Къууайым, тутайым, Бир сомгъа сатайым! Юч шахарны сарнатхан Юч да батыр къарындаш: Къыл-Тамакъ, Къаура-Бут, Мен а - Гаккы-Баш!.. - Сен а - тангкыбаш! - деди биягъы Бойнакъчыкъ. - Ти-ти-ре, къал-ты-ра, Къал-ты-ра, ти-ти-ре! Байлайым терекге, Сатайым капекге! - деп, Гаккы-Баш Бойнакъчыкъны тутар акъыл этди. - Коркъмай эсенг, тийчи бир Батыр эсенг, тюйчю бир! Гаккы башынга - таккы! - Тарс деп жарылыр гаккы! - деп, Бойнакъчыкъ анга батыр-батыр сёлешди. Гаккыбаш арсар болду, башына тийип-тийип кёрдю. - Менден къоркъмаймыса сора? - Нек къоркъама да?! - Сора гаккы башыма таккы тийирирге айтаса? - Хау, къашынгы тешерге, башынгы жарыргъа айтама! - деп, Бойнакъчыкъ бютюн да батыр сёлешди, кёзюне-кёзюне тебинди, Жорт-Жортчукъ да, Гаккыбашны арсарлыгъын кёрюп: - Мен а ачы-ачы окъурукъма, Табанларыкъма, урлукъма! Мен а… Мен а къабарыкъма, Уруп, ташха жагъарыкъма Гаккы башынгы! Ий-я, ий-я, ий-я! - деп, къычырып окъуду. Гаккы-Баш энди керти да къоркъду. - О-ха-ха-а-ай, Къаура-Бут! О-ха-ха-а-ай, Къыл-Тамакъ! - деп чакъырды къарындашларын. - Кеседиле, соядыла, терк жетигиз бери! Накъут-налмасдан, алтындан, кюмюшден толу дорбунларында, кийизлеге, кюйюзлеге тёнгереп, жетинчи тюшлерин кёре тургъан Къаура-Бут бла Къыл-Тамакъ Гаккы-Башны хахайын къайры эшитирик эдиле! - Кел, айыучукъ, Гаккы-Башны терекге байлайыкъ да, къачайыкъ, - деди Жорт-Жортчукъ. - Къысайыкъ, байлайыкъ, Бир къазыкъ сайлайыкъ, Бир базыкъ да къазыкъ Сайлайыкъ! Кезиулеп тюейик, Жилятып иейик, Жилятып, сарнатып Иейик! - деп къоркъутду Бойнакъчыкъ да. - Къайдадыла къарындашларынг а?! - Угъай, угъай! Урмагъыз, тюймегиз! - деп жалынды Гаккы-Баш. - Гаккы башым жарылыр да къалыр! Тиймегиз, тюймегиз! Къарындашларым а гудудадыла. Гаккы-Баш ёкюрюп жиляды. Бойнакъчыкъ бла Жорт-Жортчукъ бир-бирге къарашдыла. - Барсын, - деди Жорт-Жортчукъ, - бир эриулю жиляйды. - Кёзюбюзден къуру, гуду-гуду-гудукай! - Бойнакъчыкъ, Жорт-Жортчукъ да Гаккы-Башны къыстап ийдиле. Гаккы-Баш, къача барып, тохтады да, жумдурукъ этип: - Биз сизге этерикни кёрюрсюз! - деди, жиляй-ёкюре. Бойнакъчыкъ, Жорт-Жортчукъ да Гаккы-Башны къуугъан кибик этдиле да, Гаккы-Баш, хахайын бузмай, агъачха кирип кетди. - Мени да биргенге ала барсанг а, Бойнакъчыкъ, - деди Жорт-Жортчукъ анга. - Да, сюе эсенг, кел. - Сюеме, сюеме! - деп, къууанды Жорт-Жортчукъ. - Былай тохтачы, Бойнакъчыкъ! - деп тиледи Жорт-Жортчукъ, эл къыйырына жетгенлей. - Былай, бу гюрбежи аллында тохта. Гюрбежи аллында экиси да аякъ мешинадан тюшдюле. - Кел, Бойнакъчыкъ, аппамы кёре кетейик, ол кеси да бек уста темирчиди. Танып къалсанг сюеме. - Аппанг эсе, кирмей а, Жорт-Жортчукъ. Юсю бла озуп кетсек, айып болур, - деп, Бойнакъчыкъ эсли сёлешди. - Билемисе, Бойнакъчыкъ, - деди Жорт-Жортчукъ, кёлю кётюрлюп, - бу гюрбежиге келмеген, жюрюмеген жан-жаныуар жокъду. Уллу Агъачны ол жанындан окъуна келедиле, кими - мюйюзюн, кими - тишин, кими - тырнагъын сындырып, кими да нал салдырыргъа деп. Гылыучукъны аппасы Бёрюкге тиш сала тура эди. Бойнакъчыкъ бёрюню таныды: ол Бодуркъу тюйген Бёрюк эди. Алай Бойнакъчыкъ тынгылап къойду, ишни болушун Темирчи Гы-Райтха айтса, Бёрюк алайдан сау къутулмазлыгъын билип. - Гылыу-гылыу, гылыучугъум, Гылыучукъгъа - галаучугъум. Гюттючюгюм, гагуларым, Гюрбе толу зынтхым, тарым! Сени излеп жетмеген жерибиз къалмагъанды! - деп туудукъчугъун - Жорт-Жортчукъну къаты къучакълады Темирчи Гы-Райт. - Ажашып кетгенинги билип тура эдим мен. - Ай, мдет а! - деп ачыу этди Бёрюк, темир тиши жылтырай. - Ай, башыма ат ургъан а, мен къайсы ахыратда эдим? Къаллай къабынчыкъдан къуру къалдым! Ууу-ууууу!.. - Башынга эшек ургъанны да бир кёр, хатерсиз жаныуар! - Жорт-Жортчукъну темирчи аппасы Бёрюкню эки аягъы бла да тенг сермеди. «Кау-куу» этип, ачы сынсыды Бёрюк: - Салгъан тишлеринги алып къойдунг да-а… - Думп бол, башха тишлерингден да къуру къалгъынчы! - деп Гы-Райт салтасы бла керилди. - Къарачы сен ол налатха! Бёрюк улуй-сынсыу, гюрбежиден къачып чыкъды. Жорт-Жортчукъ, Бойнакъчыкъ да, Бёрюкге кёл кенгдире, кюлдюле, ызындан сызгъырдыла, къычырдыла да, ол бютюн да бек къачды. - Къонагъынг да болур деймк, жашым? - деди Жорт-Жортчукъну аппасы, Бойнакъ-чыкъны башын сылай. - Бу энди мени антлы шуёхумду, аппа. Аты да Бойнакъды, - деп махтанды Жорт-Жортчукъ. БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, ЖУБУ ЭРЛЕНЕК, ТЮЛКЮЧЮК САКЪ АЯЗ, ЮЙЛЮ ТИШХАНЧЫКЪ ПИ-ПИК, САКЪАЛЛЫ УУЧУ, САЛПЫКЪУЛАКЪ ЛОХБАЙ СОРА ЧЮЙКЕ ОЙНАГЪАН АГЪАЧ ТИШХАНЧЫКЪЛА Бир уллу эмен терекни тюбюнде тишханчыкъла чюйке ойнай тура эдиле да, Бойнакъчыкъ оюннга къошулургъа сюйдю. Аякъ мешинасын алай къоюп, тишханчыкълагъа келди да: «Оюнугъузгъа мени да къошугъуз», - деп тиледи. - Сакъ ойнарыкъ эсенг, къошул! - дедиле тишханчыкъла. - Охо, - деди Бойнакъчыкъ, оюннга къошула. Ол арыгъынчы зауукъ ойнады, сора кийиз къалпагъын башына къаплап: - Жолум узакъды, къыйынды, кете баргъаным хайыр болур, - деди, юсюн-башын къагъа, - Ач да болгъанма, наныкъ, юркюн юлкю тапсам да, бир къарайым. - Эмен кишиучукъла ашарменг? - деди тишханчыкъладан бири. - Ашамай а! - деп къууанды Бойнакъчыкъ. - Къайда кишиуларынг?! - Терекде, эмен терекде! Къарачы, къалай кёпдюле! - Сен былай олтуруп тур, биз а терекге минип, эмен кишиучукъланы башынгдан къуяйыкъ! - деди тишханчыкъла таматасы. - Охо-оха! Теркиракъ болугъуз, ансы ачдан ёлюп къалама! Тишханчыкъла терк окъуна терекге миндиле, Бойнакъчыгъ а кесин ашха жарашдырды. - Кишиула бир жауа эдиле да, буз да урмайды алай. Бойнакъ эки какасы бла да тенг ашады. Къарынчыгъы тойгъунчу, какачыкълары арыдыла да, ол, сыртындан тюшюп, ауузчугъун ачып тохтады. Тири тишханчыкъла, аны кёрюп, бютюн бек къууандыла: кишиуучукъланы, аузун-аузун марап, атдыла. Бойнакъчыкъ энди жалан да чайнагъан эте эди, жутхан. Тюз ол кезиучюкде, тюз алайчыкъгъа, тюлкю ызын ызлап, Сакъаллы Уучу сакъ келе эди, ушкогун хазыр этип, Салпыкъылакъ Лохбай да шыхыртсыз атлай. - Эшитемисе, - деп шыбырдады Салпыкъулакъ Лохбай, ал аякъларындан бирин кётюрюп. - Угъай, - деп шыбырдады Сакъаллы Уучу. Ала биягъы шыбыртсыз бир кесек бардыла да, тохтап, тёгерекге къулакъ салдыла. Лохбай къуйругъун терк-терк булгъап башлады. - Не, жукъму эслединг? - деди Уучу акъырын. - Хау, - деди Лохбай, - хау-хау-хау-хау. - Хоразыбызны элтген тюлкю тюйюлмюдю? - Угъай, - деп шыбырдады Лрохбай, - айыу балачыкъды, мамурашчыкъ. Эмен кишиучукъла бла жубана турады, кёрмеймисе? - Хау, кёрдюм. Аламат мамурашчыкъды да! - деп, къууанды Сакъаллы Уучу. - Тсс, тсс… - деди Лохбай. - Элгендиресе. Артындан барып тутмасакъ, талап, халек этер, ызымдан тауушсуз кел. Сакъаллы Уучу машогун Бойнакъчыкъны башына къапларгъа хазыр этди. Нарат терекде нарат кишиучукъ бла жубана тургъан Жубу Эрленекчик Уучуну, Лохбайны да кеч эследи. Болса да: «Уучу, Уучу!» - деп къаты къычырды. Тишханчыкъла, къаячып-къачып, тешиклерине букъдула. Бойнакъчыгъ а къачалмады. Сакъаллы Уучу Бойнакъчыкъны машогуна сукъду да, аны юйюне алып кетди. - О-ха-хай, болушугъуз! Ой бир болушлукъ! - деп айыучукъ машокдан къычыргъан-лыкъгъа, болушлукъ тапмады. Сакъаллы Уучудан къоркъмагъан жокъ эди ол тийреде. Сакъаллы Уучуну юйю агъач къыйырында эди. Уучу юйюне кире келгенлей, жашчыгъына: - Жашым, бери келчи, санга бир аламат саугъа алдып келеме! - деп сёлешди. - Къайда, къайда саугъам?! - деп къууанды жашчыкъ. - Ма бу машокда. - Да чыгъар, не саугъа эсе да, бир кёрейик, - дей, жашчыкъны анасы да алайгъа келди. Сакъаллы Уучу машокдан Бойнакъ айыучукъну чыгъарып, жашчыкъны аллына сюеди. Ол, ассыры къууаннгандан, ёрге-ёрге сектрди, Бойнаукъчыкъны башчыгъын сылады, хуржунундан чыгъарып, кампет да берди. Бойнакъчыкъ терк окъуна жашчыкъ бла шуёх болду. Болмай а, жашчыкъ бал татдырып турса. Ингирде, жашчыкъ да угъай дей тургъанлай, Бойнакъчыкъны, элтип, гумугъа къамадыла да, Сакъаллы Уучу аллындан къадау салды. Къадау салгъан бла да къалмай, Лохбайгъа да: «Къачырып иш иерсе!» - деп къаты айтды. Бойнакъчыкъ, гумуда кеси къалып, тауушсуз жиляй эди. Берген баллары, кампетлери да татлы кёрюнмей эдиле энди. Анасы эсине тюшюп, тенглери-шуёхлары да эсине тюшюп, жиляй эди Бойнакъчыкъ. Жиляй эди, юйлю тишханчыкъ Пи-Пик анга къарап тургъан да билмей. - Не болгъанды, нек жиляйса? - деп таууш этди Пи-Пик. - Юйюме барлыгъым келип, андан, - деди Бойнакъчыкъ, гитче тишханчыкъдан да уялмай. - Юйюнг а къайдадй? - Къалын Агъачда, тюз да Чабакълы кёлчюкню къатчыгъында, - деди, кёзчюклерин сюрте. - Узакъдады сора. - Хау, узакъдады. Былай этип турлукъ эселе, мен кетеме. - деп тохтады Бойнакъчыкъ. - Кетген иги да этер эдинг, чыгъалмазсса ансы. - Нек чыгъалмай эдим да?! - Аллынгдан къадау салгъандыла, эшикни ачаллыкъ тюйюлсе. - Ачалсам а?! - Ачалсанг да, къачаллыкъ тюйюлсе! - Сора нек къачалмай эдим? - Эшик аллын Лохбай сакълайды. - Сен болушсанг дамы? - деп, Бойнакъчыкъ Пи-Пикчикге умутлу къарады. - Болушмасам а?! Не этериксе болушмасам?! - Аман тишханчыкъ кёреме сен а, - деп ахтынды Бойнакъчыкъ. - Иги тишхан къайда кёргенсе сен? - Агъачда кёргенме. Ала мени шуёхчукъларымдыла. Сен а аман тишханчыкъса. - Угъай, Бойнакъчыкъ, мен аман чычханчыкъ тюйюлме, сени кетеринги сюймеген тишханчыкъ-ма. Сен мени шуёхум болсанг сюеме. Кел, шуёхла болайыкъ. - Угъай, болмайма! - Нек сора?! - Шуёх шуёхун ариу кёреди, анга игилик этеди. Тенги бир къыйынлыкъгъа тюшсе, кесин унутуп, анга болушады. Сен а Сакъаллы Уучу мени мында тутса сюесе. Юйлю тишханчыкъ, чабып барып, бир туурам бишлакъ алып келди. - Ма аша, татлы бишлакъчыкъды. Кесиме асырап тура эдим, алай энди сен ашасанг сюеме. - Сау бол, Пи-Пикчик, ач тюйюлме. - Сора къачарыгъынг келеди? - Кетеригим. - Кетеригинг