Къаптал тигерме! Герге келсин, Эрге келсин! Ахча алмам, Бохча алмам. - Жыйрыкъ тигерме,- «Сау кий!» - дерме. Тюлкю уа келмесин, Келе да билмесин! Тонсуз жашасын, Онгсуз жашасын! Фуу! Аты да эриши, Сыфаты да эриши! - деп, ол да сейир-тамаша жырлай эди, жаныуарлагъа, кьанатлылагъа да бек жарай эди. Кюнлени биринде уа: - Къоянкай,- дегенди Къара Къар-Къар,- бюгюн сени туугъан кюнюнгдю. Мен базаргъа жетип келейим, сен а аш-суу эте тур. - Мен... мен... Сен унутуп къойгъан сунуп тура эдим… - Тенгими туугъан кюнюн къалай унутур эдим сора? - деп ишаргъанды Къар-Къар. Къоркъакъ Къоянкай асыры къууаннгандан, чабып барып, Къара Къар-Къарны къаты къучакълагъанды. - Базаргъа кеч болама, барайым. Сен а тышына чыкъма. Биягъы Бёразны жагъыны тутуп турады, дейдиле. «У-у-у! У-у-у!» - деп улуйду бёрю, От чагъадыла кёзлери. Тутханын бууады мурдар,- Къар-р! Къайда да тышына чыгъарса! - дегенди Къара Къар-Къар. - Къоркъма, мен аны, тейри, былай уруп ийсем,- деп керилгенлей, Къоркъакъ Къоянкай шин-тигинден кетгенди, Бёраз тутуп къойгъан сунуп, къычырыкъ-хахай этгенди. - Ой, санга не уа! - деп кюлгенди Къара Къар-Къар, босагъадан тышына атлай. Нёгери базаргъа кетгенлей, Къоянкай кеси аллына былай айтып махтаннганды: - Къуртакъулакъ бёрю, Бир келчи бери! Келсенг- сен да бёрюсе! Бир урсам - минг ёлюрсе! Бир келчи бери, Къуртакъулакъ бёрю! Тюерме, алай тюерме,- Тейри, жилятып иерме! Къоркъакъ Къоянкай, жырчыгъын да айта, ун элегенди, тылы басханды. Хычин ичликлери уа хазыр эдиле. Отну ышырып, ол хычин биширип башлагъанды. - Бюгюн туугъан кюнюдю Батыр къоянчыкъны! Къайсы къоянчыкъны? Ма бу къоянчыкъны! - деп, кеси кесин какасы бла кёргюзтгенди Къоянкай. - Къар-Къар саугъа берликди Жигит къоянчыкъгъа! Къайсы къоянчыкъгъа? Ма бу къоянчыкъгъа! - деп къошханды дагъыда. Къара Къар-Къар базардан къайтыр заманнга ол хычинлерин биширип бошагъанды. Бошагъан-ды да: - Жаным-тиним хычинди! Ол алай не ючюндю? - деп, ары-бери секире, ойнагъанды. - Ол а аны ючюндю,- Жаным-тиним хычинди! - деп, жууап бергенди назик ауазлы тишханчыгъ' а. - Ой-ой-ой! Кимди ол? - деп соргъанды Къоянкай къанга тюбюнден. - Менме, хоншучугъунг! - Сенмисе, Чибийчик? Кел, жууукъ бол! - деп, къууаннганды Къоянкай. - Бюгюн мени туу-гъан кюнюмдю. Чибий, нечик иги болду келгенинг! - Саугъасыз а къалай? - деп, жунчугъанды Чибийчик. - Аны билсем, чертлеуюгюмю ала келир эдим. - Къой жарсыма, артда келтирирсе,- дегенди къоркъакъ Къоянкай. - Угъай, мен бара-барайым,- деп Чибийчик кетип тебрегенди. Къоянкайчыгъ а: - Сора нек кетесе? - дегенди, мудах болуп. - Чертлеуюгюмю ашап къойгъанма. - Ашап къойгъанмамы? - деп сагъышланнганды Къоянкай. - Ы-ы, билмей, ашап къой-гъанса да? - Хау, биппе-билмей! - Билмей ашагъанынг саналмайды. Билмей, тюнене кесим да тёрт быхы ашагъанма. - Билмей ашагъанынг къалай татлы кёрюнеди! Алайды да? - деп къууаннганды Чибийчик. - Алайды, хау, алайды. Энди тапхан чертлеуюгюнг мени болсун, охо да? - Охо, болсун. Сеппе-сени болсун! - дегенди Чибийчик. Сора жырлап, былай айтханды: - Чертлеуюклюге барлыкъма да, Къабанны башындан да уллу, Къапланны башындан да уллу, Чертлеуюкню табарыкъма да, Ма былай сыртыма кётюрлюкме, Санга кючден-бутдан келтирликме! Алайлай ким эсе да эшикни хыны-хыны къакъгъанды. - Ким-се? - дегенди Къоркъакъ Къоянкай, жаны кетип. - Ки-ки-кимсе? - дегенди Чибийчик да, солууу тыйыла. - Бёразма! Ёзге уа ким?! - деп хырылдагъанды бёрю. - Бурнума хычин урады, Хычин урады бурнума, Урады бурнума хычин! - Терк ачыгъыз эшикни! Къоркъакъ Къоянкай, Чибийчик да шум болгъандыла. Бёраз а, огъурсуз хырылдай, жангыдан жырлагъанды: Бурнума хычин урмайды, Хычин урмайды бурнума! Урмайды бурнума хычин! - Терк ачыгъыз эшикни! - Ки-ки-ким чакъыргъан эсе да, ол ачар,- дегенди Къоркъакъ Къоянкай. - Хау, ким чакъыргъан эсе да, ол ачар,- дегенди Чибийчик да. - Мени хыликкямы этесиз?! Тохтагъыз бир!- Бёраз, эшикни ачалмай, башын терезе кёзге сукъгъанды. Алай уллу бёрю ол гитче терезечикден къалай кираллыкъ эди. - Бери беригиз хычинлерими! Бери беригиз, дейме да! - деп даулагъанды ол. - Бусагъат, бусагъатчыкъдан,- дегенди Чибийчик, эс жыйып. - Бир кесек тёз, бир кесекчик, тюз бллай бирчик,- деп, ол къуйрукъчугъуну къыйырчыгъын кёргюзтгенди. Чабып барып, къайын къалакъ бла отдан мыдых алып келгенди да: - Ма, жаулу-бишли хычинле, аша! - деп, Бёразны ачылып тургъан уллу аузуна къуйгъанды. - Ой, кюйдюм! Ой, бишдим! Ой, кюйдюм! Ой, бишдим! - деп жилягъанды Бёраз. Базардан учуп жетген Къар-Къар да аны къашындан-башындан къапханды. Амалсызгъа къалгъан Бёраз: - Ой, къашым! Ой, башым!- дей, агъачха къачханды. Къара Къар-Къар а четенчигинден жаулу гюттюле чыгъаргъанды. Къоянкай да хычинлерин ашлаугъа салгъанды. Къара Къар-Къар бла Чибийчик Къоркъакъ Къоянкайны тёрге олтуртхан-дыла. Кеслери да олтургъандыла. Ючюсю да тойгъунчу ашагъандыла, зауукъ этгендиле. - Шуёхум, туугъан кюнюнг бла алгъышлайма! Санга келтирген саугъам а ма буду,- деп, Къара Къар-Къар бир жаппа-жангы къауалны Къоркъакъ Къоянкайгъа узатханды. - Энди санга… энди бизге Бёраз угъай, Къап-Лан да тиялмаз! - Келчигиз, бу жангы къауалны атдырып бир кёрейик! - дегенди Чибийчик. Ючюсю да тышына чыкъгъанда, Бёраз къайтып келип тура эди. - Буууп къояйыммы ючюгюзню да! - деп, къыжырагъанды Бёраз. - У-у-у, къашым! У-у-у, башым! У-у-у, тилим! - Кесинг терссе! Бизге не дауунг барды?! - деп батыр-батыр сёлешгенди Къар-Къар. Ач Бёраз а: - Тишханчыкъ тилими къуууруп къойгъанды! Биширип къойгъанды! Сен да къашымы, башымы чучхугъанса! Бусагъат кюнюгюзню кёргюзтейим! - деп тишлерин ачханды. - Ха-ха-ха!- деп кюлгенди Къоянкай, къауалын Бёразгъа буруп. - Ненгди бунг а? - дегенди Бёраз, къоркъаракъ болуп. - Бум а-ма буду!- деп, Къоянкай къауалны сампалындан басханды. «Тарх-тара-рах!» - деп, къауал атылгъанды. Бёраз, жанын алып, агъачха къачханды да, ол кюнден сора думп болуп, тас болуп къалгъанды. Къара Къар-Къар, Къоркъакъ Къоянкай, эсе да Батыр Къоянкай бюгюн да Чибийчик бла бирге Азау талада ашап, жашап турадыла. 