:
   - ''Сен-менлени'' къояйыкъ да, шуёхум, ''Бойнакъ'' деген жерде ''Агъазчыкъ'' деп айт, алай жырла.
   - Андан бери, къыйнап турмай, алай айтып къойсанг а, - деп, къууанды Бойнакъчыкъ. - Гитче эсенг да, акъылынг - уллу. Жангыдан башлайым, сен а тынгыла:

Агъаз, агъаз,агъазчыкъ,
Агъазчыкъ - чёрчек жашчыкъ…

«Агъазчыкъ - жашчыкъ», не эсе да былайчыгъын жаратмайма, - деди Бойнакъчыкъ кеси кесине. - агъазчыкъ - базчыкъ - къазчыкъ, - деп мурулдады.

- Хы, тапдым, тапдым!

Агъаз, агъаз, агъазчыкъ,
Бир гитчечик, бир азчыкъ…

- Угъай, угъай! Гитчечик эсем да, азчыгъ а нек болама?! - деп, ёпкеледи Агъазачыкъ.

- Да ''гитчечик'' бла ''азчыкъны'' не башхалыгъы барды?
- ''Уллу'' бла ''гитче'', ''кёп'' бла ''аз'' - бармыды башхалыкълары? - деп сорду Агъаза-чыкъ.
- Айхай барды. Алай ''гитче'' бла ''азны'' уа башхалыкъларын кёрмейме. Гитче да - гитче, аз да - гитче. Санга бир уллу таба хычинден бир гитче тууракъчыкъ жетсе, ол санга азлыкъ этерик тюйюлмюдю? - деп айыучыкъ Агъазачыкъгъа хорлатмады.
Бу жол Агъазачыкъны башы къатышды.
- Гитчени да гитче биледи, - деп жапсарды айыучукъ аны. - Гитче къыбанчыкъ бал къабынчыкъ эсе, ол кёпню тутады.
- Бойнакъчыкъ, кел, тенгинг кибик кёр да, ''аз'' дегенни ''баз'' деп тюрлендир.
- Жанынг разылай, ол манга ишмиди! - деп махтанды да, Бойнакъчыкъ жырлап баш-лады:

Агъазачыкъ, Агъазачыкъ,
Пилге, арсланнга базчыкъ…

- Ма алай, ма алай, - деп къууанды Агъазачыкъ.

Тогъуз ауушдан ауду,
Тутуп маралны сауду.

Махтау агъазгъа!
Махтау агъазгъа!

Агъаз, агъаз, агъазчыкъ,
Пилге, арсланнга базчыкъ.
Сюлесинни тутар ол,
Бёрюню да къытар ол.

Махтау агъазгъа!
Махтау агъазгъа!

- Къалай къарыулума мен, къалай батыр! - деп махтады Агъазачыкъ, жилянны къутул-туп ийгенине да къарамай. - Къалай кючлюме, къалай жигит! Барып, атамы, анамы да бир къууандырайым, - деп, Агъазачыкъ юйюне къууулду.
- Тохта, алай бир тохта! - деп Бойнакъчыкъ Агъазачыкъны ызындан къычырды. - Бу Терекни тасхасын айта бар!
- Заманым жокъду, барып, анама бла атама бир иги махтанайым, - деди Агъазачыкъ, чабып бара. Алай, ач айыучукъгъа жан аурутуп, ызына бурулду да:
- Терекге жеталмагъан миннген этеди-и-и! - деп къычырды.

- Махтанчакъ,
Чепкен этеклеринг - ча-чакъ! -

деп къычырды Бойнакъчыкъ да ызындан.

БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, АДЕПЛИ СЮЛЕСИНЧИК СЮЛЕЙ, СЕКИРТМЕ БЮРЧЕЙ,
ОГЪУРСУЗ БАЛ ЧИБИНЛЕ СОРА КЪЫЛ КЪОБУЗ СОКЪГЪАН СЕНГИР-ЧЕКЧИК

Бойнакъчыкъ бир ариу ишленнген агъач юйчюкге келип тохтады.
- Эй, ким барды юйде? - деп сёлешди ол.
Тауушха юйден бир тизгинли сюлесинчик Сюлей чыкъды:
- Сау кел, жууукъ бол, Бойнакъячыкъ.
- Сау келдим, жууукъ да болдум! - деди Бойнакъчыкъ. - Бир къабар затынг жокъму-ду? Ачдан ёлюп къалама да!
- Кел, юйге кир, аш да, суу да табылыр, - деп, жарыкъ болду Сюлейчик.
- Юйге кире турур заманым а жокъ эди, алай, бек тилей эсенг, кирейим, туз-дамынгдан кёрейим.
Сюлейчик эки агъач аякъ бла сют баш келтирди. Къангагъа сохта да салды. Бойнакъчыкъ, эрлай, къанга юсюнде болгъанны аллына тартды да, ашха жарашды.
Сюлейчик къангагъа олтурургъа, Бойнакъчыкъ хантдан бурху да къоймады, агъач аякъны жалагъан окъуна этди. Какаларын чепкен этеклерине сюртдю да:
- Къара таныргъа деп жайылгъан эдим. Шуёхум Сакъ Аязчыкъдан къагъыт алгъанма да, жазылгъанын чыгъаралмайма. - Бойнакъчыкъ хуржунундан къагъытын чыгъарып, кёргюзтдю. - Окъуй а билемисе?
- Билеме. - Бу соруугъа Сюлейчик бек сейирсинди.
- Ётюрюк айта уа болурмуса?
- Ол дегенинг, айыучукъ?
- Алдамаймыса дейме!
- Алдагъан дегенинг а неди? Мен аллай сёзлени билген угъай, эшитген да этмегенме.
- Билеме деген да - сен, билмейме деген да - сен! - Бойнакъчыкъ, Сюлейчикге ачыуланып, къагъытын артха салды.
- Мен окъуй билеме дей эдим.
- Сен кимни алдаргъа кюрешесе, телигеми санайса мени?!
Ариу къылыкълы Сюлейчик ''тели'' деген сёзню да билмей эди. Бойначыкъдан асыры уялгъандан, не этерге билмей, баш тёбен болду.
- Ётюрюкчюдю деп, алдауукъчуду деп, сеничалагъа айтадыла. Махтанчакъ деп да.- Бойнакъчыкъ кетерге тебреди.
- Ахшы жолгъа, - деди Сюлейчик, Бойнакъчыкъны ашыра.
- Охо, охо! Ахшы жолгъа барайым, билгенледен сорайым! - деп, Бойнакъчыкъ ойнай-ойнай кетди.

''Сенгирчкеме, сенгирчке,
Ори-ори, орайда!
Мени озалмаз бюрче,
Ори-ори, орайда!