келеди сора, кетеригинг, - деп, Пи-Пикчик сагъышлы болду. - Мен эшик къадауун ачалсам да, Лохбайны къыстаяллыкъ тюйюлме. Экиси да мугурайып тургъанлай, къабыргъа жепиден Эрленекчик кирди. - Эрленек, Жубу Эрленкчик! - деп къууанды Бойнакъчыкъ. - Мен ызыгъыздан келип тургъанма, сени къайры элтириклерин билир ючюн. Шуёхчугъунг Сакъ Аяз да былайдады, не амал этерге билмей турабыз ансы. Бойнакъчыкъ аны эшитгенде бютюн да къууанды. - Мен эшик къадауун ачайым! - деди Пи-Пикчик. - Мен а итни чалпытайым, - деди Сакъ Аязчыкъ тышындан. - Хайда, Пи-Пикчик! - деп, ашыкъдырды Бойнакъчыкъ - Шуёхлукъ ючюн! - деп чуюлдей, Пи-Пикчик эшик жепиден тышына чыгъып кетди. Бир кесекден Пи-Пикчик эшик къадауун тауушсуз ачып, Жубу Эрленекчикге белги берди. Эрленекчиг а: - Сакъ Аязчыкъ, энди кезиу сениди, хайда бол, - деп шыбырдады, Лохбай эшитип къоймаз ючюн. - Тюлкю жыйысын сезген Лохбай тынгысыз бола башлады да, тюлкючюк аны аллы бла агъачха къачды. Лохбай да, ачы юре, аны ызындан сюрдю. - Бойнакъчыкъгъа кереги да ол эди. Пи-Пикчикге ыспас этип, Эрленекчик, Бойнакъчыкъ да аямай къачдыла. Пи-Пикчик игилик не болгъанын бюгюн билди. Къачып баргъан шуёхуну ызындан къарап, къууана эди ол. Къууана эди, игилик этип: жангы шуёхун тузакъдан къутултуп. БОЙНАКЪ АЙЫУЧУКЪ, АГЪАЧ ХАЛКЪЫ СОРА МАХТАУ ЖЫР АЙТХАН АГЪАЧ ТИШХАНЧЫКЪЛА Танг атаргъа Бойнакъчыкъ да, Жубу Эрленекчик да агъач тишханчыкъла жашагъан эмен терекни тюбюне жыйылдыла. Бир кесекден Сакъ Аязчыкъ да келди. Барындан да ол тозурап эди. Огъурсуз Лохбайдан къутулгъан къыйын болса да, Сакъ Аязчыкъ аны алдаялгъанды. Аперим тюлкючюкге! Шуёхлукъ ючюн тартынмады, ит тишлеринден къоркъуп къалмады. Эрленчикди - Эрленек, Уучуну марап баргъан. Эрленчикди - Эрленек, Бойнакъчыкъны къутхаргъан. Жюз махтау эрленчикге! Минг махтау эрленчикге! Чычханчыкъды - Пи-Пикчик, Бойнакъчыкъгъа жарагъан. Чычханчыкъды - Пи-Пикчик, Бойнакъчыкъны къутхаргъан. Жюз махтау чычханчыкъгъа! Минг махтау чычханчыкъгъа! Тюлкючюкдю - Сакъ Аяз, Итни ачыудан жаргъан. Тюлкючюкдю - Сакъ Аяз, Бойнакъчыкъны къутхаргъан. Жюз махтау тюлкючюкге! Минг махтау тюлкючюкге - деп жырлай эдиле, тепсей эдиле агъач тишханчыкъла уа, гюрен туруп. Тюлкючюк Сакъ Аяз, чабып барып, Бойнакъчыкъны къаты къучакълады, сора агъач халкъына айланып: - Агъач халкъы, туугъан кюнюме келмей къалма деп, Бойнакъчыкъгъа къагъыт ийген эдим да, татлы тенгим, къоркъмай, къыйын жол къыдырып, манга къонакъгъа келгенди - деп къууанды.- Барыгъызны да къурманлыкъгъа чакъырама, келмей къалмагъыз! - Келмей а! - деп къууанды агъач халкъы. Бойнакъ айыучукъ къара танымагъанын Сакъ Аязчыкъдан жашырды. «Охо, къагъытны кесим окъуп келген сунсун. Алай, юйге баргъанымлай а, дерс алып башламай амалым жокъду!» - деп къаст этди. Аны жангы шуёхчугъу - Пи-Пикчикге уа, къызыл жюлгюшчюгюн саугъа этип батыр Эрленекчикден ийди. ЖАЛЯМИШ Бойнакъ айыучукъ, сюйген тенги - Сакъ Аязчыкъны кёрюп келгенли бери, школгъа, жангыз бир дерсден къалмай, жюрюйдю. Энди ол кёл салып, къадалып окъуйду. Солуу кюнледе уа жангы шуёхчукъларына аякъ мешинасы бла жетип къайтыучуду. Бюгюн а Бойнакъчыкъ шуёхчукълары - Чыка-чыка Бодуркъутха бла Жорт-Жортчукъгъа бирер жангы китапчыкъ алып, жолгъа чыкъгъанды: - Темир атчыкъгъа мнип, Чархларын бурама. Минип темир атчыкъгъа, Жел этип барама. Эй-хей, эй-хей, Жел этип барама!.. Нальчик, 1987 АГЪАЧ ХАЛКЪЫ НЕДА НАЗЫ ТЕРЕКЧИКНИ ЖЫРЧЫГЪЫ Къол ичи къалын агъачда бир айыучукъ жашагъанды. Агъач этеги элде уа - бир гылыучукъ. Айыучукъну аты Мамурашчыкъ эди, гылыучукъну уа - Жоргъачыкъ. Бир кюн Жоргъачыкъ отуннга баргъанды да, Мамурашчыкъгъа тюбегенди. Экиси да, эрикгинчи, ойнагъандыла. Сора Мамурашчыкъ: - Жоргъачыкъ, Жангы жыл бла мени бир тюбетсенг а. Анда болгъан къууанчны, зауукъну, саугъаны айтып айталмайдыла,- деп тилегенди. - Сора сен Жангы жылгъа бир да тюбемегенмисе?! - деп, сейирсиннгенди Жоргъачыкъ. - Бирчик да угъай,- дегенди Мамурашчыкъ, мудах болуп. - Сора нек? - деп, бютюнда сейирсиннгенди ол. - Биз, айыула, къыш узуну жылы куркаларыбызда жукълап турабыз. - Ачдан ёлмей а къалай къаласыз? - деп, жарсыгъанды Жоргъачыкъ. - Табанларыбызны жалайбыз, татлы тюшле кёребиз. Ач болмайбыз. Жоргъачыкъ жукъ ангыламады эсе да: - Къайгъы этме, Мамурашчыкъ, Жангы жыл жууукълашса - келип уятырма,- деп, отунчукъ-ларын да кётюрюп, элге эннгенди. Къыш келгенди. Жоргъачыкъ, айтханыча, агъачха барып, къычырып окъугъанды да, Мамурашчыкъны уятханды. Сора экиси да жолгъа тебрегендиле. Мамурашчыкъ, арып, артха къала башлагъанда, Жоргъачыкъ аны сыртына миндиргенди. Ол а, эрикгенденми болур эди, - жыр айтып башлагъанды: - Мен айыу балама, Бек арып барама. Гылыучукъну ат этип, Къамичи урама. Учух, учух, гылыучукъ! Ой, сен хомух гылыучукъ. Мен айыу балама, Ашыгъып барама. Атчыгъым а тепмейди, Айтханымы