1979. 1982 КУРЧА, ЧИПИЙ, ТЁРТ ЭМЕГЕН, АРИУ КЪЫЗ, СЫЛЫКЪ ОБУР СОРА БАЛТА КЁКЮРЕКЛИ АГЪАЧ КИШИ БИРИНЧИ КЕСЕГИ Курча элбрусчу жашчыкъды. Кеси да ол ючюнчю классха жюрюйдю. Атасы - къаячы, анасы тюкенчи болуп ишлейдиле. Устазы уа Мариямды. Курча бла Чипий ал партада олтурадыла. Экисини тюйюшлери бир да тохтамаз. Курча Чипийни эшмесинден тартады, Чипин аны башына-башына китап бла урады. Бир партагъа угъан, бир школгъа, бир орамгъа да сыйынмайдыла экиси. - Ёрге тур,- деучюдю Мариям аллай заманда.- Тюнене мен берген дерсни бир айтчы. Бир игилиги - бюгюн Курча назмуну кёлден билип келгенди. Ол Мариямгъа жууугъуракъ туруп, назмуну айтады. Не къадар къычырып айтса, ол къадар иги сунады Курча: - Жети болады Сагъат, Жатып турады Самат. Саматдан тилейди ол: «Уй, хомух а,- дейди ол,- Портфелинги ал къолгъа, Т Теркирек жет школгъа». Алай а бюгюн Самат, Не зат айтса да сагъат, Сюймейди эс бурургъа, Заманында турургъа. «Не болгъанды?» - дейди Кюн. Этмегенди ол дерсин. - Ай, иги жаш, иги жаш,- деди Мариям, Курчаны башын сылай. - Бар, олтур. Биягъы Курча олтурур-олтурмаз, Чипий секирип ёрге турду. - Мариям, къарачыгъыз мынга! Бу жол Чипий жиляп окъуна къалды. Ёзге амалы къалмай, Мариям Курчаны дерсден къыстады. Курча, школну арбазында айлана, Мариям бла Чипийге ачыуланады. «Хан болсам эди,- дейди ол,- жангыз бир сагъатчыкъгъа. Кёрюр эдиле кюнлерин!..» Курча, тахха олтуруп, Мыйыкъларын да буруп, Буйрукъ этеди былай, Ёзюрле, къоркъуп, жиляй: - Ол тамата шапаны - Ол мухар аштапарны Аш юйден къыстайма мен, Къуруп кетсин элимден! Бюгюнден башлап манга - Къая тепдирген ханнга Мариям аш этерикди,- Анга ма алай керекди. Чипийчик да аш къанга Жарашдырлыкъды ханнга. Не айтсам да - этерикди, Татлы суу да келтирликди... Хан хууан да ашарыкъды. Чипийчик а къарарыкъды, Сукъланып, бал хууаннга,- Алай керекди анга! Биринчи ёзюрю, Мариям, Чипий да къарап тургъанлай, школну директорун - Азрет-Алийни алып келип Курчаны аллына сюейди: - Бу кючюкге таш атханды, Терезени ууатханды. Лейлячыкъны жилятханды - Эшмечигинден тартханды. Чыпчыкъ уяны чачханды, Тюнене дерсден къачханды. Терек бахчагъа тюшгенди... Бертчик бла тюйюшгенди, Биягъы топну тешгенди, Мынга не этейик энди? Курча, туруп, былай буюрады: - Тёрт кере сол къулагъындан, Жети да - онг къулагъындан, Чачы къатыш иги буруп, Юйге ийигиз, къутуруп. Чакъырып келсин атасын! Кёрсюн жашыны хатасын! Жыймай эсек муну къолгъа, От салып къояды школгъа... Экинчи ёзюрю - школну завучун Зайнафны, Ючюнчю ёзюрю уа - тёртюнчю классда окъугъан Кочарны - Азрет-Алийни къатына сюейдиле. Курча хан, аланы абызырагъан бетлерине къарай, былай айтады: - Игимиди мюйюшде сюелген,- дейди завучха,- линейка бла ургъан а игимиди?! - Мангылайынга чертген зауукъ эсе - бир кёрчю,- дейди Кочаргъа,- кесингден гитчени тюйген иги эсе! - Хар сёз айтханы сайын балан бармагъы бла бир черте. - Бар юйюнге! Курча жилямсырай тургъан Кочарны тышына къыстайды. ЭКИНЧИ КЕСЕГИ Курча школну арбазында ёсген акътерекни тюбюнде состар ташха олтурады. «Угъай, андан эсе нарт батыр болайым,- дейди ол кеси кесине.- Ханла къызгъанчладыла, огъурсузла, аны бла да къалмай,- кьоркъакъладыла». Курча уа къызгъанч, кюйсюз, къоркъакъ болургъа да сюймейди. Ол нарт батыр болургъа сюеди. Ол нарт батырды... Гемудасы, сырпыны, Кюнде жылтырай къыны. Темир бёркю, кюбеси - Душман анга тюбесин! Баш уруп жамауатха, Секирип минди атха. Къалкъаны жим-жим жана... Чипий да кёрдю аны. Къубулуп къарай къызла - Кёкден тюшген жулдузла! Мариям да алайда - Эс бёлюр заман къайда?! Курча къамичи урду, Гемудасы шиш турду. Халкъ анга сейир этди, Курча от излей кетди. Аты барады къаты, Учхан этеди аты! Жели тюкгюч къобара, Туякълары ташла жара. Юч кюн озду арада. Нарт Курча уа къарады Таугъа, тюзге да, тюрслеп, Тютюн кёрюр эсем деп. Дагъы да бир кюн барды Жауунда, желде, къарда. Келди да бир ёзеннге, Тюбеди Эмегеннге. - Эй, чийбыдыр Эмеген, Нартладан келеме мен! - Элибиз отсуз къалып, Къарт, сабий да къыйналып. Жылыу керек, от керек!.. Ышара тураса нек?! - Татлы къабын, жууукъ бол! Манга иш тюйюлдю ол! Кел, дорбуннга кирейик, Хан къонакълай кёрейик! Курча дорбуннга кирди, Адетде салам берди. Юч эмеген турдула, Къонакъны олтуртдула. Къазан асдыла отха, Бичен салдыла атха. - Аха, - деди тамата, Зынтхы бозадан тарта,- Бар санга юч элберим. Билсенг, жигит, аперим! Билмесенг да - дауунг жокъ, Къутулур сылтауунг жокъ! - Келишдик,- деди Курча,- Ма ишчик! - деди Курча. Тамата Эмеген биринчи элберин айтды: - Ол тюбейди жомакъда да, Тауда, къолда, аулакъда да. Кеси уа - бир тапчыкъды, Алай, хыйла къапчыкъды. - Ай, тамата! Андан тынчын табалмаймы эдинг? Тюлкюдю ол - «хыйла къапчыкъ, кеси тапчыкъ». Экинчи элберинги да бир айтчы! - деди Курча. Тамата Эмеген экинчи элберин айтды: - Биз кибик - тырнакълары, Жана кёз чыракълары, Бутакъгъа къонуп турур, Кюнюн алай оздурур. Кюндюз - сокъур, кече - сау, Муну уа билирсе, хау! Бу элберине Тамата Эмеген кеси да бюсюреди. - Ол а,- деди Курча,- ол а... Ы-ы-ы... Укуду! Кичи Эмеген ачыулана башлагъанын Курча эследи, алай кёрмегенча этип къойду. Тамата Эмеген ючюнчю элберин айтды: - Тюлкю тюгюча, Хораз кикиригича, Ол къызыл тиллиди, Ол къызьгу тиллиди. Курча бу элберни да билди, алай терк айтыб а къоймады. Эмегенле къуш-муш болдула. Тамата Эмеген, шара-ышара, Курчаны бетине къарады. - Отду ол а,- деди бир кесекден Курча. Эмеген ачыуун кючден тыйды. Алай хыны уа этмеди. - Энтда бир элбер. Билсенг - от сени, билмеснг а... - Жюрюгюз, былай этейик,- деди Курча,- энди мен айтайым элбер. Билсегиз - бойнум къылдан иничке. - Хош! - деди Тамата Эмеген. Курча элберин айтды: - Жаны жокъ - Женгил учады. Саны жокъ - Эшик ачады. Кёзю жокъ - Абынмайды, Къол не жол Айырмайды. Жеталмазса Бир да къуууп. Туталмазса Къапхан къуруп. Гуу-гууу Къурумайды, Кёзге уа Урунмайды. - Къушду! - деди бир Эмеген - Къузгъунду! - деди экинчи Эмеген. - Хоу бир да! Жугъутурду! - деди ючюнчю Эме-ген. - Ой, сизге не уа! Ташды, таш!