Секиреме, учама да,
Ори-ори, орайда!
Жауларымдан къачама да,
Ори-ори, орайда!

Кёк кырдыкда бугъама да,
Ори-ори, орайда!
Къобузуму согъама да,
Ори-ори, орайда!

Татлы кырдык татама да,
Ори-ори, орайда!
Къобузуму тартама да,
Ори-ори, орайда!''

Бойнакъчыкъ, бу ариу жырны эшитип:
- Кимсе, къайдаса кесинг да? - деп сёлешди.
- Бойнакъчыкъ, менме! Эслеп атла, эзип иш къоярса.
- Сенмисе, Сенгир-Чекчик?! Къыл къобузда не ариу ойнайса кесинг да, не ариу жырлайса! - деп сейирсинди Бойнакъчыкъ.
- Жаратамыса?
- Хау, аламат согъаса, аламат жырлайса!
- Сюе эсенг, сыбызгъы да согъайым?
- Сокъ, Сенгир-Чекчик, сокъ. Мен а бир кесек солуюм.
- Кел, Бойнакъчыкъ, бугъулуч, ойнайыкъ, - деди ол, тартыуун бошап.
- Энди ойнаргъа да боллукъду, мен бугъайым, сен а - изле!
- Угъай, алай жарамайды. Санайым да, ким чыкъса да, ол бугъарыкъды:

Бир, эки, юч, -
Балта, салта, чёгюч.
Тёрт, беш, алты, -
Багъыр, кюмюш, алтын.
Жети, сегиз, тогъуз, он, -
Чабыр, чарыкъ, чепкен, тон!
Мен бугъама, сен а - изле.

Бойнакъчыкъ, ыразы болмаса да:
- Хайда, букъ, - деди.
- Кёзлеринги къат-т-т-ты къысып, оннга дери сана.
- Мен алай ойнамайма! Излерик да - мен, санарыкъ да - мен! Угъай, мен алай ойнамайма, - деп тохтады Бойнакъчыкъ.
- Ойнамасанг, ойнама. Санга жалынып нек кюрешеме! барып, Сюле-Син бла ойнасам а.
- Угъай … тохта … ючге дери санайым.
- Ол кезиучюкге къайры бугъарыкъма мен?
- Эки кере санасам а?
- Юч кере сана, - деди Сенгир-Чекчик.
- Бир, эки, юч, бир, эки, юч, бир, эки, юч! Бугъундунгму? - деп къычырды Бойнакъчыкъ.
- Букъду-у-ум!
Айыучукъ Сенгир-Чекчикни терк окъуна тапды.
- Сен мени хыйлалыкъ бла тапханса. Саналмайды! Жангыдан бугъама, - деди Сенгир-Чекчик.
- Нек саналмайды? Изледим - тапдым!
- Сен ''букъдунгму'' деп нек соргъан эдинг? Къайры букъгъанымы билирге сора эдинг! Саналмайды, саналмайды!
- Саналады! Саналады! Сен букъдунг, мен а - тапдым! Хайда, кёзлеринги жум. Энди мен бугъама!
Сенгир-Чекчик, оннга дери санады да:
- Букъдунгму, Бойнакъчыкъ?! - деп къычырды.
Бойнакъчыкъ, чууун чыгъармай, барып, эмен терекни артына букъду. Ол терекни тешигинде уа бал чибинле уя этип эдиле. Бойнакъчыкъны бурунуна бал ийис ургъанлай, оюнун унутду.
Бойнакъчыкъ бош къууана эди.
Бал чибинле айыучукъну кёрюп, къозгъалдыла, къаугъа этдиле:

- О-ха-хай, гудучу!
О-ха-хай, уручу!
Уругъуз, тюйюгюз,
Жилятып ийигиз!

Бал чибинле, тул-туман болуп, Бойнакъчыкъны юсюне басындыла.
- Ох! Ах! Ух! О-о-о-о-о! - Бойнакъчыкъ, къачып барып, суугъа секирди.
Жагъада чабакъ тута тургъан Сюлейчик:
- Бекми таладыла? - деп жарсыды, Бойнакъчыкъ жагъагъа чыкъгъандан сора.
- Ашап къоя эдиле да. Бу аман чибинле, былай огъурсузладыла деб а кимни эсинде бар эди? - Бойнакъчыкъ кийимлерин тешди да, сыгъып-сыгъып, кюннге жайды.
Сенгир-Чекчиг а, Бойнакъчыкъны излей, чёпден-чёпге, ташдан-ташха секире, суу жагъагъа кел-ди да, Бойнакъчыкъны, Сюлейчикни да кёрюп, къууанды.
- Бойнакъчыкъ, бу этгенинг неди? - деди Сенгир-Чекчик, - сени излеп, жетмеген жерим къалмай айланама.
- Къой, сорма. Бал чибинле ашап къоя эдиле да!
- Нек сора, Бойнакъчыкъ?
- Бал ашарыгъым келгени ючюн, ёзге уа нек! Кеслеринден сора бал жарашхан жокъ суна болурла, - деп тарыкъды ол. - Кеслери ашап, манга уа бермей…
- Сормай алыргъа жарамайды, - деди бир ауазчыкъ.
- Кимди ол манга акъыл юйретген?! - деп къозуду Бойнакъчыкъ. - Кимди?! Къоркъмай эсенг, былай бир чыкъчы!
- Ол а Бюрчейди. Устазыбыз, - деп къошулду ушакъгъа Сюлейчик.
- Устазмы дейсе?!
- Хау.
- Не иги болду! Бир окъуй билген табар эсем деп айлана эдим.
- Тохта, тохта! Окъуй билмеймисе сора?!
- Санай да, - деп къошду Сенгир-Чекчик, - тергей да.
- Аны уа къайдан билесе?!
- Санай билмеген, тергей да билмейди, - деди Сенгир-Чекчик. - Сени бир кертменг, мени эки кертмем, Сенгир-Чекни юч кертмеси. Ненча боладыла кертмеле?
- Бир кертменг сени болсун, нек болады мени бир кертмем!
- Къойчугъуз, даулашмагъыз, - деп, Бюрчей экисин да тыйды. - Бойнакъчыкъ болушлукъ излей келгенди, биз анга къара танытыргъа керекбиз.
Алайлай:

- О-ха-хай, гудучу!
О-ха-хай, уручу!
Уругъуз, тюйюгюз,
Жилятып ийигиз!