этмейди. Учух, учух, гылыучукъ! Ой, сен хомух гылыучукъ. Жоргъачыгъ' а: - Ким этеди дау, Хайда, бар жаяу! - дегенди да, Мамурашчыкъны, чочуп, сыртындан атханды. - Бусагъатчыкъдан мен сени къалай тюйсем да, кёрюрсе, - дегенди Мамурашчыкъ, куртдан кючден чыгъа. - Тийчи да бир! Алай табанларма да, алай табанларма... Тийчи да бир!.. Была даулаша тургъанлай, дауургъа Тюлкнай келгенди да: - Не болгъанды сизге, не юлешесиз, нек тюйюшеиз? - деп соргъанды. Хыйлачы Тюлкюнай игилик сакълама. - Жоргъачыкъ мени куртха атханды! - Ол а, сыртыма да минип, мени нек хыликкя эте эди? - Энди ангыладым, - дегенди Тюлкюнай. - Экигиз да терс болгъансыз. Ызыгъызгъа къайты-гъыз да, Мамурашчыкъ, сен Жоргъачыкъны кётюрюп кел. Былайгъа жетсенг а, сен да аны куртха кёмерсе. Хайда, барыгъыз. Хыйлачы Тюлкюнай, айыучукъну бла гылыучукъну жол азыкъларын тюкгюч юсюне жайып, ашай тургъанай, алайгъа Бёраз келип къалгъанды: - Мен алынып, къутуруп Айланнганымда ачдан, Биягъы сен, букъдуруп, Не ашайса агъачда?! Агъач - мени, суу - мени! Къабан - мени, буу - мени! Уруп, жагъайым ташха! Манга къоймадынг башха Амал. Сен менден таша,- Чычхан, жубуран аша. Тийме аладан башха Ашха-а-а! - дегенди Жут Бёраз, кёзлери жана, тишлери от чагъа. Хыйлачы Тюлкюнай а: - Кел, жууукъ бол, жууукъ бол, ой, хан паша, Шербет суу ич, хычин, жёрме да аша! - дегенди, бёрюге эшитдирип. - Кена, сени аман итле жыртсынла, Мыллыгынга къаргъала жыйылсынла,- дегенди шыбырдаб'а. - Ёт, тёрге ёт! Халыуа, хурма да бар! Жаулу сохта, къыйма, къууурма да бар! - дегенди, биягъы эшитдирип. - Кена, къабан сюегинден къарылгъын, Узунунга «тарс!» деп, эки жарылгъын! - дегенди, биягъы шыбырдап. Ач Бёраз, терк окъуна, тюкгюч юсюнде азыкъны къабып бошагъанды да, Тюлкюнай кёзюне жут къарап тохтагъанды. - Бусагъат мен сени жараулу сыйлайым, ханым, бийим,- дегенди Хыйлачы Тюлкюнай, мардасыз къоркъуп. - Теркирек бол, эгечим! Къалай ачма, у-у-у! Алай ачма, у-у-у! - деп улугъанды Бёраз,- Бир ажир, Эки теке, Беш геммеш, Тогъуз тонгуз, Жюз ёгюз Ашар эдим, Терк окъун бошар эдим. Бир тюк да къоймаз эдим, Дагъыда тоймаз эдим! У-у-у... Алай ачма! У-у-у... Къалай ачма! - Бусагъатчыкъдан былайгъа Жоргъачыкъ бла Мамурашчыкъ келликдиле. Экиси да сени болсунла, бийим,- дегенди Тюлкюнай. - Кертими айтаса! - деп къууаннганды Жут Бёраз. - Кел, бугъайыкъ. Кёрюп къоймасынла,- дегенди Тюлкюнай. - Бугъайыкъ, бугъайыкъ, экисин да бууайыкъ! - дегенди Жут Бёраз а. Ол кезиуге гылыучукъ, айыучукъ да келгендиле. - Айтхан эдим да,- дегенди Жоргъачыкъ,- кесибизни алдап, ашыбызны ашап кетип турады. - Кёзюм а бир кёрсюн аны! - деп жаныгъанды Мамурашчыкъ. - Да, ма кёр-былайдама! - деп кюлгенди Тюлкюнай. - Мен да былайдама! - дегенди Жут Бёраз да. - Къайсыгъызны алгъа ашайым-м-м?! Мамурашчыкъ, Жоргъачыкъ да бек къоркъгъандыла. - Алгъа семиз гылыучукъну ашайым, Ызы бла айыучукъну ашайым. Тюлкюге уа къояйыммы? Къояйым! Угъай-угъай! Кесим ашап тояйым! - деп жырлагъанды Жут Бёраз. - Кесинг аша, кесинг той. Ач тюйюлме, ойри-ой! - дегенди Хыйлачы Тюлкюнай эшитдирип. - Кена, аман окъ тийсин, Къабыргъангдан къан сийсин! - дегенди шыбырдаб'а. - Жоргъачыкъ, къоркъма, ачыта турлукъ тюйюлме - жутуп къоярыкъма! - деп кюлгенди Бёраз. Мамурашчыкъ, уллу назы терекни тюбюнде къурулуп тургъан къапханны кёрюп, батыр-батыр сёлешгенди: - Ай, аман бюрчетон, сен да кимни ашар умут этесе?! Алай тюерме да, алай тюерме,- зыккылларынгы бардырып иерме! Бёраз, кёзлерине къан чабып, хырылдагъанды да, кесин Мамурашчыкъгъа атханды. Мамурашчыгъ 'а, телимиди - бир жанына тургъанды да, Бёраз къапханнга тюшгенди: къычырыкъ этгенди, сынсыгъанды, улугъанды. Аны кёрген Тюлкюнай, башын алып къачханды. Мамурашчыгъ'а: - Алай керек эди санга, Алай керек эди санга, Алай керек эди! Сени кибик аманнга, Сени кибик аманнга Алай керек эди! - деп, Жут Бёразгъа кёл кенгдиргенди. Мамурашчыкъ бла Жоргъачыкъ Бёразгъа жан аурутуп, аны къапхандан ычхындыргъан-дыла да: «Кёзюбюзден думп бол!» - деп къыстап ийгендиле. Жут Бёраз, асхай-асхай, агъачха кирип кетгенди. Шуёхла уа терекден терекге секире баргъан Эрленчикни кёрюп, былай соргъандыла: - Жигер, женгил эрленчик, Бир болушлукъ этсенг а? Къар жапханды жолланы,- Бизге жол юйретсенг а? Эрленчиг'а: - Мен ашыгъып барама, Жангы жылгъа тюберге. Сиз ызымдан келигиз Назычыкъ ёсген жерге,- деп, биягъы терекден терекге секире, кетип къалгъанды. Эрленчик кёзден таша болгъанлай, учуп баргъан къаргъачыкъны кёрюп, анга да къычыр-гъандыла: - Къаппа-къара Къаргъачыкъ, Бир болушлукъ этсенг а? Къар жапханды тийрени, Бизге жол юйретсенг а? Къара Къаргъачыкъ башларындан: - Мен ашыгъып барама, Жангы жылгъа тюберге. Сиз ызымдан келигиз Назычыкъ ёсген жерге! - деп, ол да учуп кетгенди. Мамурашчыкъ, Жоргъачыкъ да мугурайып тургъанлай, чабып баргъан Къоянкайны кёрюп, бек къууаннгандыла: - Женгилаякъ Къоянкай, Бир болушлукъ этсенг а? Ажашып турабыз биз,- Бизге жол юйретсенг а? - деп тилегендиле. Женгилаякъ Къоянкай да: - Мен ашыгъып барама, Жангы жылгъа тюберге. Ызым бла келирсиз Аппа жашагъан жерге,- деп, чабалгъанын чабып кетгенди. Айыучукъ бла гылыучукъ, ариу жасалгъан назы терекчикге келгенде, агъачда жашагъан жан-жаныуар аны тёгерегине гюрен туруп, «Назы Терекчикни жырчыгъын» айта тура эдиле: Ариу Назы терекчик,- Жылтырайды жулдузу. Бутагъында Эрленчик Тап согъады къобузун. Сау кел, Жангы жыл, Агъачха, таугъа. Аппа келтирир Бизге кёп саугъа. Агъач Къакъгъыч жанында Дауурбасын къагъады. Сюлесинчик жангыдан Той арагъа чыгъады. Сау кел, Жангы жыл, Агъачха, таугъа. Аппа келтирир Бизге кёп саугъа. Къоян бла тюлкючюк Къадалып къарс уралла. Жур улакъ, бёрю кючюк Бузда хайнух буралла. Сау кел, Жангы жыл, Агъачха, таугъа. Аппа келтирир Бизге кёп саугъа. Къууанчыбыз, кюн тийген Кибик, жарытып турсун, Оюн-кюлкюню сюйген - Тоюбузгъа къошулсун! «Назы Терекчикни жырчыгъы» бошалыргъа, Акъ-сакъал Аппа саугъала алып келгенди да: - Барны, жокъну жокълагъанча, Бу къууанчны сакълагъанча, Бир ариу тийгенди ай да. Къар, окъача жылтырайды. Жылтырайды, от жанады, Агъач халкъы къууанады. Мен бюгюн алгъыш этерик, Мен бюгюн сизден тилерик: Бир биригизге иги болугъуз, Къууанчдан, насыпдан толугъуз! Уллу гитчени жилятмасын, Къыйынлыкъ келгенде - атмасын. Къарыулу къарыусузну урмасын, Ашын сыйыра турмасын. Жашагъыз бек ариу, бек татлы, Жашауугъуз болсун къууатлы! - деп, алгъыш этгенди. Сора: - Саугъала юлешир заман болгъанды,- деп, Кирпичикни къатына баргъанды. К и р п и ч и к Кирпичикме, Кирпичик. Тюйюлме мен кирличик. Шинжи тонду кийгеним, Бал кертмеди - сюйгеним. А к ъ - с а к ъ а л А п п а Шинжитон Кирпичик, Ма санга кертмечик,- Аша да той. А й ы у ч у к ъ Мамурашчыкъма, Иги жашчыкъма. Жазда - отлайма, Къышда - жукълайма. А к ъ - с а к ъ а л А п п а Ой, къонакъ мамурашчыкъ, Ма санга - бал къалашчыкъ,- Аша да къой. К ъ о я н ч ы к ъ Къоянчыкъды къоркъакъчыкъ, Къоркъакъчыкъды къоянчыкъ,- Деп манга кюледиле. Ала не биледиле?! А к ъ - с а к ъ а л А п п а Санга уа, къоянчыкъ, Санга уа, къоркъакъчыкъ, Ма - турма! Т ю л к ю ч ю к Мен тюлкючюкме, Тюлкю кючюкме. Бек тапчыкъма, Хыли къапчыкъма. А к ъ - с а к ъ а л А п п а Санга уа, тюлкючюк, Санга уа, тюключюк, Ма - хурма. Б ё р юч ю к Тишим - темир, кёзюм - от. Сууда жюзген къазмамы? Къылыкъсызма, огъурсуз - Тюзелип къалмазмамы? А к ъ - с а к ъ а л А п п а Услу бёрючюкге, Кёксюл теричикге,- Гюттю. Ж у р у л а к ъ ч ы к ъ Жур улакъчыкъма, Бек сакъчыкъма. Кырдык отлайма, Тойсам - ойнайма. А к ъ - с а к ъ а л А п п а Жур Улакъчыкъ, санга, Ма - чайыр саугъа,- Ышныр эт. Э р л е н ч и к Женгилчикме, топ кибик, Къуйрукъчугъум - от кибик. Кишиуладан тояма, Артдама да къояма. А к ъ - с а к ъ а л А п п а Эрленчикге, тиричикге, Жигерчикге, жигитчикге - Нарат кишиу. К ъ а р г ъ а ч ы к ъ Къар-р! Къар-р! Къаргъачыкъма, Къурум кибик къарачыкъма. Къурт-къумурсха табама, Къоз кёрсем да - къабама. А к ъ - с а к ъ а л А п п а Акъыллы, сакъ къаргъагъа уа, Къапталы къап-къарагъа уа - Къоз берейим. Г ы л ы у ч у к ъ Жоргъа-жоргъа-жоргъачыкъма, Базынмагъан - жолгъа чыкъма! Базыннган а - кёрюшсюн, Мени бла эришсин. А к ъ - с а к ъ а л А п п а Жюйрюк гылыучукъгъа уа, Узун къулакъчыкъгъа уа - Ашлыкъ. Акъ-сакъал Аппа саугъаларын юлешип бошагъанлай, жаныуарчыкъла, къанатлычыкъла да, гюрен туруп, «Назы терекчикни жырчыгъын» жангыдан айтхандыла, той-оюн этгендиле. Сора, саугъаларын да алып, юйлерине кетгендиле. ЧУУ-ЧЕУЧЮК БЛА ЧУУ-ЧАУЧУКЪ Чуу-Чеучюк бла Чуу-Чаучукъ деп эки тишханчыкъ татлы жашап болгъандыла. Чуучаучукъ Чуу-Чеучюкню кичиси эди. - Чом, чом, чом терек, Чуучеучюкге не керек? Чом, чом, чом терек, Чуучеучюкге сом керек. Чурукъчу чомарт Чау-Ка, Чурукъ керек Чуу-Чаугъа! - дегенди да, Чуу-Чеучюк къарындашына саудюгерчи Чау-Кадан къып-къызыл чурукъчукъла алып бергенди. - Чум, чум, чум терек, Чуучаучукъгъа не керек? Чум, чум, чум терек, Чуучаучукъгъа ун керек. Чоюн бла билямукъ,- Чуучеучюкгеди зауукъ! - дегенди Чуу-Чаучукъ да. Билямукъ биширип, къарындашын сыйлагъанды. Сора экиси да былай айтып жырлагъандыла: - Чуу, чуу, чуу ала, Эки тишхан суу ала, Гутча боза бишире, Киштик башын тюшюре! Тюшюре, Тюшюре, Киштик башын тюшюре! Аланы жаз айтхан, жай айтхан, кюз айтхан, къыш айтхан жырчыкълары да бар эдиле. Жаз: Чабы-чабы, жаз келе, Чагъа келе, баз келе. Чуу-Чеу бла Чуу-Чаучукъ Чарыкъ, чепкен кийсинле, Чабып чыгъып, арбазда Чюйке оюн этсинле! - деп жырлагъандыла, жанкъозла жыйгъандыла, чюйке ойнагъандыла. Жай: Чабы-чабы, жай келе, Чаба-жорта, бай келе. Чуу-Чеу бла Чуу-Чаучукъ Чабыр, чепкен кийсинле, Чалгъы чалып, дырынны Гебен-гебен этсинле! - деп жырлагъандыла, чалгъы чалгъандыла, дырын жыйгъандыла. Кюз: Чабы-чабы, кюз