- деди тёртюнчю Эмеген. Эмегенле, даулаша кетип, къаяланы оя, тауланы тюзете, тюйюшюп башладыла. - Къушду! - деди бири. - Къузгъунду!- деди экинчиси. - Хоу бир да! Жугъутурду! -деди ючюнчюсю. - Ой, сизгене уа! Ташды, таш! -деди тёртюнчюсю. Курчагъа кереги да ол эди. Тыпырдан кесеу баш алып къачды. Эмегенле эс жыйгъынчы, ол ючкюнлюк жол къоратды. Аты барады къаты,- Учхан этеди аты! Жели тюкгюч къобара, Туякълары таш жара. Эмегенлени утуп, Кесеуню бийик тутуп, Тогъузунчу кюн къайтды, Тамаша хапар айтды. Беш да Тау Эл къууана... Чипий да кёрдю аны. Къартла махтау бердиле, Жашла ариу кёрдюле. Къубулуп къарай къызла - Кёкден тюшген жулдузла. Къурманлыкъ къазан къайнай, Тойчула тепсей-ойнай. Нарт жигитле чарише, Чыкъен атып эрише. Гёжефле да демлеше, Кюч сынашып кёрюше. Базук тарта бирлери, Къол таш ата бирлери. Базуг'а- эмен кибик, Къол таш да - гебен кибик. Курча да къол таш атды, Ташы къыртишге батды,- Тепдирди къаяланы... Чипий да кёрдю аны, ЮЧЮНЧЮ КЕСЕГИ Курчаны сейир оюмларын къонгуроу таууш бёлдю. Сабийле гур-гур-гур деп, школну арбазына чыкъдыла. Курча, кишини да кёрмегенча, бир зат да эшитмегенча, барып, партасына олтурду. Тёртюнчю дерс ана тил эди. Мариям сабийлеге жомакъ айтады. Сейирлик жомакъ. - Эртте-эртте бир жарлы къатын жашап болгъанды. Аны бар къууанчы - жангыз къызы эди. Ариулугьуна-кече ай, кюндюз а - кюн тохтап къарагъан. Къолу ишге жарашхан, сёзю жюрек жарытхан къыз эди ол. Бир кюн ол тенглери бла ишхилди жыяргъа баргъанды. Четенчигин толтургъандан сора, ишхилдиледен кеси да ашагъанды. Кеч болуп къалады, кетейик, деп тёгерегине къараса - жан да жокъ. Агъач ичи терк окъуна къарангы болгъанды. Ол ариу къыз агъачда айлана кетип, бир чыракъ жарыкъ эслегенди. Чабып келсе, ол а - гытычыкъ. Шыбыртсыз барып, терезеден къарагъанды. Къараса - Сылыкъ Обур, Сибиртки Атына минип, юй тюбюнде ары-бери жорта. - Кёп сакълатдынг кесинги, ахшы кьыз! Кел, юйге кире эсенг! Сылыкъ Обурну ауазы агъачда айыуланы, тауда кийиклени, сууда чабакъланы элгендиргенди. Кирсенг да - аллайгъа кир! Аякъ-къашыкъ жууулмай, багъыр къазаны шимир къатып, чырдысын да ау басып. Ариу къыз женгил окъуна суу жылытханды, аякъ-къашыкъ жуугъанды, юй тюбюн сыйпагъанды. Аны бла да къоймай, быстыр да жуугъанды, аш да этгенди. - Мен сени ашаргъа деп тура эдим. Андан эсе быллай ахшы къызны кесиме келин этип къойсам а! - дегенди Сылыкъ Обур. - Угъай, амма,- дегенди къыз,- анам сакълап турады, юйге кетме къой. - Теличик, къарындашым ким болгъанын билемисе? Агъач Кишиди. Мангылайында жангыз кёзю бла, кёкюрегинде сюек балтасы бла... - Угъай, аммачыкъ, угъай! Мени юйюме, анама барма къой,- деп жилягъанды ариукачыкъ. - Бюгюнден арысында, ахшы къыз,- деп ачыуланнганы Сылыкъ Обур,- сени юйюнг буду! Чипий жомакъгъа солууун тыйып тынгылай эди. - Билдим, билдим! - деп ийди Курча. - Тынч тур,- деп шыбырдады Чипий, жингириги бла къатыла. Мариям а эшитмегенча этип къойду. «Билдим!» - деди биягъы Курча кеси кесине. Мен мараучума, баргъа-жокъгъа къараучума. Тохтасын бир Сылыкъ Обур! Тохтасын бир Агъач Киши! Къауалын да алып къолгъа, Курча терк тебреди жолгъа - Сылыкъ Обурну утаргъа, Агъач Кишини тутаргъа. Бек къызыу барады аты, Барады окъдан да къаты... Ол, атын тагъып быкъыгъа, Чартлап киреди гытыгъа. Обурну Сибиртки Атын, Аны эки да къанатын Ууатып атады жерге. Чипийни къолундан тутуп, Тебирегенлей а кетерге: - Э-эй! Не дауур-дууурду бу?! - деген ачы ауаз келди арбаздан. Ол Агъач Кишини ауазы эди. Курча, къауалын алып, тышына чыкъды. - Атышмы, тутушму, адам улу?!-дегенни айтды Агъач Киши. - Атышхан ким да эталыр. Кел, тутушайыкъ! Курча Агъач Кишини кётюрюп урду, Тобукъларына дери жерге батдырды. Агъач Киши Курчаны кётюрюп урду, Инчиклерине дери жерге батдырды. Курча Агъач Кишини кётюрюп урду, Аны белине дери жерге батдырды. Агъач Киши Курчаны кётюрюп урду, Тобукъларына дери жерге батдырды. Курча Агъач Кишини кётюрюп урду, Аны бойнуна дери жерге батдырды... Жиляй тургъан Чипийни Курча ат бойнуна алгъанлай, биягъы къонгуроу къагъылды. Чипий, ашыкъмай, китапларын жыйды. Курча уа жеринден тепмей олтурады: «Нечик ариучукъду Чипийчик. Бюгюнден арысында мен аны жилятырыкъ тюйюме». - Чипий,- деди Курча,- тут, портфелинги мен элтейим. - Сени къалай элтиучюнгю билеме! - Чипий Курчаны хыны тюртюп кетди. - Керти айтама! Мен элтейим, бер! - деди Курча, Чипийни ызындан жетип. Тюйюшюп башламагъаны ючюн болур эди, Чипий портфелин анга узатды. - Билемисе, Чипий, бюгюнден арысында портфелинги юйге мен элте турлукъма. Охому? - Мен да - сени портфелинги,- деди Чипий. - Угъай, мен жашма, мен къарыулума. Сен а... Тюнене Чипий тилин чыгъарып къачарыкъ эди, бюгюн а экиси да, ойнай-кюле, орамны чабып кетдиле. 30.03.87 ЖАРАУСУЗ ПИ-ПИЙ Агъач ичи талада бир ариу юйчюк бар эди. Ол юйчюкде Къызыл Хо-Раз, Акъбоюн Бап-Пуш, Шинжитон Кир-Пи сора Пи-Пий жашап болгъандыла. Пи-Пий тишханчыкъ эди. Танг жарыгъы бла Къызыл Хо-Раз арпа-будай жыйяргъа, Акъбоюн Бап-Пуш чабакъ тутаргъа, Шинжитон Кир-Пи кертме, алма излерге кете эдиле. Жараусуз тишханчыгъ а, жукъудан да иги къанып, къарынчыгъын да тойдуруп, Омакъ Гёбе-Лекчик бла ойнаргъа бара эди да: - Гёб-Легим, Гёбе-Лек, Гёбе-Лек - алтынкёлек, Гюлден гюлге уч, хайда! Бал суучукъла ич, хайда! Той да, таудан къарайыкъ, Сандыракъгъа барайыкъ! - деп ариу-ариу жырлай эди. - Тишханчыгъым, Ханчыгъым, Ариумамы, къарачы? Жанчыгъым, Тишханчыгъым, Манга бир жыр къурачы! - деп кокалана эди Омакъ Гёбе-Лекчиг а. Бир жол Жарыкъ Кюн жараусуз Пи-Пийге: - Сен а жукъгъа нек жарамайса? - деп соргъанды. - Тенглерингден уялсанг а? - Ишлей билмейме сора уа, - дегенди Пи-Пийчик жилямсырап. - Ма-а алайда челек, энг къуруй эсе, суу келтир, - дегенди Жарыкъ Кюн. Пи-Пийчик, барып, суу алама дегенлей, челегин суугъа алдыргъанды да къойгъанды. - Ма алайда жау, алайда уа эт, - дегенди Кюн биягъы, - от эт да, нёгерлеринге эт къууур. Тур, хомух болма!