Бал чибинле, тул-туман болуп, биягъы айыучукъгъа чапдыла.
-Ох! Ах! Ух! - деп, Бойнакъчыкъ къуруй тургъан кийимчиклерин да сермеп алып, къачалгъанын къачды. Къарыуун тауусхан Бойнакъчыкъ абынып жыгъылды да, къобаргъа къоркъуп, кёп турду. Бал чибинле бу жол айыучукъгъа ойнап чаба эдиле. Чибин таууш узайгъанлай, Бойнакъчыкъ башын кётюрдю. Кётюрдю да, бек къууанды: бал чибинле анга къошун бла бир бал къоюп кетип тура эдиле.

БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, АЛТЫНМЮЙЮЗ БУУ-УК, ОГЪУРСУЗ БЁРЮК СОРА ЧЫКА-ЧЫКА ЭТИП ЖЮРЮГЕН ЗЫККЫЛ БОДУРКЪУТ

Бойнакъчыкъ Балдыргъанлы къолда кетип бара, аны тёш башындан биреу чакъырды. Ол Алтынмюйюз Буу-Ук эди.
- Кел, кел, Бойнакъчыкь, жууукь бол! - деп, Алтынмюйюз Буу-Ук Бойнакъчыкъгъа жарыкъ тюбеди. Алай Бойнакъчыкъ не жумуш бла айлан-нганын билгенинде уа, Буу-Ук бек ачыуланды:
- Бусагъат быкъыгъа байлап, букъунгу бардырмасам, мен да буу тюйюлме!

Сен, къошулмай терслеге,
Жюрюсенг а дерслеге! -

деп да къошду.
Алтынмюйюз Буу-Ук керти да чамланнган эди. Бойнакъчыкъ, бурунчугъун тарта, олтурады.
- Мен буума, атым а Буу-Укду, - деди ол, бир кесек жумушап. - Сени атынг а - Бойнакъ. Экибиз-ни атларыбыз да бирча башланадыла: Буу-Ук, Бойнакъ. Аны ючюн биз Б харфны артыгъыракъ сюерге керекбиз. Бу биринчи дерсибизни да Б-дан башлайыкь, - деп, Алтынмюйюз Буу-Ук бу назмучукъну айтды:

Бап, бап, баппахан,
Басха, балыкъ, беккяхын,
Билямукь, балас, балта,
Бахча, бохча, балата...

Бойнакъчыгъ а, кёзлерин къат-т-ты къысып:

Бал, бал, бал батман!
Бал, бал, бал батман!

деп, къычырып ийди.
Буу элгеннген окъуна этди, алай а бек къууанды.

Бойнакъчыкъ бу жырчыкъны да айтды:

- Бара-бара, нал тапдым,

Нал тапмадым, бал тапдым.
Балгъа башламиш болдум,
Болгъа ортамиш болдум,
Балгъа жалямиш болдум.
Бал бар эди - жокъ болду,
Кимни къарны токъ болду?

- Бойнакъчыкъны, Бойнакъчыкъны! - деп, асыры къууаннгандан, бузоучукъча ойнакълады Ал-тынмюйюз Буу-Ук. - Эсли затчыкъ кёреме сен а. Тутчу, къагъытчыгъынга бир къарайым, не айта эсе да.
Бойнакъ айыучукъ, нек эсе да, арсар болду.
- Тут бери, тут! Къагъыт не айта эсе да, керейим, - деп, Буу-Ук къаты болду.
- Угъай, - деди Бойнакъчыкъ. - Угъай. Мында жазылгъанны кесим чыгъарыргъа керекме.
- Ай, аперим! - деп къууанды Алтынмюйюз Буу-Ук. - Ай, машалла!
Алтынмюйюз Буу-Ук Бойнакъчыкъны жараулу сыйлады, артмагъына жол азыкъ да салды. Сора:

- Бодуркъум жол нёгеринг болур, хайда, ашхы жолгъа, - дегенлей, бир зыккыл бодуркъу, чыка-чыка эте, къатларына келди.
Бойнакъчыкъ, Бодуркъудан асыры къоркъгъандан, не хау, не угъай деялмады. Баштёбен болуп, зыккыл Бодуркъутну ызындан тебиреди.
Бойнакъчыкъны къоркъгъанынмы сезди, огъесе аны булжутургьамы сюйдю, чыка-чыка эте баргъан Бодуркъут, жыр айтып башлады:

- Ой, дуркъу, дуркъу, дуркъу,

Бодуркъума, бодуркъу.
Менден къаплан да къоркъа!
Менден къабан да къоркъа!
Пил да къоркъа, бёрю да!
Базмайдыла бири да
Мен болгъан жерге
Жууукь келирге!

Алай, нек эсе да, Бодуркъутну ауазы мудах эди.
- Билемисе, - деди ол Бойнакъчыкъгъа, бир кесек тынгылап баргъандан сора, - мени бир деп бир шуёхум жокъду. Менден къоркъгъан этедиле. Къоркъмай да не этсинле: кёресе да жапымы.
Бойнакъчыкъ мудахсынды. "Мен бу зыккыл бодуркъудан бош къоркъа эдим",- деди ичинден. Сора ыннасы айтыучу жырчыкъны эсине тюшюрюп, айтды:

- Ой, бодуркъу, бодуркъу,
Уркъу-дуркъу, бодуркъу!
Жер къобузу согъулду,
Той болду, оюн болду.

Ой, бодуркъу, бодуркъу,
Уркъу-дуркъу, бодуркъу!
Ол къычыргъан кукукду,
Къанат къакъгъан укуду.

Ой, бодуркъу, къарсды ол!
Уркъу-дуркъу, къарсды ол!
Тепсемесенг - сууукъ бол,
Шайтанлагъа жууукъ бол!