келе, Чомарт келе, тюз келе. Чуу-Чеу бла Чуу-Чаучукъ Чабыр, чепкен кийсинле, Челеклери бла бир Чеплеу къагъып келсинле! - деп жырлагъандыла, чеплеу къакъгъандыла, чертлеуюк жыйгъандыла. Къыш а: Чабы-чабы, къыш келе, Чимдий-къаба, къыш келе. Чуу-Чеу бла Чуу-Чаучукъ Чабыр, тон да кийсинле, Чеге-чеге-чегетде Чана оюн этсинле! - деп жырлагъандыла, бузда хайнух бургъандыла, ашыкъ ойнагъандыла. Бир эрттенликде Чуу-Чаучукъ къар кюрей тургъанлай, бир уллу, бир татлы чертлеуюк тапханды. Чертлеуюк тапдым, Чертлеуюк тапдым, Уллу чертлеуюк, Татлы чертлеуюк! - дегенди да, чертлеуюгюн тамата къарындашына бергенди: - Къар кюреп бошасам, къол-бет жуууп, экибиз да ашарбыз,- деп, тышына чыкъгъанды. Арып, ач да болуп келгенди да Чуу-Чаучукъ: - Энди ашаргъа да боллукъду, чертлеуюкню чыгъар,- дегенди. - Мен... мен, билмей, ашап къойгъанма,- деп къарындашы баштёбен болгъанды. - Къар кюреген да - мен, чертлеуюк тапхан да - мен, жатхан а - сен, ашагъан а - сен! - деп ачыуланнганды ол. - Арабызны тёре айырсын, кел тёреге! - Уялтма мени, Жилятма мени, - деп жалыннганды Чуу-Чеучюк, алай Чуу-Чаучукъ кечерге унамагъанды. Была тёреге бара тургъанлай, алларына Тюлкюнай чыкъгъанды, эрнин-бурнун жалагъанды. - Эй, жол болсун, къайрысыз кесигиз да? - деп соргъанды Тюлкюнай. - Тёреге барабыз! - Не болгъанды, нек барасыз? - Арбазыбызгъа терен къар тюшген эди да, мен къарындашымы аяп, кесим къар кюрей тургъанлай, бир уллу, бир татлы чертлеуюк табама. Сора: «Къар кюреп бошасам, экибиз да бирге ашарбыз»,- деп, аны Чуу-Чеуге береме... - Ыхы,- деди да Тюлкюнай тишханчыкълагъа жууугъуракъ турду. - Сора уа, сора? - Сора уа, алай айтып тышына чыгъама. Арып, ач да болуп юйге кирсем - Чуу-Чеучюк черлеуюкню ашап тура. «Къар кюреген да - мен, чертлеуюк тапхан да - мен, жатхан а - сен, ашагъан а - сен! - деп ачыуландым», - дегенлей, Тюлкюнай «хап!» деп Чуу-Чеучюкню жутуп къойгъанды. Тюлкюнай «хап!» деп аны да къапханды. Алай Чуу-Чаучукъ Тюлкюнайны тамагъына тирелип, тырнакълап башлагъанды. - Ой-ой! - деп ойсурагъанды да Тюлкюнай «апчхий!» - деп чючкюргенди. Чуу-Чаучукъ аны тамагъындан чартлап чыкъгъанды да, къача барып, къар тюбюне киргенди. Къар тюбюнден Чуу-Чаучукъну жалан да бурунчугъу къарай эди. Тюлкюнай излей кетип, Чуу-Чаучукъну тапханды да: - Бурунчугъунг къардан къарап эсе, жюйрюк аякъчыкъларынгы да бери чыгъар,- деп, татлы сёлешгенди. Чуу-Чаучукъ аякъчыкъларын къардан къаратханды. - Жюйрюк аякъчыкъларынгы, къара кёзчюклеринги къардан къаратды эсенг, къулакъчыкъ-ларынгы да бери къарат. Чуу-Чаучукъ къардан къулакъчыкъларын да къаратханды. - Жютю къулакъчыкъларынгы, къардан къаратды эсенг, сыртчыгъынгы, узун къуйрукъчугъунгу да кёргюзт,- деп тилегенди хыйлачы Тюлкюнай. Чуу-Чаучукъ сыйдам сыртчыгъын, узун къуйрукъчугъун да къардан къаратханлай, Тюлкюнай Чуу-Чаучукъну биягъы «хап!» деп къапханды. Чуу-Чаучукъ да биягъынлай Тюлкюнайны тамагъына тыгъылгъандыды, тырнагъанды, талагъанды. - Ой-ой-ой! - деп сынсыгъандыды Тюлкюнай. Биягъы «апчхий!» - деп чючкюргенди ол. Чуу-Чаучукъ Тюлкюнайны аузундан чартлап чыкъгъанды да, аямай къачып барып, къар тюбюне киргенди. «Къарындашыма ачыуланмасам, биз бу кюннгеми къаллыкъ эдик»,- деп жилягъанды ол. Сора, къарындашына жаны ауруп, аны къутхарыргъа таукел болгъанды. Болгъанды да: «Ёлсек да, бирге ёлейик»,- деп ызына айланнганды. Ызын ызлап келген Тюлкюнайны кёрюп, Чуу-Чаучукъ огъурсуз-огъурсуз сёлешди: - Эй, бюрчетон, айтчы бир, къарындашымы нек жутханса? Бусагъатдан бурнунга кирип, къанынгы ичейимми?! Тишханчыкъны тюлкюге къычырып ким кёргенди? Тюлкюнай Чуу-Чаучукъдан къачып бара, Чилла-Якъгъа тюбегенди. - Кимден къачып бараса былай? - деп сейирсингенди ол. - Къой, сорма, къарындашым. Чуу-Чаучукъ бурнума кирип, къанымы ичерге айтады. -Чилла-Якъ, Чуу-Чаучукъ не эте тура эсе да, бир къарап кел,- деп тилегенди Тюлкюнай. Чилла-Якъ Чуу-Чаучукъгъа учуп баргъанды да, аны ары-бери огъурсуз чаба, хар тешикге, хар тыгъырыкъгъа къарай айланнганын кёргенди. - Чуу-Чаучукъ, не этесе, излегенингми барды? - деп, соргъанды ол. - Тюлкюнай къарындашымы жутханды. Мен аны бурнуна кирликме, къанын ичерикме! Чуу-Чаучукъну халинден Аюб да къоркъар эди. - Чуу-Чаучукъну кёрдюнгмю? - деп соргъанды Тюлкюнай, Чилла-Якъ къона келгенлей. - Хау, кёрдюм. - Не эте эди, не айта эди? - Жер къаза эди, таш-агъач ашай эди. «Тюлкюню табарма, эшигин жабарма!» - дей эди. - Ой, мен жарлы! Ой, мен харип! - Тюлкю жилягъанды, жалыннганды: - Чилла-Якъ, мени кёкге чыгъар, Чуу-Чаучукъдан къутхар, игилигинги ёмюрде да унутмам! Чилла-Якъ Тюлкюнайны сыртына миндирип, кёкге чыгъаргъанды. - Чилла-Якъ, Чуу-Чаучукъ не эте тура эсе да, энтда бир къарап кел,- деп тилегенди тюлкю. Учуп келип, Чилла-Якъ Чуу-Чаучукъну къатына кьоннганды: - Чуу-Чаучукъ, не эте тураса энди уа? - деп соргъанды. - Тюлкюнайны кёкге къачхан хапары барды да, басхыч ишлей турама. Басхыч бла кёкге чыгъарыкъма да, тюлкюню тутарыкъма да, бурнуна кирликме да, къанын ичерикме! - Чилла-Якъ, не кёрдюнг, не эшитдинг? - деп жалыннганды Тюлкюнай, ол ызына къайт-ханлай. - Чуу-Чаучукъ басхыч ишлей турады. - Не-е-ек? -«Басхыч бла кёкге чыгъарыкъма да, Тюлкюнайны тутарыкъма да, бурнуна кирликме да, къанын ичерикме!» - дейди, - дегенди Чилла-Якъ. Тюлкюнай, асыры къоркъгъандан, кёкден кетип, жерге тийгенди да: «Ой-ой-ой!» - деп къычырыкъ этди. - Чыгъар бери къарындашымы!