- Пи-Пий от этеме деп, бармагъын кюйдюргенди, кёзюне да тютюн киргенди. Къабыргъадан къакъ эт алама деп, шинтикден кетгенди, шинтикден кетгенди да, башын ургъанды, башын ургъанды да жилягъанды. - Таза да жараусуз! - деп жарсыгъанды Кюн. - Угъай, ашаргъа уа жарайды, - дегенди чабакъ тутуп келген Акъбоюн Бап-Пушчукъ. - Къарынчыгъына бек сакъды, - дегенди кертмеле кётюрюп келген Шинжитон Кир-Пи да. - Ойнаргъа да бек устады! - деп кюлгенди Хо-Раз да, толу къапыкъчыгъын жерге сала. Амалсыз Пи-Пийчик жиляргъа бла къалыргъа билмей тургъанлай, эшик хыны къагъылгъанды да: - Кимди ол? - деп сагъайгъанды Хо-Раз. - Менме, Хыйлачы Тюлкюнай! - деп кюлгенди ол эшик артындан. - Къонакъ аламысыз?! - Угъай-угъай, къонакъ алыр онгубуз жокъду, - дегенди Бап-Пушчукъ. - Кече белинде не къонакъды ол! - дегенди Кир-Пичик да. Тюлкю эшикни бютюн да тюйгенди. - Кел, къачайыкъ! - дегенди Пи-Пийчик. - Къачхан а иги да этерек, тышына къалай чыгъайыкъ ансы? - деп сытылгъанды Бап-Пушчукъ. - Ожакъ бла къачайыкъ, - дегенди Пи-Пийчик. Хыйлачы Тюлкюнай кесин алдатамы эди дейсе: ожакъдан чыгъа келгенин артмагъына атып баргъанды. Сора, артмакъ бауун къаты тартып, жыр айта, юйюне тебрегенди: - Къапчыгъымда уллу хораз, Ой-ри, ора, ой-ра! Къалчыгъымда семиз баппуш, Ой-ри, ора, ой-ра! Дагъыда къапчыгъымда - Татлы кирпи, ой-ра! Баппушчукъну къызым ашар, Ой-ри, ора, ой-ра! Кирпичикни жашым ашар, Ой-ри, ора, ой-ра! Хоразны уа, жулкъурма да, Ой-ри, къууурурма да, Ашарма да бошарма, Ой-ри, ора, ой-ра! - Мени уа, мени? - деп ёпкелегенди Пи-Пийчик. «Къабын орнуна дамы жарамайым энди?» - дегенлиги эди. - Сени уа, сени, - деп эриклегенди Тюлкюнай, - этинг да жокъ, бетинг да жокъ - кимге керексе?! Хыйлачы Тюлкюнай Къызыл Хо-Разны да, Акъбоюн Бап-Пушну да, Шинжитон Кир-Пини да, Пи-Пийчикни да юйюне алып келгенди. Артмагъын алай ары салгъанды да, от этгенди, суу келтирген-ди. Акъбоюн Бап-Пуш: - Тюлкюнай от этгенди, суу келтиргенди: тюгюмю жулкъуп, къазанда биширликди да, къызчы-гъына ашатырыкъды мени,- деп жилягъанды. - Мени да, мени да, - деп жилягъанды Хо-Раз да. - Сени Тюлкюнай кеси ашарыкъды, - дегенди Пи-Пийчик, - мени уа ким ашасын. Керти да жараусуз кёре эдим, - деп чычханчыкъ да жилягъанды. Анга къошулуп Кир-Пи да жилягъанды. -Тюлкюнай мени ашап къойса, Кюнню ким уятырыкъды да? - дегенди Къызыл Хо-Раз. - Алай ушай эди, - деп Пи-Пий сагъышлы болгъанды. - Не сагъыш этесе? - деп соргъанды Кир-Пи. - Мен артмакъны тешсем, къачалырмы эдик? - деп соргъанды Пи-Пийчик арсар-бурсар. - Тешалырмыса да?! - дегендиле бир аууздан Хо-Раз да, Кир-Ри да, Бап-Пуш да. - Бир кёрейим, - деп, жараусузчукъ къапчыкъны тешип башлангъанды. Тишханнга "теш!" де ансы, къаяны да тешер. Къарап-къарагъынчы Пи-Пий артмакъны баш жанын ашап, уллу тешик этгенди да, ала артмакъдан чыкъгъандыла. Хыйлачы Тюлкюнайны тауушун эшитип, Къызыл Хо-Раз тапкагъа къоннганды, Акъбоюн Бап-Пуш тапчан тюбюне кирегнди, Пи-Пий бла Кир-Пи уа, артмакъгъа таш салып, чыккыр артына букъгъандыла. Хыйлачы Тюлкюнай артмагъын къазаннга къотаргъанлай, таш къазанны тюбюн тюшюргенди. Суу тёгюлгенди да, Тюлкюнайны аякъларын кюйдюргенди. Кир-Пи бла Пи-Пийчик Тюлкюнайны этинден, бетинден къапхандыла, Хо-Раз бла Бап-Пуш а, - къашындан-башындан. Сора тёртюсю да къачып бара тургъанлай, Омакъ Гёбе-Лекчикге тюбеп къалгъандыла. - Къайры къачып барасыз?! - деп соргъанды ол. - Къой, сорма, Тюлкюнайдан кючден къутулуп келебиз! - дегендиле ала. - Къайдады?! Бир кёргюзтчюгюз аны манга! Мен аны аман сагъатлы этейим бусагъат, - деп ачыуланнганды Омакъ Гёбе-Лекчик. - Чычханчыгъыма тийиб а бош ойнайды! - Тюлкюнай жетип къалгъынчы, биз къача барайыкъ, - деп ала къачып кетгендиле. Омакъ Гёбе-Лекчиг а Хйылачы Тюлкюнайны аллын сакълап къалгъанды. Тюлкюнай кесин кёпмю сакълатырыкъ эди: жумулуп жетгенди. Жетгенди да, бир ариу гюлге къонуп тургъан Омакъ Гёбе-Лекчикни кёрюп: - Ой, Гёбе-Лек, Гёбе-Лек, Алтынкёлек Гёбе-Лек, Былайтын чычхан ётюп Кёргенмисе? - дегенди. - Эй-эй, сылыкъ Тюлкюнай, Жаманкъылык Тюлкюнай, Шуёхуму къоркъутхан, Айт, сенмисе?! - дегенди. Къутуруп келген Тюлкюнай алыннганды да къалгъанды. -Къарачы сен мынга! Къол жагъыу этип къояйыммы бусагъат! - деп чапхалды ол Омакъ Гёбе-Лекчикге. - Да бир кёр! - деп Омакъ Гёбе-Лекчик Хыйлачы Тюлкюнайны бурнуна къоннганды. Хыйлачы Тюлкюнай Омакъ Гёбе-Лекчикни урама деп, Кесини бурнун тырнагъанды. Омакъ Гёбе-Лекчик Тюлкюнайны къулагъына къоннганды. Гёбе-Лекни урама деп, Тюлкюнай кесини къулагъын жыртханды. Гёбе-Лекчик къашына къоннганды. Тюлкюнай Омакъ Гёбе-Лекчикни урама деп Къашына бир уллу догъура чыгъаргъанды. Омакъ Гёбе-Лек уча да къона, Тюлкюнай а, аны урама дей да, кесин ура, ырахын-ырмах болгъанды да къойгъанды. - Энди, - дегенди Омакъ Гёбе-Лекчик, - алагъа хатангы жетдирсенг, сени жардан атарыкъма. - Ой-ой-ой! - деп ойсурагъанды Тюлкюнай. Омакъ Гёбе-Лекчиг а Пи-Пийчик бла ойнаргъа учуп кетгенди. БАТЫР ГЫРНАУЧУКЪ Гостачыкъ деп бир къоркъакъ кишичикни Гырнаучукъ деп бир батыр киштикчиги бар эди. Ол кишичик ассыры къоркъакъдан, кюн батса, тышына чыгъалмагъанды. Аны эшикге киштиги Гырнаучукъ чыгъарып болгъанды. Гырнаучукъ тишхан тутуп кёрсе уа, Гостачыкъны жюреги кётюралмай, эси аууп къала эди. Бир ингирде Гостачыкъ тышына чыкъгъанлай, сабан чыпчыкъчыкъны элгендиргенди да, аны къанат тауушундан биягъы ойсурап къалгъанды. Гырнаучукъ: - Мен антсызма, энди сени бла бир кюн турсам! - деп, артмакъчыгъын да сыртына атып, агъачха кетип къалгъанды. Терен агъачда кетип бара тургъанлай, Тюлкюнайгъа тюбегенди. «Ашап къоймагъа эди», - деп сырт тюгюн къайырып, къуйругъун сир тутуп, огъурсуз