Бу жырчыкъны Чыка-чыка Бодуркъут бек жаратды. Бетинден мудахлыгъы да кете башлады.
Экиси да ойнай-кюле баргъанлай, алларын Огъурсуз Бёрюк тыйып тохтады да:
- Къайры ашхы жолгъасыз?! - деп, тишлерин ышартды.
- Да былай ары, - деди Бойнакъчыкъ, къоркъуп.
- Агъач - мени, таш - мени! Сормай, нек киргенсиз иелик жериме?
- Да билмей эдик, ансы…
- ''Билмей эдик'', - деп эрикледи Бёрюк Бойнакъчыкъны. - Энди билирсиз. Ючюшер алтын ахча беригиз манга! Алайсыз, биригизни ашайма!
Бусагъатха дери тынгылап тургъан Чыка-чыка Бодуркъут, Огъурсуз Бёрюкге жууукъ келип:
- Кёргюзтчю ол иелик къагъытынгы, биз да бир кёрейик, - деди. - Ётюрюк айта эсенг а?
- Къарачы сен мынга! - деп ачыуланды Бёрюк. - Къачан ётюрюк айтханма мен?! Айтчы бир, къачан ётюрюк айтханма?!
- Бош къычыраса, къылыкъсыз болгъанынгы алайсыз да билебиз! - деди Бодуркъут, ауазын кётюрюп. - Сенича оспарлагъа мен ийнанмаучума! Не къагъытынгы кёргюзт, не жолубузгъа барма къой!
- Нек къычыраса?! Мен ол сен къоркъутуучу къоянчыкъладан тюйюлме.
- Да кёрейик, алай эсе, - деп Чыка-чыка Бодуркъут Огъурсуз Бёрюкню къуйругъундан сермеп тутду да, къазыкъ къолуна чулгъады. - Тутчу бери ол кюйрюч таякъны, - деп Бойнакъчыкъгъа сёлешди.
Бойнакъчыкъ жол юсюнде атылып тургъан таякъны Бодуркъутха узатды. Бёрюк кангк-кунгк этди, алай Чыка-чыка Бодуркъут аны букъусу баргъынчы тюйдю. Бойнакъ айыучугъ а, батыр болуп, Бодуркъут Бёрюкню ургъаны сайын:
- Ма санга алтын ахча! Ма санга кюмюш ахча! - деп, кёл кенгдирип турду.
Огъурсуз Бёрюк жууаш болду, жиляды-жалынды:
- Терс болдум, бу жолну бир кечигиз, - деп тиледи да, Чыка-чыка Бодуркъут Бёрюкню бошлады.
- Хайда, бар! Экинчи тюбесенг, теринги сыдырып алырма! - деп, Огъурсуз Бёрюкню къыстап ийди.
- Нечик батырса, нечик къарыулуса! - деп къууанды Бойнакъчыкъ. - Сюе эсенг, кел, шуёхла болайыкъ.
- Кертими айтаса?
- Хау, кеппе-керти айтама, - деди Баймакъчыкъ. - Бюгюнден ары мен сени антлы тенгингме, болсун да?
- Болсун, болсун! - дегенни айтды Чыка-чыка Бодуркъут, биягъы къазыкъ билеклерин ойната. Сора былай жырлады:

- Мени да барды тенгим энди.
Ол тогъуз тау аууп келгенди,
Мени излеп, мени сурап,
Тюзде жюрюп, таудан къарап!

Мени да барды антлы тенгим,
Керти шуёхум, татлы тенгим.

Мени да барды тенгим энди.
Ол ниетими тюз билгенди.
Къоркъурукъ тюйюлдю менден.
Къарарыкъ тюйюлдю кенгден!
Мени да барды антлы тенгим,
Керти шуёхум, татлы тенгим! -

деп къууанды да, Чыка-Чыка Бодуркъут, чыка-чыка эте, ызына айланды.

БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, БУЛУТ АТЧЫКЪ - ТАЙКА, АКЪ БУЛУТ, КЪАРА БУЛУТ СОРА И-ЛЯ-ЧИН КЪУУГЪАН КЁГЮРЧЮНЧЮК ГУР-ГУР

Бойнакъчыкъ кеси жангыз кетип баргъанлай, кёкден анга булут атчыкъ - Тайка энип келди.
- Бойнакъчыкъ, сюе эсенг, кел, учурайым, кёкге чыгъарайым! - деди ол, тепсей, пырх-чырх эте.- Мин, къоркъма!
- Ким къоркъады да! - деп, Бойнакъчыкъ, эрлай секирип, Булут Тайкагъа минди. Минди да, жангы жырчыкъ айтды:

Булут тайчыгъым
Учады кёкде.
Тайым талчыгъып
Къалмаз бийикде!

Учады къызыу
Бу базгъынчыгъым.
Къушланы зуу-зуу
Деп озгъанчыгъым!

Булут Тайка, учуп барып, бир уллу акъ булутха къонду.
Акъ булут, къуш жастыкъ кибик, жумушакъ эди.
Тайка да, Бойнакъчыкъ да булут юсюнде эрикгинчи ойнадыла.
- Кел, Булут Тайка, бу Уллу Акъ Булутну къыйырындан жерге бир къарайыкъ. Аз сейирлик кёрюнмез! - деди Бойнакъчыкъ.
- Кел, бир къарайыкъ! - дегенни айтды Булут Тайка да.
Бийикден жер алай уллу кёрюне эди, алай ариу - Бойнакъчыкъныаузу ачылып къалды. Кеси жашагъан къалын агъачны кёргенинде уа, бютюн да къууанды. Алай, агъач таланы къыйырында уллу ариу юйлени кёргенинде уа, эсине анасы, атасы тюшюп, мудах болду, аланы кёрлюгю келди. Бусагъатчыкъда юйге тюшюп къалса, къалай къууанырыкъ эди ол! Алай къара танымай а къалай къайтсын Бойнакъ юйге?! Эриклегенлери аз эди да, бедиш этип да бир башласынла. Угъай, Бойнакъчыкъ, къара танымай, юйге къайтырыкъ тюйюлдю. Шуёхчугъундан келген къагъытны кеси окъугъунчу, артха жол жокъду анга. Хау, ол къагъытны жазыуун Бойнакъчыкъ кеси чыгъарыргъа керекди.
Алайлай кёгюрчюнчюк Гур-Гур, учуп келип, къызыуу бла Бойнакъчыкъны къоюнуна кирди.
- Гур-Гурчукъ, не болгъанды санга, кимден къачып келесе?! - деп сорду айыучукъ, къайгъы этип.
- И-ля-Чин къуууп келеди, И-ля-Чин! - деп жиляды Гур-Гурчукъ. - Букъдур, ансы мени алып кетерикди!
- Къоркъма, Гур-Гурчукъ, мен сени анга бермем. Бер деп да бир келсин!
Бойнакъчыкъ анга алай айтыр-айтмаз, И-ля-Чин учуп жетди.
- Айыучукъ, бер кёгюрчюнюмю, ол мени кёгюрчюнюмдю! - деп, дау этип тохтады.
- Сора нек болады ол сени кёгюрчюнюнг?!
- Ачма да - андан! - деди И-ля-Чин.
- Мен да ачма, алай сен менисе деп айтмайма да!
- Туталсанг, айтыр эдинг!
- Тутсанг, сен да айтырса! - деп, Бойнакъчыкъ Гур-Гурчукъну И-ля-Чиннге бермеди. Булут Тайка да Бойнакъчыкъ жанлы болду. Болмазын кёргенде, И-ля-Чин учуп кетди.
- Сау бол, - деди Гур-Гурчукъ Бойнакъчыкъгъа. - Сен да, Булут Тайка. Балачыкъларым аллыма къарап тура болурла, барайым, - деп, Гур-Гурчукъ да учуп кетди.
Булут Тайка да, Бойнакъ айыучукъну махтап, былай айтды:

Бойнакъ айыучукъ
Ахшы жашчыкъды,
Игичиклеге
Ол жууашчыкъды.
Къалач да берир,
Къурмач да берир,
Юркюн да берир,
Бёркюн да берир.