- Чуу-Чаучукъ огъурсуз-огъурсуз сёлешгенди. Тюлкю аузун кенг ачханлай, Чуу-Чеучюк аны ичинден чабып чыкъгъанды. Тюлкюнай кеси уа, ахсай-ахсай, къачып, агъачха къутулгъанды. КЕСИНЕ ЖАНГЫ АНА ИЗЛЕГЕН ЖУБУРАН Азау талада бир жуляуукъ, бир жагъынлы, бир жараусуз Жубу-Ранчыкъ жашагъанды. Ол Ана Жубуранны жангыз жашы эди. Ингирликде жатаргъа унамагъан, эрттенликде къобаргъа унамагъан, жиляп башласа, тохтай-тына билмеген бир къылыкъсыз, бир сейирлик. Аны эки жырчыгъы болгъанды: Жарыкъ жырчыгъы бла Жагъынлы жырчыгъы. Жарыкъ жырчыгъы былай эди: - Жилек бер, жилек сюеме! Житча бер, житча сюеме! Жюзюм бер, жюзюм сюеме! Жырна бер, жырна сюеме! Жёрме бер, жёрме сюеме! Жагъынлы жырчыгъы уа былай болгъанды: - Жилекни жюжек ашады, Житчаны гутча ашады, Жюзюмню жюзгюч ашады, Жырнаны турна ашады, Жёрмени эрлен ашады! Жёрмем, жаулу жёрмем, Жёрмем, даулу жёрмем! Бир кюн Жубу-Ранчыкъны жагъыны тутады да, кесин жерге-жерге тюйгенди. Анасыны жаны къуруп: - Бузма былай кесинги, Жаным, алтын кесегим, Не керекди, айт? - деп, ариу-ариу сёлешгенди. Жагъынлы Жубуранчыгъ'а: - Сютбаш къошуп айраннга Бушто этип бер манга-а-а! - деп жилягъанды, юсюн-башын талагъанды. Ана Жубуран бушто этип, аны аллына салгъанды: «Аша, аша, балам»,- деп, башын сылагъанды. Жагъынлы Жубу-Ранчыгъ'а буштосун бир жанына тюртгенди, хахайы тюзде журну, тауда жугъутурну юркютгенди. - Ой, не болду биягъы, Къуш балам, кёз чырагъым, Не керекди, айт! - дегенди жарлы анасы,- сенден алгъа ёлейим, айт, не керек эсе да? - Энди... Энди айрандан Бер сютбашны айыры-ы-ып! Ана Жубуран баласына сютбаш бушто этип келтиргенди: - Аша, аша, балачыгъым, алтын къалачыгъым, къаймакъ да берейим, къурмач да къууурайым, жиляма ансы. - Жюзюм сюеме сора уа, жилямай не этейи-и-им! Бушто уа кесинг аша! - Жиляуукъ жиляйды, Жилямукъ жалайды. Жангыдан жиляйды, Жангыдан жалайды,- дегенди Ана Жубуран жагъынлы Жубу-Ранчыгъын уялтыргъа кюреше. - Алаймыса?! Жиляуукъма сора? Кесиме жангы ана табалмазмы сунаса? - деп, жагъынлы-чыкъ юйден къачып кетгенди. Жагъынлы Жубу-Ранчыкъ, бара-бара Тюлкюнайгъа жолукъгъанды. - Эй, жол болсун, ашхы улан! - дегенди Тюлкюнай, - къайры ахшы жолгъаса? - Таныялмай турама, кимсе? Не ариу тонунг бары кесинги да!- деп, сейирсиннгенди Жубуранчыкъ. - Тюлкюме мен, Тюлкюме, Сары алтын тюклюме. Тауукъ этле ашайма, Зауукъ этип жашайма,- деп жырлагъанды Хыйлачы Тюлкю,- сен а кимсе? - Мен а Жубу-Ранчыкъма! Кесиме ана излей айланама. - Жубуранчыкъса сора, семиз жубуранчыкъ, хи-и-хи, семиз жубуранчыкъ! - Аллай бир неге къууандынг? - дегенди жагъынлычыкъ, къоркъаракъ болуп.- Сёзлеринги ушатмайма, Тишлеринги жаратмайма, алай нек къууандынг? - дегенди ол биягъы. - Къууанмай а? Бек къууандым. Сен кесинге ана излей айланаса да? - Хау, кесиме жангы ана излей... - Мен а кесиме бала излей жайылгъанма, сюе эсенг - жашым бол да къал. Къуу тёшекде жатарса, Жаугъа, балгъа батарса. Сюйгенинги ашарса, Зауукъ этип жашарса! - Сора сен мени жангы анамса? - Хау, татлычыгъым, жангы ананг, жаппа-жангы! - Алай эсе,- дегенди жагъынлы Жубуранчыкъ, кесин эрттен азыкъгъа жарашдырып,- Жилек бер, жилек сюеме! Житча бер, житча сюеме! Жюзюм бер, жюзюм сюеме! Жырна бер, жырна сюеме! Жёрме бер, жёрме сюеме! - Юйге барайыкъ да - жилек да берейим, житча да берейим, жюзюм да берейим, биргеме жугъум да жокъду, кёресе да, жау гулмакчыгъым, эсе да - жанчыгъым, ханчыгъым. - Жилек бер, жилек сюеме, дейме да! Житча бер, житча сюеме, дейме да! Жюзюм бер, жюзюм сюеме, дейме да! Жырна бер, жырна сюеме, дейме да! Жёрме бер, жёрме сюеме, дейме да-а-а! Ач болгъанма, ачдан ёлеме! - деп хахайлагъанды Жагъынлычыкъ, кёзлерин къаты къысып къаты, тишчиклерин къыжылдатып. Тюлкюнайны ахы къуругъанды, ашап къояды деп мардасыз къоркъгъанды. - Бусагъат, балачыгъым, бусагъат, бир кесекчик тёз. - Тюлкюнай, артха туракълай кетип, алай къачханды, алай да - аягъы басханны кёзю кёрмей, алайдан думп болуп къалгъанды. Жагъынлы Жубу-Ранчыкъ жаяу жолчукъну кетип бара, Бёрю-Бекге жолукъгъанды. - Эй, жол болсун, ашхы улан! Къайры ахшы жолгъа бараса былай ашыгъып? - дегенди Бёрю-Бек татлы къабынчыкъгъа къууанып. - Таныялмай турама, кимсе? Не залим бойнунг барды кесинги да! - деп сейирсиннгенди жагъынлычыкъ. - Кёзтоймаз бёрюме мен, Жанкъоймаз бёрюме мен! Тауда, тюзде чабама, Жетгеними къабама! - деп хырылдагъанды Бёрю-Бек. - Сен а кимчиксе? - Мен а Жубу-Ранчыкъма! Кесиме ана излей айланама. - Жубуранчыкъса сора, семиз жубуранчыкъ, хи-хи-хи, семиз жубуранчыкъ. - Аллай бир неге къууандынг? - дегенди жагъынлычыкъ, къоркъаракъ да болуп.