пысылдагъанды, пырх-чырх этгенди. Тюлкюнай а: «Ой-ой-ой! Кёзлери нечик огъурсуз жанадыла, бир къарыулу жаныуар болур ансы, быллай гитче затчыкъ терен агъачда кеси айланамы эди?!» - деп ойлагъанды да: - Эй, жол болсун, эгечден туугъан! - деп саламлашханды. - Сау бол! - дегенди Гырнаучукъ. - Темир тишлиме, Аман кючлюме! Къууама, тутама, Чайнамай, жутама! Мияу-у-у! Мияу-у-у-у! - Къайры ашхы жолгъаса, жюйюсхан? - деп соргъанды тюлкю, ауазы къалтырай. - Уугъа! Ач болгъанма! Тюлкюнай ассыры къоркъгъандан не этерге билмей: - Сора бирге барайыкъ, - дегенди. Экиси да терен агъачда кетип бара тургъанлай, Бёразгъа жолукъгъандыла. Биягъы Гырнаучукъ сырт тюгюн къайырып, ачы пысылдагъанды, пырх-чырх этгенди: - Темир тишлиме, Аман кючлюме! Къууама, тутама, Чайнамай, жутама, Мияу-у-у! Мияу-у-у-у! Бёраз къоркъуп: - Кимди бу келепен? - деп Тюлкюнайгъа, Гырнаучукъ эшитип къоймазча, шош соргъанды. - Жангы ханыбыз! - деп уллу айтханды Тюлкбнай, къулагъына уа: «Сакъ бол ансы, тутуп, хурттак-хуттак этип къоряр» - деп шыбырдагъанды. - Тоба, тоба! - деп, Бёраз да алагъа къошулгъанды. Ючюсю да уугъа бара тургъанлай, Аюбха тюбегендиле. - Къайры ашхы жолгъасыз?! - деп кюкюрегенди айыу. - Бучугъугъуз а неди? Батыр киштикчик къуйругъун сир къатдырып, сырт тюгюн къайырып, кёзлери да мыдых отча жана: - Темир тишлиме, Аман кючлюме! Къууама, тутама, Чайнамай, жутама, Мияу-у-у! Мияу-у-у-у! - деп пысылдагъанды, пырх-чырх этгенди. Жаны къуругъан тюлкю айыу къулагъына: - Сакъ бол ансы, бу жаныуарчыкъ теринги, жанынг сау, сыдырып алыр, - деп шыбырдагъанды. - Бу хиккичикми, бу хиликкячыкъ?! - Тели болма, ол ханды. Эшитдирип, эшигибизни жабаса. - Хан эсе да, патчах эсе да, бучукъну алай къарыулу болур амалы жокъду! - деп мурулдагъанды Аюб, Тюлкюнайгъа огъурамай. Алай жюрегине уа къоркъуу киргенди: «Керти да терими сыдырып алса уа? Хан эсе, къарыуу да болур». Батыр Гырнаучукъ огъурсуз макъыргъанды да: - Тюлкюнай, былай кел! - деп буюргъанды. - Ач болгъанма. Ач болгъан эсем а, мен ашаргъа керекме. Ашаргъа керек эсем а, биринчи санга тюбегенме да, ашагъан да биринчи сени этеме! - Угъай, угъай, угъай! - деп жилягъанды Тюлкюнай. - Хау, хау, хау! - дегенди Бёраз а, кесине къоркъуп. - Угъай, угъай, жюйюсхан патчах! - деп артха секиргенди жаны къуругъан Тюлкюнай. Тюлкю-найдан элгенип, аякъ тюбюнден мыга учханды. Алай Гырнаучукъ мыганы бир секирип тутханды. Тутханды да, тюгюн бардырып, терк окъуна ашагъанды да къойгъанды. Тюлкю, бёрю, айыу бютюн да бек къоркъгъандыла. Къоркъмай а: учхан чыпчыкъны туталгъан киштик, алагъа уа не кюн кёргюзтюр? - Бу желмаууз бизни да ашап къойгъунчу, мынга бир къабар зат мажарайым, - деп Бёраз терк окъуна бир къой мыллык сюйреп келгенди. - Аюб, сен а терисин сыдыр! - деп буюргъанды Гырнау. - Тюгю бла ашаргъа сюймеучюме. Амалы не эди, сыдыргъанды. - Энди не этерик эсе да, ташадан бир къарайыкъ, - деп ючюсю да бирер жерге букъгъандыла. Бёраз уругъа букъгъанды, Тюлкюнай къуругъан чапыракъ тёбе тюбюне киргенди, Аюб а терек-ге миннгенди. Батыр болгъаны бла къалмай, Гырнаучукъ эсличик да эди. Ючюсю да - Аюб, Бёраз, Тюлкюнай - аны сынагъанларын билип, огъурсуз макъыра, кесин къой мыллыкга атханды. Ач аслан кибик ашай эди Гырнаучкъ: жырта да жута, жырта да жута. Аюб да, Бёраз да мардасыз къоркъгъандыла. Тюлкюнай а: «Гырнау не эте тура эсе да, бир къарайым», - деп чапыракъланы шыхырдатханлай, Гырнаучукъ ашын унутуп, шыхырт тауушха сагъайгъанды. Сора ол Тюлкюнайны бурун къарасын тишханчыкъ сунуп, секиргенди да, ачы къапханды. Хахай-къычырыкъ этип, къачханды Тюлкюнай. Андан элгеннген Гырнаучукъ уругъа секиргенди. Анда уа - Бёраз. «Тутуп къойду кёреме!» - деп ол да, кау-куу эте, Тюлкюнайны ызындан къачханды. Гырнаучукъ да къачханды. Къачханды да, терекге миннгенди. Аюб а: «Бу мени терими сыдырыргъа келеди, охахай!» - деп къычырыкъ этип, терекден секиренди. Секиргенди да, асхай-асхай, алайдан думп болгъанды. Гырнаучукъ терекден тюшерге къоркъуп кёп тургъанды. Сора батыр киштикчик болгъаны эсине тюшюп: - Къоркъуу дегенинг айыудан да къарыулуду, сора Гостачикъда не айып, - деп, терекден тюшгенди да, артмакъчыгъын да сыртына атып, юйге кетгенди. 16.08.06. ЗАДА ХОРАЗ-БЕКЧИК Зада Хораз-Бекчик терек бахчада, доппанбаш тауукъчукъларын да тёгерегине жыйып, жер къаза, чучхуй, къурт-къумурсха чёплей болгъанды. Алайлай Хыпияр Аязчыкъ ургъанды да, терек бутакъдан къара эрик юзюлюп, аны башына тийгенди. Зада Хораз-Бекчик, къоркъгъандан жаны къуруп: - Ой-ой-ой, кимди ол мени башыма таш бла ургъан?! - деп къычыргъанды. Хыпияр Аязчыгъ а ойнап: - Кёкден таш жауады, кёрмеймисе! - дегенди. - Кукурий-кукук, ташмы дейсе?! - деп, Зада Хораз-Бекчик, доппанбаш тауукъчукъларын да къоюп, къачып тебрегенди. Зада Хораз-Бекчик терек бахчадан арбазгъа, арбаздан а орамгъа къачып чыкъгъанды. Чыкъ-гъанды да агъачха къачып бара тургъанлай, анга услу къазчыкъ - Казика жолукъгъанды. Жолукъгъанды да: - Ой, не болгъанды санга, кимден къачып бараса?! - деп, гузаба этип, соргъанды. - Къой, сорма, кёкден таш жауады! - дегенди Зада Хораз-Бекчик, солууун кючден айландыра. - Ой, мен жарлы! - деп элгеннгенди Услу Казика. Услу Казикачыкъ бла Зада Хораз-Бекчик агъачха къачып бара тургъанлай, Шинжи-тон Кирписчикге тюбегендиле. - Кимден къачып барасыз, Зада Хораз-Бекчик? - деп соргъанды Шинжи-тон Кирписчик. - Къазчыкъгъа сор! - дегенди задачыкъ. - Услу Казика, кимден къачып барасыз? - Кёкден таш жауады, сен да къач! - дегенди къазчыкъ. - Хоразчыкъ да, къазчыкъ да, кирпичик да къачып бара тургъанлай, алларындан Акъ-жегей Къоянкай чыкъгъанды. - Ой, не болгъанды сизге, нек къачып барасыз?! - деп соргъанды ол Зада Хораз-Бекчикге, къоркъгъандан жегейчиги къалтырай. - Къазчыкъгъа сор! - дегенди хоразчыкъ. - Услу Казика, не болгъанды, ой, нек къаячып барасыз?! - Кирпичикге сор! - дегенди къазчыкъ. - Шинжи-тон Кирписчик, ой, нек къачып барасыз?! - Кёкден