Бойнакъ айыучукъ
Керти батырды,
Хыличилеге
Ол бек къатыды.
Тутхан да этер,
Ургъан да этер,
Тюйген да этер,
Ийген да этер.

Сора:
- Мин сыртыма, - деди Булут Тайка. - Энди Уллу Къара Булутха барайыкъ, жерге андан да бир къарайыкъ.
Экиси да, учуп барып, Уллу Къара Булутха къондула.
Уллу Къара Булут, аланы дауурларына уянып:
- Кимледиле бу юсюмде чапханла, жортханла! - деп, ачыуланды.
- Бойнакъчыкъ бла мен! - деди Булут Тайка, жортханын тыялмай.
- Юсюмден къорагъыз бусагъатдан! Къутуруп тургъан кезиуюмдю, бир жугъугъузну ачытырма! - деп гюрюлдеди Уллу Къара булут.
Алайлай, ''тыхар-тухур'' этип кюкюреди да, Уллу Къара Булут булгъанып-чулгъанып башлады.
Бойнакъчыкъ, терк окъуна, Булут Тайкагъа минип, аяусуз къачды.

БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, БЕЛЯ ГУ-МУЛ ЖУКЧУКЪ СОРА ЭЛБЕР
АЙТЫРГЪА СЮЙГЕН КЪОЯНКАЙ

Эмен тюкгючге олтуруп, бал ашай тургъан Бойнакъчыкъ:
- Бойнакъчыкъ, манга да балынгдан бир къапдырсанг а, - деген назик ауазчыкъны эшитип, ары бурулду.
Ол гумулжук эди, Беля Гу-мул Жукчукъ.
Бойнакъчыкъ къызгъаншчыкъды деп кёлюгюзге алай келмесин. Бек халалчыкъды кесчиги.
- Не балды ол? Къайда? Къалайда?! - дерге кюреше, къошунчугъун букъдудур адыргы этди.

- Мен - беля атчыкъ,
Мен - талмаз затчыкъ!
Ач болгъанма бек,
Бал бер теркирек, -

деди Гу-мул Жукчукъ, ёпкелеп.
Бойнакъчыкъ, этгенинеми уялды, амалсыз болуп:

- Аша, аша! Экибизге да жетерикди. Къошун алыкъа толуду, - деп, тал чапыракъгъа бал тамызып берди.
- Юлюшлю бол! - деди Гу-мул Жукчукъ, ашап тойгъандан сора.- Менден болушлукъ керек эсе, айт, уялма.
- Болушаллыкъ эсенг, айхай-айхай!
- Айт, кёрейим.
- Къара таныр мадар излеп айланама, - деди, уяларакъ болуп, Бойнакъчыкъ.
- Да Къоянкайгъа барып къалсанг а, кеси да былайда жашайды.
- Кертими айтаса?! - деди Бойнакъчыкъ, къууанып.
- Къоянкай мени ахшы тенгимди да, аны халын мен уста билеме, - деди Беля Гу-мул Жукчукъ. - Барсанг, ол элбер айтмай къоймаз. Билсенг - ишинг къуралыр. Билмесенг а, сёз къоратып да кюрешмез. Хайда, ишинг къуралсын! - деп, Гу-мул Жук, жюгюн кётюрюп, кетди.
Балы азлыкъмы этди да, тауусулгъанлай, Бойнакъчыкъ ызына къайтыргъа сылтау излей башлады: ''Къошунчугъугъузну алып келеме, бу тап затчыкъ зыраф болуп къалмасын!'' - десем, къонакъбайлыкъ этмезлеми биягъы?
Бойнакъчыкъ, къошунчукъну артмагъына атып, ызына айланып, чабып башлады. Кёпмю, азмы барды - бал чибинлени огъурсузлукълары эсине тюшюп, арсар болуп, тохтады: ''Ол мен кёрген келепенлеге ышаныу жокъду, андан эсе, жолума барайым. Баллары да ачы эди, ачдан ашадым ансы'', - деп, кеси кесин жапсара, жолуна тебиреди.
Жол айырылгъан жерде Бойнакъчыкъ, Къоянчыкъны юйюн кёрюп, ары бурулду. Тюз да ол кезиучюкде, тёгерекни дауургъа алдырып, вертолёт кёк талачыкъгъа къонду. Верталётдан Къоянкай, ызындан а жыйырма къоянкайчыкъ чыкъды. Беля Гу-мул Жук айтхан тюз эди. Къоян-кай, Бойнакъчыкъны кёргенлей, элбер айтды:

- Ёгюз тюйюлдю,
Мюйюзлери уа бар.
Ат да тюйюлдю,
Иери уа бар.

Арба да тюйюлдю,
Чархлары уа бар.
Тайчыкъ да тюйюлдю,
Къонгуроучугъу уа бар!
Неди ол?

Бойнакъчыкъ, муш-муш эте, кёп сюелди, жууабын а табалмады.
Ол къалай этерге билмей тургъанлай, къоянкайчыкъладан бири аякъ машинагъа минип, арбазгъа кирди.
- Ор-рай-да! Ор-рай-да! Билдим, билдим! - дей, Бойнакъ ёрге-ёрге секирди. - Билдим, аякъ мешинады ол!
Къоянкай Бойнакъчыкъгъа кёп ариу сёз айтды, саугъагъа жаппа-жангы аякъ машина да берди.
Бойнакъчыкъ, аякъ машинасына асыры къууаннгандан, нек келгенин окъуна унутду. Ол, жолну букъугъа алдырып, жангы жол жырчыгъын да айта, къууулуп кетди:

- Темир атчыкъгъа минип,
Чархларын бурама.
Минип темир атчыкъгъа,
Жел этип барама.
Эй-хей,
Эй-хей,
Жел этип барама!

Бёрю мени озалмаз,
Къушну да жетерме.
Мени озалмаз бёрю, -
Кюлкюлюк этерме!
Эй-хей,
Эй-хей,
Кюлкюлюк этерме!

Айыучукъма, Бойнакъчыкъ.
Менден зауукъ жокъду!
Бойнакъчыкъма, айыучукъ.
Атым - желди, окъду!
Эй-хей,
Эй-хей,
Атым - желди, окъду!

БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, ЖУР УЛАКЪЧЫКЪ УЛАККА, АЛИМ УКУ У-ДУ ДУ СОРА
УММОЧУКЪНУ КЪАПХАН УРГЪУЙ УРГЪУЙКА

- Таш, агъач - онгум, солум.
Къыйын эсе да жолум,
Жыр айта,
Жыр айта,
Жыр айта, барама!