- Сёзлеринги ушатмайма, Тишлеринги жаратмайма, алай нек къууандынг? - дегенди ол биягъы. - Къууанмай а? Бек къууандым. Сен кесинге ана излей айланаса да? - Хау, кесиме жангы ана излей айланама. - Мен а кесиме бала излей жайылгъанма, сюе эсенг - жашым бол да къал. Къуу тёшекде жатарса, Жаугъа, балгъа батарса. Сюйгенинги ашарса, Зауукъ этип жашарса. - Сора сен мени жангы анамса? - Хау, балачыгъым, жангы анангма. - Алай эсе,- дегенди жагъынлы Жубу-Ранчыкъ, кесин тюш азыкъгъа жараш-дырып,- Жилек бер, жилек сюеме! Житча бер, житча сюеме! Жюзюм бер, жюзюм сюеме! Жырна бер, жырна сюеме! Жёрме бер, жёрме сюеме! - Юйге барайыкъ да - жилек да берейим, житча да берейим, жюзюм да берейим, биргеме жугъум да жокъду, кёресе да, татлы къабынчыкъ, эсе да - татлычыгъым. - Жилек бер, жилек сюеме, дейме да! Житча бер, житча сюеме, дейме да! Жюзюм бер, жюзюм сюеме, дейме да! Жырна бер, жырна сюеме, дейме да! Жёрме бер, жёрме сюеме, дейме да-а-а! Ач болгъанма, ачдан ёлеме! - деп хахайлагъанды жагъынлычыкъ, кёзлерин къаты къысып, тишчиклерин къыжылдатып. Бёрю-Бекни ахы къуруп, ашап къояды деп, мардасыз къоркъгъанды. - Бусагъат, татлычыгъым, бусагъат, бир кесекчик тёз! - Бёрю-Бек, артха туракълай кетип, алай къачханды, алай да - аягъы басханны кёзю кермей, алайдан думп болуп къалгъанды. Жагъынлы Жубу-Ранчыкъ, жол ташха чёгюп, жиляй тургъанлай, юсюне Аюк чыкъгъанды. - Нек жиляйса? Ким тийгенди жанынга? - деп соргъанды ол. - Сюйюпдамы жилярса ананг юйден къыстаса, Тюлкюнай алдаса, Бёрю-Бек алдаса-а-а... - Ананг а юйден нек къыстагъанды? - деп жарсыгъанды Аюк. - Ке-ке-кесим къачып кетгенме-е-е... - Анасындан къачхан бала боламыды да? - Жилек бер, дегенме да, Житча бер, дегенме да, Жюзюм бер, дегенме да, Жырна бер, дегенме да, Жёрме бер, дегенме да, и-хи-хи, анам а бушто бергенди, Жилек сюеме мен а, Житча сюеме мен а, Жюзюм сюеме мена, Жырна сюеме меен а, Жёрме сюеме-е-е мен а-а-а... - Тын, таным, тын, жиляма,- дегенди Аюк,- жилек да табылыр, наныкъ да табылыр, жиляма. - Кесинге жаш этип алсанг а мени,- деп сагъайгъанды жагъынлычыкъ. - Къуу тёшекде жатар эдим, Жаугъа, балгъа батар эдим, Сюйгеними ашар эдим, Зауукъ этип жашар эдим! - Жагъын этме да, кел, таным, юйюнге элтейим, ананг тынгысыз болур. - Кесинге жаш эт мени, ач болгъанма, ачдан ёлеме, кесинге жаш эт! - деп тохтады жагъынлы Жубу-Ранчыкъ. Сора биягъы кёзлерин къаты къысып, тишчиклерин къыжылдата, хахай этгенди. - Тын бусагъатдан, жагъынлы жаныуар!- деп ачыуланнганды Аюк. - Къарачы сен мынга, бу адеп-къылыкъ билмеген халсизге! Элтип Ма-Мугъа берирме да, кюнюнгю кёргюзтюр! Жагъынлы Жубу-Ранчыкъ къачып бара, Аюк ызындан: - Жагъынынгы жолда къоя бар!- деп кюлгенди. Жагъынлычыкъ, чапханын бузмай, къачып юйлерине киргенди. Кирсе анасы: - Балачыгъым, алтын бюртюкчюгюм, къушму алды сени, тюлкю азыгъымы болдунг? - деп жиляй тура эди. - Ана, аначыгъым, мен былайдама! Мени къуш да алмагъанды, тюлкю да ашамагъанды -деп жагъынтычыкъ анасын къаты къучакълагъанды. - Энди мен юйден къачарыкъ тюйюлме, башха ана да излерик тюйюлме, жиляма, аначыгъым. - Жагъынлы жашчыгъым, жагъынлы жанчыгъым,- деп эркелетгенди Ана Жубуран баласын. - Жагъынымы жолда къоюп келеме, бюгюнден башлап, мен жараулу, жарашыулу Жубу-Ран-чыкъма,- деп былай жырлагъанды: Жагъынымы жолда къойдум, Ор-р-райда, ор-р-райда! Жолда къойдум жагъынымы, Ор-р-райда, ор-р-райда! Аны жолда Тюлкю тапсын, Ор-р-райда, ор-р-райда! Бёрю тапсын аны жолда, Ор-р-райда, ор-р-райда! АГЪАЧ УСТАСЫ КЪАР-КЪАР БЛА КИЙИМ ТИГИУЧЮ КЪОЯНКАЙ Къара Къар-Къар бла Къоркъакъ Къоянкай Жерклиде бир къош болуп жашагъандыла. Къара Къар-Къар агъач аякъла, агъач къашыкъла ишлей эди. Сора, аланы да алып, базар быкъыгъа къона эди: - Къакъ-къакъ! Къар-р, къар-р! Агъач къашыкъларым бар, Агъач аякъларым бар. Алгъан - татлы ашар, Зауукъ этип жашар,- Къар-р! Бир сом сал да, къашыкъ ал, Юч сом сал да, аякъ ал. Сюйсенг а - тёрт сом да сал: Экисин да бирге ал! Чомарт эсенг- бери бол, Къызгъанч эсенг - кери бол! Къакъ-къакъ! Къар-р, къар-р! Алсанг, юйюнгде жарар; Алсанг, къошунгда жарар. Алай экили, арсар - Артда эринин къабар. Къакъ-къакъ! Къар-р, къар-р! Ал да, ахшы жолгъа бар,- Къар-р! - деп, жырын аламат ариу айта эдиле, базардан жаулу гюттюле алып къайта эди. Къоркъакъ Къоянкай а тауатда чепген согъа эди, кийим тиге эди, жюн да соза эди: - Айыу келсин, Ариу келсин, Бал келтирсин, Наныкъ берсин. Бёрк тигерме, Терк тигерме! Кукук жетсин, Чукук этсин. Жюз санасын, Тюз санасын. Тюйме тюерме, |