таш жауады, сора уа! - дегенди Кирписчик, чабып бара. - Сен да къач, сау къалыргъа сюе эсенг. Зада Хораз-Бекчик, Услу Казикачыкъ, Шинжи-тон Кирписчик, Акъ-жегей Коянкай - тёртюсю да къачып агъачха жетгенлей, алларындан Хыйлачы Тюлкюнай чыкъгъанды. Чыкъгъанды да: - Кимден къачып келесиз? - деп соргъанды, эрнин-бурнун жалай. - Къазчыкъгъа сор! - дегенди задачыкъ. - Услу Казика, кимден къачып келесиз, бир айт?! - Кирпичикге сор! - дегенди къазчыкъ. - Шинжи-тон Кирписчик, кимден къачып келесиз? - Къояннга сор, - дегнеди кирпичик да. - Акъ-жегей Коянкай, биягъы сен кимден къачып келесе? - Хыйлачы Тюлкюнай, къалай къачмайыкъ, кёкден таш жауа турады сора. - Оу кюнюм! - деп ойсурагъанды тюлкючюк да. - Бирге къачайыкъ! Бешиси да - Зада Хораз-Бекчик, Услу Казикачыкъ, Шинжи-тон Кирписчик, Акъ-жегей Коянкай, Хыйлачы Тюлкюнай - къачып агъачха киргенлей, алагъа Къатхан-тери Бёраз тюбегенди. Тюбеген-ди да: - Кимден къачып келесиз, Зада Хораз-Бекчик? - деп соргъанды ол, жут кёзлери от чагъа. - Къазгъа сор. - Услу Казикачыкъ, кимден къачып келесиз?! - Кирпиге сор, - дегенди къазчыкъ. - Шинжи-тон Кирписчик, кимден къачып келесиз? - Къояннга сор, - дегенди кирпичик. - Акъ-жегей Коянкай, кимден къачып келесиз? - Тюлкюге сор, - дегенди къоянчыгъ а. - Хыйлачы Тюлкюнай, кимден къачып келесиз? - Къой, сорма! - дегенди Тюлкюнай, бурунчугъундан къуйрукъ учуна дери къалтырай. - Нек сормайма сора?! - деп ачыуланнганды Къатхан-тери Бёраз. - Кёкден таш жауса, сюймей къачарса, къарындашым. - Кёкден таш жауадымы?! Алтысы да - Зада Хораз-Бекчик, Услу Казикачыкъ, Шинжи-тон Кирписчик, Акъ-жегей Коянкай, Хыйлачы Тюлкюнай, Къатхан-тери Бёраз - къачып бара тургъанлай, алларындан Баймакъ-аякъ Аюб чыкъгъанды. Чыкъгъанды да: - Кимден къачып келесиз, Зада Хораз-Бекчик? - деп, сейир этип, соргъанды. - Къазгъа сор. - Услу Казикачыкъ, кимден къачып келесиз? - Кирпиге сор. - Шинжи-тон Кирписчик, кимден къачып келесиз? - Къояннга сор. - Акъ-жегей Коянкай, кимден къачып келесиз? - Тюлкюге сор! - Хыйлачы Тюлкюнай, кимден къачып келесиз? - Бёрюге сор. - Ой, сизге не болгъанды, Бёраз?! Кимден къачып келесиз?! - деп ачыуланнганды айыу. - Кёкден таш жауады, сен да къач! - дегенди Къатхан-тери Бёраз, къоркъгъандан тишлери зарх-зурх эте. - Кёкден таш жаууб а ким кёргенди, алай къачхан а этейим, - деп, Баймакъ-аякъ Аюб да алагъа къошулгъанды. Жетиси да: Зада Хораз-Бекчик, Услу Казикачыкъ, Шинжи-тон Кирписчик, Акъ-жегей Коянкай, Хыйлачы Тюлкюнай, Къатхан-тери Бёраз сора Баймакъ-аякъ Аюб, жел этип, къачып бара, бир уллу, бир терен уругъа жетип, тохтагъандыла. - Энди уа не амал? - деп соргъанды Коянкай. - Ызыбызгъа къайтайыкъ, - дегенди Зада Хораз-Бекчик, - Тюлкюнай да, Бёраз да, Аюб да урудан ёталлыкъ тюйюлдюле. - Хау, ма былай! Аны ючюнмю башыбызны алып къача эдик?! - деп тохтагъанды Тюлкюнай. - Секирирбиз да ётербиз, аны неси барды! «Къакъ-къакъ-къакъ!» - деп къычыргъанды Казика. «Кукурий-кукук!» - деп къычыргъанды Хораз-Бек да. Сора экиси да, учуп-учуп, уруну ол жанына ётгендиле. Коянкай а, чаба келип, секиреди да, урудан иги да узакъда тюшгенди. - Энди сен секир! - дегенди Тюлкюнай Кирписчикге. - Мени какачыкъларым къысхачыкъладыла, Коянкайча секираллыкъ тюйюлме! - деп унамагъанды Шинжи-тон Кирписчик. - Къарачы сен анга! Секир бусагъат! - деп къоркъутур умут этгенди Бёраз. Алай Кирписчик Бёраздан угъай, Аюбдан да къоркъмай эди. Огъурсуз Бёраз аны тутама дегенлей, батыр Кирписчик бурнуна ийнелерин чанчханды. Чанханды да, Къатхан-тери Бёразны ачы сынсытханды. Сора тамырлары ачылып тургъан эмен терекни тюбюне кирип кетгенди. - Хы, Кирписчикни къачырдынг, энди кесинг секир! - деп къыжырагъанды Баймакъ-Аякъ Аюб Къатхан-тери Бёразгъа. - Тюлкюнай секирсин, мен нек секиреме - деп унамагъанды Бёраз да. - Менден таматаракъ ушайса да, Бёраз. Хатеринги этмей, къалай секирир эдим сенден алгъа. - Сора айыу секирсин. Ол экибизден да таматады. - дегенди Къатхан-тери Бёраз. Ючюсю да, даулаша кетип, жагъалашып башлагъандыла. Сора ючюсю да «до-о-оп, до-о-оп, до-о-оп!» деп терен уругъа кетгендиле. («До-о-п, до-о-оп, до-о-оп» деп юч кере нек айтханымы ангылагъанса да? Аперим, эсличик). - О-ха-хай, чыгъарыгъыз бизни урудан! - деп къычыргъанды Къатхан-тери Бёраз. Аланы къылыкъларын иги билген Коянкай: - Кесигиз тюшгенсиз да, кесигиз чыгъыгъыз! - дегенди. Сора Хораз-Бекчик, Коянкай, Казика-чыкъ да биягъы къачып тебрегендиле. Биринчи Казикачыкъ арыйды, экинчи Хораз-Бекчик арыйды, аны ызындан а - Коянкай. - Энди кёкден таш жаумайды, - дегенди Зада Хораз-Бекчик. - Хау, кёкде бир булутчукъ да жокъду энди, - дегендиле Коянкай, Казикачыкъ да. Сора Акъ-жегей Коянкай чырпылагъа ташайгъанды, Услу Казикачыкъ бла Зада Хораз-Бекчик а элге къайтхандыла. Баймакъ-аякъ Аюб, Къатхан-тери Бёраз, Хыйлачы Тюлкюнай да терен урудан чыгъалмай юч кюн тургъандыла. Ол жомакъны уа мен сизге тамбла айтырма. КЪОЯНЧАР УЛУ КЪОЯНЧАРЧЫКЪ 1. ТУРМА Агъач таланы къыйырында саламбаш юйчюкде бир къоянчыкъ жашагъанды. Ол туугъунчу окъуна, анасы анга Къоянчарчыкъ деп атагъан эди. Анга не айтсала да: "Билеме!" - деп къоя эди да, къоншулары аны бек акъыллы къоянчыкъ суннгандыла. Бир жол, сууукъла тийип, анасы ауруп къалгъанды. - Жашым, бир къабар зат мажарсанг эди, - деп тилегенди ол. - Юйде бир бурху да жокъду, балачыгъым. - Билеме! - дегенди Къоянчарчыкъ. - Къайда да бёрюге иш тюберсе, - дегенди анасы, баласын ашыра. - Билеме, анам, билеме! - дегенди Къоянчарчыкъ. - Бек огъурсуз хапарын айтадыла, хыпыярчыкъ. - Билеме, биле! - Биле эсенг, сакъ бол, - деп сёлешгенди тынгысыз анасы къоянчыкъны ызындан. - Биле-биле, билеме, Билеменден келеме! - деп къычыра, Къоянчарчыкъ агъач ичине ташайып кетгенди. Агъачха кирген къыйын тюйюлдю, аш тапхан къыйынды ансы. Энди не этсин Къоянчарчыкъ? Къоянчарчыкъ, бир таууш эшитип, сагъайгъанды. Къараса, бир сейирлик жаныуар келе тура