Къарынчыгъым ач эсе да,
Макъача, гъур-гъур этсе да,
Жыр айта,
Жыр айта,
Жыр айта, барама!

Мен арып-талып къалмам,
Мытыр, эринчек болмам! -
Жыр айта,
Жыр айта,
Жыр айта, барама!

Бойнакъчыкъ, экинчи жол жырчыгъын айта, аякъ мешинасына минип баргъанлай, ташдан ташха секире, ойнай-ойнакълай тургъан Жур Улакканы кёрюп, тохтады.
- Сен кимсе? - деп сорду Бойнакъчыкъ.

- Улакъчыкъма, улакъчыкъма,
Жезмюйюз, жезтуякъчыкъма!
Ташдан ташха секиреме,
Тереклени кемиреме!
Атым Улакка! Сен а кимсе?! -

деп сорду Жур Улакка да.
- Кёрмеймисе да, айыучукъма! Бойнакъчыкъ! Сау агъачда менден къарыулу, менден батыр жан жокъду! - деп махтанды ол. - Таш атама, терек къобарама …ы-ы-ы…. Сора терек да къобарама! Билдингми?!

-Танымайма, билмейме,
Билирге да сюймейме! -

деп къозутду аны Жур Улакка таш башындан.

- Тутуп, ташха жагъарма да, билирсе сора!

Бойнакъчыкъ ташха ёрлеп баргъанлай, улакъчыкъ аны, шиш туруп, уруп ийди.

- Ой-ой-ой-ой! Ёлтюрюп къоя эдинг да! - деп, Бойнакъчыкъ жеринден кючден къопду. - Ол башынгдагъыларынг а нелерингдиле? - деди, ынычхай-ынычхай.
- Кёрмеймисе да?! Сенича махтанчакълагъа - бичакъларым! - деп, былай эрикледи:

- Батырчыкъды айыучукъ,
Батырчыкъды айыучукъ,
Къоянчыкъдан да,
Чычханчыкъдан да
Батырчыкъды!

Кючлючюкдю Бойнакъчыкъ,
Кючлючюкдю Бойнакъчыкъ,
Киштикчикден да,
Кирпичикден да
Кючлючюкдю!

Махтанчакъды Бойнакъчыкъ,
Махтанчакъды Бойнакъчыкъ,
Хар кимден да махтанчакъды,
Кесинден да махтанчакъ!

Ма алайды! - Жур Улакка, таш башындан секирип тюшдю да, Бойнакъчыкъны къатына барды:
- Бекми ачытдым? Кёлюнге тиймесин, махтанчакъланы сюймейме да, кёрсем - къутуруп къала-ма.
- Махтаннганмы этген эдим да? Бош алай айтхан эдим. Сен а тюйдюнг да башладынг. Ой, кака-а-ам!..
- Мен а, махтаннган сунуп…
- «Махтаннган сунуп! Махтаннган сунуп!» Ёлтюрюп къойсанг, не этерик эдинг? Мени ючюн сен-ми биллик эдинг харфланы? Сенми окъурукъ эдинг манга келген къагъытланы?
- Не харфланы, не къагъытланы? - Жур Улакка жукъ да ангыламады.
- Къара таныргъа келе эдим. Сен а урдунг, тюйдюнг.
- Охо! Эндиге дери окъуй-жаза билмей, ненге базына эдинг? Къумурсхагъа да жетерик тюйюлдю кючюнг, къарайма да.
- «Къарайма да!» Неме къарайса?! Ёрге-ёрге секир, бал кекир энди, бутуму сындыргъанса. Ой-ой!..
- Болма былай жиззе, - деди Жур Улакка. - Башынгда догъуранг окъуна жокъду.
«Удуду, удуду», - деген таууш чыгъып, Бойнакъчыкъ сагъайды.

- Кимди ол! Биягъы сенми эриклейсе мени?! Тохта бир…
- Угъай, Бойнакъчыкъ, ауузумдан сёз да чыкъмагъанды.
- Ол «Урдум, тюйдюм!» деп къычыргъан мен болур эдим сора?!
Бойнакъчыкъ Жур Улакканы, мюйюзлеринден тутуп, бир жанына атып ийди.
- Алаймыса?! - деп, Жур Уакка бек ачыуланды.
- Биягъында кесинг алай эдинг да, манга уа алай болургъа нек жарамайды?!

Уруп, ташдан атдынг,
Бедиш сёзле айтдынг.
Шиш тура да, ура,
Чыгъардынг догъура!
Озуп башлагъанса! -

Жур Улакка, чаба келип, Бойнакъчыкъны урду да, экиси да жыгъылдыла.
- Удуду! Удуду! Тыныгъыз бусагъат!
Алим У-ду Ду ол а.
- Бош, алай ойнай тура эдик, - деди Жур Улакка.
- Хоу, бош… ойнайбыз деп… - деди Бойнакъчыкъ да, кёнчекчигин къагъа.

- Байханатны Уммосун Ургъуйка къапханды,
Жан-жаныуар ары чапханды.
Сиз а былайда жыртыша турасыз,
Зада хоразлача, жулкъуша турасыз,
Ары чабыгъыз! -

деди У-ду Ду.

- Къайры?! Къайсы жары?!
- Ызымдан бол! - деп, чапды Жур Улакка.
- Зззууу, зззууу! Къайры талакъ солуу этип барасыз? - деп кюлдю бир назик ауазчыкъ. - Мен былайдама. Иги болду тюбеп къалгъаным.

Къаныгъыздан тояйым,
Тояйым!
Экигизни да жояйым,
Жояйым!

- Ургъуйну ауазыды, - деди Жур Улакка.
- Кёзюме уа бир илин! - деп ачыуланды Бойнакъчыкъ.

- Тюгюгюзге кирейим,
Кирейим!
Керегигизни берейим,
Берейим! -

- Зззууу, зззууу, - деп къозутду биягъы Ургъуйка.
- Ой-ой! - Къычыргъан Жур Улакка эди. - Къулагъымдан къапды.
- Ой-ой-ой! Мени да! Къаш башым, ой!
Бойнакъчыкъ Ургъуйканы тутаргъа кюрешди. Улакъчыкъ ургъуйчукъну мюйюзлери бла урургъа кюрешди. Алай кёз илинмеген затчыкъны къалай тутхун, къалай ургъун?!
Ургъуйка, бирин къаба да, бирсине чаба, экисини да онгларын алды.
- Кел, суугъа секирейик! - деди Бойнакъчыкъ. - Къоярыкъ тюйюлдю, аман къутургъанды!
Улакъчыкъны: ''Ме-ме, мен жюзе билмейме, сора уа-а!'' - дегени бла тенг: ''Ой, кесди! Ой, сойду!'' - деген къычырыкъ да чыкъды.
- Ол а кимди? - деп сагъайды Бойнакъчыкъ.
- Ургъуйка къычырады. Губу аугъа тюшген болур.
- Ашама къой! - десе да, Бойнакъчыкъ тёзалмады.
Экиси да Ургъуйканы Гу-Бук аузундан кючден алдыла.
Гу-Бук аны къанын ичсе да, жаны ичинде эди.
- Къалайды къан ичген? - деп сорду Бойнакъчыкъ.
- Бош алдыкъ дейме муну Гу-Бук ауузундан. Ашасын да къойсун, ызына атайыкъ! - деп къор-къутду Жур Улакка да.
- Угъа-а-ай! Угъа-а-ай! - ургъуйчукъ жиляды, жалынды.
Дауургъа биягъы У-ду Ду учуп жетди.
- Ийигиз да къоюгъуз. Ургъуйка терслигин ангылагъанды. Алаймыды, Ургъуйка? - деп сорду ол.
- Зззууу, зззууу, ангылап турама. Ийигиз да къоюгъуз.
Ургъуйка, жиляй-жиляй, учуп кетди.

БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, АНЫ ТАТЛЫ ТЮШЮ, ЖУР УЛАККА, СОРА ЖЮРЮЙ, СЁЛЕШЕ ДА БИЛГЕН ЭМЕН ТУРУКЪ

Жангы шуёхларындан айырылып, Бойнакъчыкъ агъач ичи жолчукъ бла кёп барды. Аякъ мешинасын терекге таяндырып, артмакъчыгъын ачды. Алай артмакъчыгъы къуру эди. Бурунуна наныкъ ийис урду да, Бойнакъчыкъ тирилди:

- Наныкъ ийис урады,
Бурнум сезип турады,
Ой, орайда, ой, да!
Тырнагъынгы кемире
Турма да, жолгъа тебре,
Наныкъладан той да!
Бал наныкъ - жаным-тиним!
Дыгъыл этеди тилим,
Ой, орайда, ой, да!
Сол каканг бла аша,
Онг каканг бла аша,
Жарсыуунгу къой да!

Бойнакъчыкъ, наныкъ таланы кёргенинде, бар къайгъысын унутду. Ол аппасы ючюн да, ыннасы ючюн да, атасы ючюн да, анасы ючюн да, кеси ючюн да ашады. У-ду Ду ючюн, Жур Улакка ючюн да къапды. Ургъуйка ючюн а - унамады.
- Ач къалсын, - деп къойду. Сора, ауанагъа кирип, татлы жукъугъа батды. Ол керти да татлы тюш кёре эди - анасы, уллу агъач аякъны балдан толтуруп, аллына салады:
- Аша, Бойнакъчыгъым, алтын къашыкъчыгъым. Атанг да келе болур, наныкъ жыйып, дугъум жыйып. Аша, аша, таным.
Бойнакъчыкъ уллу агъач аякъдан уллу агъач къашыкъ бла бал ашайды, эринлерин жалайды: алай татлыды бал:

- Бал чибин зззууу-зззууу этеди,
Бал батманнга бал элтеди.
Учады, учады къыз-з-зыу…
Зззууу, зззууу, зззууу!
Бал таракъгъа бал къуяды.
Балны ол кимге жыяды?

- Манга, ёзге уа кимге?! - дейди Бойнакъ айыучукъ кеси кесине, агъач къашыгъын жалай:

Учады, учады къыз-з-зыу:
Зззууу, зззууу, зззууу!

Бойнакъчыкъ, балдан тоюп, куркадан чыгъады. Чыкъса, анасы арбазда быстыр жууа тура.
- Кел, таным, жууундурайым ансы, кирден бишип къаласа, - дейди ол, - кийимчиклеринги да жангыртайым.
- Тюнене жууундургъан эдинг да…
- Сени «тюнененгден» бери сау ыйыкъ озгъанды, бала, жагъын эте турма да, былай кел. Ансы эрленчикле эриклерле, кюлюрле:

«Мамурашчыкъ, хуболчукъ,
Чепкен женгчигинг - балчыкъ!
Бахча гинжи кибиксе.
Чарыкъчыкъларынгы, ой,
Биягъы терс кийипсе!
Хуболчукъ, мамурашчыкъ,
Кирли, хыштара жашчыкъ,
Ожакъ буштукъ кибиксе!
Кёлегинги биягъы
Чюйресине кийипсе!» -

деп.

- Сапын бламы жууундурлукъса?
- Хау, балачыкъ.
- Жилясам а?
- Жилясанг а:

- Кёкмю кюкюрейди?
- Угъай.
- Жауунму жауады?
- Угъай.
- Бу дауур неди да?
Бу жауун неди да?
- Бойнакъчыкъ жиляйды!
Баймакъчыкъ жиляйды! -

дерле да, къозутурла макъачыкъла.
Кёзлерине сапын суу кирди да, Бойнакъчыкъ къычырып уянды.
- Удудууу! Удудууу! Элгендиргенми этдим? Сау сагъат кюрешеме, сени уяталмай.
Уку, учуп, терекге къонду:
- Тур, кеч болады. Таныгъан агъачынг тюйюл. Ажашырса да къалырса, - деди ол, - алай батыр жан да тюйюлсе.
- Къоянчыкъмы болгъанма мен санга?!
Алайлай, У-ду Ду къонуп тургъан Эмен Турукъ, бутакълары да чыкъар-чукъур эте, тамырларын жерден чыгъарып башлады.
У-ду Ду, къычыра-къычыра, учуп кетди, Бойнакъчыкъны уа эки аягъы да жерге битдиле.
- Ол Терек-къобар Къоркъмаз сенмисе? - Эмен Турукъ, къаяланы зангырдата, кюлдю:
- Ха-ха-ха!
Бойнакъ айыучукъ, аякъ мешинасына кючден минип, къачалгъанын къачды. Эмен Турукъ тамырларын жерден чыгъарып бошагъынчы, ол иги да узайды.
- Тутугъуз, тутугъуз! Къутулады, ха-ха-ха! - деп кюле эди терег' а Бойнакъчыкъны ызындан…
Танг атаргъа Бойнакъчыкъ агъачдан чыкъды.
- Ана, аначыгъым, - деп жиляды ол.
- Ме-ме-ме-е, Бойнакъчыкъ, нек жиляйса?
Къараса, ол а - Жур Улакка.
- Анама тансыкъ болуп, ёзге уа нек? - деди Бойнакъчыкъ, жилямукъларын жашыртын сюрте. - Жукъ айтмай кетгенме да, не сунуп тура болур? - Бир кесекчик тынгылады да: - Улакъчыкъ, бир къабар затчыгъынг жокъмуду? - деп сорду. Жур Улакка кёнчек хуржунчугъундан гырт бал туз чыгъарып, аны эки этди да, уллурагъын Бойнакъчыкъгъа берди. Алай Бойнакъчыкъ, юлюшюн терк окъуна къабып, журчукъну бал тузуна къарап тохтады.
- Ма, муну да аша.
- Кесинг а? - деди Бойнакъчыкъ, арсар бола.
- Мен… мен тоюп турама.
Улакъчыкъ ётюрюк айта эди. Шуёхун алай ач болуп кёргенинде, юлюшюн ашаргъа кёлю бармады.
- Аша да къой, мен хуржунум бла бир кампет ашагъанма. Кёремисе, къалай тоюп турама, - деди, быдырчыгъын кёпдюрюп.