эди. Къоянчарчыкъ, текени бёрю сунуп, аямай къачханды. Къачып баргъан къоянчыкъны кёрюп, теке ызындан къуугъанды. - Тохта, алай тохта! - деп къычыргъанды теке. - Угъай, угъай! Сен бёрюсе, бёрю! - Текеме мен, теке. Алай тохта! - деп, ол Къоянчарчыкъны тохтатханды. - Мен а сени бёрю сунуп... - деп уялгъанды Къоянчарчыкъ. - Теличик, мен текеме: кёрмеймисе мюйюзлерими, кёрмеймисе жигейчигими? Бёрюню уа мюй-юзлери жокъ, къуйругъу да - узун, - деп ангылатханды ол. - Биле-биле, билеме, Билеменден келеме! - деп, Къоянчарчыкъ чабып кетгенди. Къоянчарчыкь чабып бара тургъанлай, башына назы кишиучукъ тийгенди. Кишиучукъ тийгенди да, къоянчыкь, элгенип, ёрге къарагъанды. Къараса, назы терекде эрленчик кишиу ашай. - Бёрю! Ой, бёрю! - деп къычыргъанды биягъы Къоянчарчыкъ. Эрленчик терк окъуна тешигине букъгъанды, Къоянчарчыгъ' а тюкгюч тюбюне киргенди. Бираздан эрленчик, терек тешикден къарап: - Къайры кетди бёрю? - деп соргъанды. - Мен сени бёрю суннган эдим, - дегенди Къоянчарчыкъ, тюкгюч тюбюнден чыгъа. - Мен эрленчикме. Бёрю уа уллуду, кеси да бек огъурсузду, - деп ангылатханды эрленчик да. - Биле-биле, билеме, Билеменден келеме! - дегенди анга да Къоянчарчыкь, чабып бара. Къар ассыры къалын жаугъандан, Къоянчарчыкъ энди аллын кючден кёрюп бара эди. Кёп жюрюп, кёп айланып, бир къарт турма тапханды да, аны чыгъара тургъанлай, къатына бир тырнакълы, бир къуйрукълу, бир тишли, бир ауузлу жаныуар келгенди. - Сен бёрюсе да? - деп соргъанды ол, къоркъуу этип. - Хау, мен бёрюме, Бёразма. Сен а, сен? - дегенди бёрю да, аууз суулары келе. - Ме-мен а - къоянчыкъ... «Къоянчарчыкъ, къач! Къач дейме да!» - деген ауаз эштилип, къоянчыкъ къачалгъанын къачханды. Бёраз Къоянчарчыкъны тутуп къоярыкъ эди, хоншуда жашагъан къоян бёрюню алдамаса. «Гитче къоянчыкъдан уллу къоян хайырлы!» - деген болур эди Бёраз, алай ол экисинден да къуру къалгъанды. Хоншу къоян Къоянчарчыкъны, какасындан тутуп, юйлерине алып келгенди. - Энди мен бир заманда да телисине махтанырыкъ тюйюлме, - дегенди Къоянчарчыкь анасына. Сора тапхан турмасын анга ариулап бергенди. 2. БЁРАЗНЫ ДОГЪУРАСЫ Бир жол Къоянчарчыкъ жагъада от этип, жылына тургъанлай, къатына Бёраз келгенди, «Ай антсызма, мен санга бир оюн кёргюзтмесем!» - дегенди къоянчыкъ ичинден, тышындан а: - Кел, Бёраз, кел! Олтур, отха жылын, - дегенди, жарыкъ болуп, Сора, жегейчигин отха тутуп къыздыра да, чабып барып суугъа сугъа, отха къыздыра да, суугъа сугъа башлагъанды. - Эй, узункъулакъ, бу этгенинг неди?! - деп, сейирсиннгенди бёрю. - Сууукъ былай жунчутмаз ючюн, санларымы къатдырама! - Манга да юйретчи! - деп тилегенди Бёраз. - Аны не юйретири барды: къуйругъунгу отха тут да, чабып барып суугъа сукъ. Суугъа сугъуп не къадар кёп турсанг, сууукъгъа ол къадар чыдамлы боллукъса, - дегенди, Къоянчарчыкъ. Бёраз Къоянчарчыкъ айтханча этип, суу бойнунда иги кесек тургъанды. Сора, ач да, сууукъ да болуп, кетерге тебрегенди. Алай къуйругъу бузгъа бузлагъан бёрю жеринден да тебал-магъанды. - Ыхы, энди не этейим санга?! - деп сюелгенди Къоянчарчыкъ Бёразны юсюне. - Ашап эти-бизден тоймадынг, ичип къаныбыздан тоймадынг. О жол мен да тутаргъа аздан къойгъан эдинг. Жанынгы суууруп алайым бусагъат! - деп, къазыкъ бла, керилип ургъанды да, бёрюню башына бир уллу догъура чыгъаргъанды. Ол догъура, кёбе келип, гыбыт тенгли болгъанды. Болгъанды да, бёрюню къуйругъун да юзюп, кёкге алып кетгенди. Бёраз учуп бара, кёкде Чиллаякъгъа тюбегенди. - Ы, маржа, Чиллаякъ догъурамы узун бурнунг бла теш да, желин бир бошла, ансы бу хужулукъ догъура мени айгъа уруп, жагъады! - деп жалыннганды. - Угъай, тешерик тюйюлме! - дегенди Чиллаякъ. - Нек сора? - деп, типиски этгенди Бёраз. - Былтыр балаларымы ашагъан сен тюйюлмю эдинг?! - деп, бурнундан да бир къабып, Чилла-якъ учуп кетгенди. Бёраз къычырыкъ этип жилягъанды. Тюбшден къарап тургъан Къоянчарчыкъ Бёразгъа жан аурутханды да, садагъына окъ салып, атханды. Атханды да, бёрюню тюз догъурасна ургъанды. Догъурасы чёге, бёрю да эне тебрегенди. Догъурасы терк чёкген болур эда - Бёраз ол къызыуу бла келип, куртха кёмюлгенди. Къоянчарчыкъ, тартып Бёразны куртдан чыгъаргъанды, элтип от жагъагъа олтуртханды. Бёраз эс тапхандан сора, Къоянчарчыкъ анга азыгъындан да къапдыргъанды. Сора: - Бёраз, сен бизге тийгенни къоярса, не да аман сагъатлы этеме! - ден тохтагъанды. - Къойдум, Къоянчар, къойдум! - деп жилягъанды къылыкъсыз бёрю. - Къойдунг эсе, бар! - деп, къыстап ийгенди къоянчыкъ Бёразны. - Энди, хата этип, къолума тюшсенг, аяп къоймам. Бёраз, жанын алып къачып бара тургъанлай, аллына Тюлкюнай чыкъгъанды. - Кимден къачып бараса, э жарлы, былай?! - деп соргъанды Тюлкюнай. - Къой-къой-къой-къой, мен бир азапдан къутулуп келеме да, бир палахдан, сен тюшюнгде да кёрген болмазса аллай къыйынлыкъ! Къой, сурама, эгечим! - деп дыбылдырагъанды, ахы къуругъан Бёраз. - Биягъы кесинги кимге эсе да алдатып келесе, тоба! - деп тохтагъанды Тюлкюнай. - Кёзюнге не кёрюннгенди бу жол а?! - Кёзюме кёрюннгенни кёрюрге сюе эсенг, келген ызым бла жагъагъа бар! - деп, къачып кетгенди Бёраз. - Мен маржама муну былай алындыргъан ким эсе да, бир кёрмей къойсам! - деп, Бёразны ызын тутуп, Тюлкюнай суу бойнуна келгенди. Келсе, Къоянчарчыкъ, олтуруп, отха жылына тура. - Эй, Бёразны алындырып ийген сенмисе?! - деп соргъанды Тюлкюнай узакъдан. - Менме, Тюлкюнай! - дегенди Къоянчарчыкъ. - Дауунгму барды? - Бош кюлесе, узункъулакъ, къоркъакъчыкъ! - Бёраз да алай жырлай эди. - Сен аман да ненге базына болурса былай?! - дегенди тюлкю, хиликкя этерге кюреше. - Не узакъдан сёлешесе, отжагъагъа кел, - деп кюлгенди Къоянчарчыкъ. - Базгъан а, акъылы-ма базама! - Бир кёргюзтчю да акъылынгы! - дегенди Тюлкюнай. - Ма, кёр! - деп, мыдых тюбюнден бишген картох чыгъаргъанды. - Ма муну ичиндеди акъылым. Суууса оюм эталмайды да, къыздыра-къыздыра туруучума. - Сора акъылынг андады? - Хау, ма бу картох ичинде. - Суууса оюм эталмайса да? - Къара бу теличикге! Акъылынг буз таш болуп къалса, къалай оюм этериксе?! Тюлкюнай андан кёп сора турмай, чаба келип, картохну къабып къачханды. Алай, аузун къылыкъсыз кюйдюрюп, ёрге-энишге жорта, ачы жилягъанды. - Ой-ой-ой! Къуууруп къойду да акъылынг тилими! Ой-ой-ой, ёлеме, ёлеме, бир мадар эт! - деп жалыннганды ол Къоянчарчыкъгъа. - Къар аша, къар аша! - дегенди Къоянчарчыкъ, аны амалсызлыгъын кёрюп. Сора юйюне элтгенди да, кырдык дарман берип, Тюлкюнайны алай ашыргъанды. 