- Шуёх деген - балдан татлы.
Жашауунг болур къууатлы.
Татлыракъ болур балынг да,
Тынчыракъ болур жолунг да!
Шуёх асланнга да керек,
Шуёх къояннга да керек.
Улакъчыкъ мени тенгимди!
Манга сукъланмазлыкъ кимди?! -

деп жырлады Бойнакъчыгъ' а. Сора, Жур Улаккны къаты къучакълап, биягъы жолуна кетди.

БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, УРЛАННГАН ЖОРТ-ЖОРТЧУКЪ, ГУДУЧУ ГАККЫ-БАШ,
ТЕМИРЧИ ГЫ-РАЙТ СОРА ЖАНГЫ ТИШ САЛДЫРЫРГЪА КЕЛГЕН ОГЪУРСУЗ БЁРЮК

Бойнакъчыкъ, жол жырчыгъын да айта, кетип баргъанлай, жиляй тургъан гылыучукъну кёрюп, тохтады.
- Жорт-Жортчукъ, не болгъанды, нек жиляйса? - деп сорду, къатына келип.
- Кёрмеймисе да кишенленип тургъанымы, - деп, ол бютюн да бек жиляды.
- Жиляма, Жорт-Жортчукъ, - деди да, Бойнакъчыкъ аякъ мешинасын терекге таяндырды. Сора гылыучукъну аякъларындан кишенин тешерге башлады.
- Угъай, угъай! - деди Жорт-Жортчукъ, къоркъуп.
- Сора нек?
- Ием унамаз, сени да тутар. Андан эсе былайдан къачаргъа кюреш.
- Кимди иенг, кеси да къайдады?! - деп чамланды Бойнакъчыкъ. - Бир кёргюзтчю аны манга!
- Акъырын сёлеш, Бойнакъчыкъ, акъырын сёлеш. Аны ким болгъаны неге керекди санга? Кет былайдан, бир палахха къалгъынчы, кет да къал.
- Сени былай къоюб' а къалай кетер эдим?! - Бойнакъчыкъ кишенни тешип, бир жанына атды. - Айтчы энди, ким эсе да ол къылыкъсыз, - деп къадалды.
- Гак-кы-баш, - деп шыбырдады Жорт-Жортчукъ.
- Не за-а-ат?
- Гак-кы-баш, Гак-кы-баш дейме.
- Гаккыбашмы? - деп сейирсинди Бойнакъчыкъ. - Гаккыбашчыкъ! Башчыгъы гаккы … ха-ха-ха!
- Тын, эшитдирип къоярса, тын. Гаккы-Баш эл таныгъан гудучуду, огъурсуз урлака. Къаура-Бут, Къыл-Тамакъ деп эки къарындашы да барды. Сен суннганча гитчечик да тюйюлдю ол.
- Эмеген ол эсе да, къоркъуп, артха турлукъ тюйюлме! Нек къыйнайды сени былай?!
- Ала мени бери урлап келтиргендиле. Тонагъанларын сыртыма жюк этип, сюредиле, тюедиле. Жорт-Жортчукъ биягъы жиляды:

- Мен - харип гылыучукъ,
Бир жарлы гылыучукъ,

Ий-я, ий-я, ий-я.
Юч гудучу къарындаш,
Юч къылыкъсыз къарындаш,
Юч огъурсуз къарындаш:
Къыл-Тамакъ,
Къаура-Бут,
Гаккы-Баш,
Мени урлап кетдиле,
Жесир гылыу этдиле,
Ий-я, ий-я, ий-я!

Мен - харип гылыучукъ,
Бир жарлы гылыучукъ,
Ий-я, ий-я, ий-я.
Юч гудучу къарындаш,
Юч къылыкъсыз къарындаш,
Юч огъурсуз къарындаш:
Къыл-Тамакъ,
Къаура-Бут,
Гаккы-Баш,
Жюгюмю ауур этелле,
Сыртымы жауур этелле,
Ий-я, ий-я, ий-я.

- Жиляма, Жорт-Жортчукъ, жиляма, - десе да, Бойнакъчыкъны кёлю толду. Сарыуу къайнап: - Мен алагъа этерикни кесинг кёрюрсе. Къайдаса, Гаккы-Баш, былай туурагъа бир чыкъчы! - деп, къычырып сёлешди.
- Къой, къычырма, Бойнакъчыкъ, - деп жалынды гылыучукъ.- Сен аланы танымайса, билмейсе.
- Ала къойсунла, биз нек къоябыз?! Чыкъ бери, башчыгъы гаккы! Таккы тийгинчи башынга, чыкъ бери!
- Кимди ол мени излеген? - деп, агъачдан, аууш-сюрюш эте, не адамгъа, не жаныуаргъа, эсе да, адамгъа, жаныуаргъа да ушамагъан биреу чыкъды. Башы кесича юч болур эди. Башы - гаккы, тёммеги - маймул тёммек. Къоркъмай эсенг, кёз аллынга бир келтирчи аны. Бойнакъчыгъ' а къоркъмады, къачып, тюккюч артына букъмады. Къоркъду эсе да, аны гылыучукъгъа, Гаккы-Башха, тап, кесине да билдирмеди. Аперим!
- Ишимден чырмагъан кимди дейме да?! - деп ёкюрдю ол.
- Менме сен излеген. Мен - айыу! - деди Бойнакъчыкъ. - Алай, киши эсенг, мени кишенлеп бир кёрчю!
- Сенчикними, сенчикни?! - деп Гаккы-Баш, харх этип кюлдю. - Неге базынаса, жарлы сен? Мен а… Биз а

- Тогъуз элни жилятхан
Юч да залим къарындаш:
Къыл-Тамакъ,
Къаура-Бут,
мен а - Гаккы-Баш!..

- Сен а - жаланбаш! - деп къозутду Бойнакъчыкъ.

- Ти-ти-ре, къал-ты-ра,
Къал-ты-ра, ти-ти-ре!