3. КЪОЯНЧАРЧЫКЪНЫ БАЙМАКЪ-АЯКЪ АЮБ БЛА ТУТУШУ Къар эрип, жер кёгергенди. Бир кюн Баймакъ-аякъ Аюб: - Къоянчарчыкъ, ол кюн тенгими нек жилятхан эдинг? - деп, Бёразны какасындан тутуп, арбазына кирип келгенди. «Энди уа не хадагъа?!» - деп къоркъгъанды Къоянчарчыкъ. - Бёразны башын тешгенсе, къуйругъун юзгенсе. Не дертинг бар эди мынга?! - деп ёкюргенди Аюб. - Ашайма деп тохтаса, башын тешген угъай, жаргъан да этерсе, тейри! - Къоянчарчыкъ къоркъуп жарамазны иги биле эди. Жюрекчиги «дып-дып» эте турса да, таукел сёлешгенди. - Бёраз ач эди сора уа, чапмай не этерик эди?! - Чапды эсе, тапды! - дегенди Къоянчарчыкъ. - Мен а, тойгъандан къарнымы кётюралмай айлана болурма, хау! Кёресе да къарным ичине къатып тургъанын. Энди, ачма деп, мен сизни ашаргъамы керекме? Алай керек эсе - бусагъат! - деп, Къоянчарчыкъ къамасына жабшханды. - Къайсыгъыздан башлайым-м-м! - Къарачы сен муну гынттысына! - деп ачыуланнганды Аюб. Бёраз а: - Кел, кетейик, Аюб, бир палахха къалгъынчы, - деп къалтырагъанды. - Бош къычыраса манга, Баймакъ-аякъ. Киши эсенг, кел, тутушайыкъ, угъай дей эсенг а - атышайыкъ! Деп, батыр-батыр сёлешгенди къоянчыкъ. Бу жол Къоянчар улу Къоянчар Баймакъ-аякь Аюбну керти ачуландыргъанды. Дауургъа агъач халкъы жыйылгъанды да, гюрен олтуруп тохтагъанды. Агъач талада тутуш башланнганды. Баймакъ-аякъ Аюбну хыйля этип хорламаса, Къоянчарчыкъны ёзге амалы жокъду. Аюб тутама дегенлей, Къоянчарчыкъ аякъ ортасы бла ётюп кете да, арт жанындан табан тийире; Аюб ары бурулгъанлай, бери ёте да, табан жетдире, иги кесек кюрешгенден сора, Къоянчарчыкъ Аюбну артал да онгсуз этгенди. Сора, секирип, имбашларына миннгенди да, Баймакъ-аякъны къулакъларындан тутуп тохтагъанды. Агъач халкъы къууанчын жашырмай эди: къычыра эди, сызгъыра эди, тепсей эди. - Къоянчарчыкъ, атышып да бир кёрейик, - деп тилегенди Аюб, хорлатып къойгъанына ичи кюе. - Да сюе эсенг атышхан да этейик! - дегенди Къоянчарчыкъ, Аюбну имбашларындан секирип тюше. Борсукъ улу Борсакъ экисине да бирер садакъ, жюзюшер да окъ бергенди. Бергенди да "Баш-лагъыз!" деп буюргъанды. Уллу айыу гитче къоянчыкъгъа къалай тийдираллыкъ эди! Хар атхан огъу терсине кетип тургъанды. Гитче къоянчыгъ а уллу айыуну, марамай атса да, ура эди. Бир кесекден Баймакь-аякъ Аюб кирпиге ушагъанды да къалгъанды. Къоянчарчыкъны хар атхан огъу Аюпну терисинден ёталмаса да, ачытхан а эте эди. Алай айну ачыгъандан угъай, ачыудан жиляй эди. Макъачыкъ да элгендириучю къоянчыкъ аны - агъач иесин - бедишлик этап къойду да. Агъач халкън кьууанч эте эди: Баймакъ-аякь Аюб кёплени жанына тайгенди, кёплени ачытханды, кёплени жилятханды. «Алай керек эди анга! Энда акъыл жыяр!» - деп, кёл кенгдаре эдиле ала. «Аперим, Къоянчар улу Къоянчар» - деп къычыра эдиле. - Махтау санга! Баймакъ-Аякъ Аюб, уялгъандан жерге кирлик болуп, тёгерегине къаш тюбюнден къарагъанды. Бёразны излеп къарай эди Аюб, алай жокъ эди Бёраз: ала тутуша туруп окъуна къачхан эди ол. Аюб баш тёбен болуп келе, Тюлкюнайгъа тюбеп, абызырагъан окъуна этгенди. Тюлкюнай Аюбну жапысын кёрюп, анга да Къоянчарны "таягъы" тийгенин ангылагъанды: «Менден сора да бар кёреме узункъулакъдан ачыгъанла, - деп, кёлю бир кесек чёкгенди. - Аюб, ой Аюб, ханыбыз, жюйюсханыбыз, санга уа не болгъанды, ким къарыу этгенди санга уа? Оу мен жарлы, мен а санга тарыгъыргъа келе эдим биягъы Къоянчарчыкъдан! - деп сынсыгъанды ол. - Сен а, тюгюнг сайын бир окъ тийип, ёле тураса да. - Эй, эгешчигим, жиляй турма да, бу окъланы теримден теркирек чыгъар. Ай, какам тийген-ни къой, тырнагъым илинсе окъуна жагъарыкъ эдим мен аны ташха! - деп сёлешгенди Баймакъ, кесин жапсарыргъа кюреше. Тюлкюнай Аюбну терйсинден садакъ окъланы бирем-бирем чыгъаргъанды, жараларына дарман да салгъанды. - Ай, сау къалгъын, сен болмасанг манга жан аурутхан чыкъмады да, таланнган. Бёраз тенгим окъуна, мени къоюп, къачып кетгенди. Тохтасын бир, тюбемей ол да турмаз, унутуп а мен да къоймам! - деп жаныгъанды Баймакъ-аякь Аюб Бёразны. 4. АСЛАНБЕКНИ СЫБЫЗГЪЫСЫ - Къоянчыкъма, къоянчыкъ, Кишиге баш урмайма! Тюйюлме мен къоркъакъчыкъ, Мен къалтырап турмайма! Къоянчарчыкъ кесине бу махтау жырчыгъын да айта, агъач ичи бла кетип баргъанлай, бир аугъан терекни кёрюп тохтагъанды. Ол ауур терек тахаран* терекчикни жерге бюгюп тура эди. Байханатны быхыларындан иги да тоюп келген Къоянчарчыкъ чапыракъла тюбюне кирип, татлы жукълагъанды. Ол да алай татлы жукълап тургъанлай юсюне, ачдан къутуруп айланнган Бёраз чыгъып къалгъанды: «Къоян этден бир иги тояйым!» дегени бла тенг Баймакъ-аякъ Аюб аны, жалкъасындан тутуп, ёрге хыны алгъанды: - Тутулмаз эдинг да! - деп къжырагъанды ол. - Аюб, сабыр эт, маржа, - деп жалыннганды Бёраз. Сора кёзю-къашы бла жукълап тургъан къоянчыкъны кёргюзтгенди. Татлы къабынчыкъды да! - деп къууаннганды Аюб. - Алай ол хайырсыз Къоянчарчыкъгъа бир бек ушайды: сакъ бол, маржа. - Хоу бир да, Аюб. Аны жегейчиги къара эди. Кеси да... - Тут, сора, тут! - деп бёлгенди Аюб Бёразны сёзюн, - Ачдан ёле турама, къымылда, шуёхум! ____ *Тахаран - бамбук. Аюб келгенде окъуна уяннган эди Къоянчарчыкъ, кёзлерин ачаргъа къоркъуп тура эди ансы. Алай аланы ушакъларын эшитгенден сора Къоянчарчыкь биягъы батыр болгъанды. - Аюб, агъач иеси, не къаты къычыраса, мени иш да уятдынг, - деп, Къоянчарчыкъ керилгенди, созулгъанды. - Бир татлы жукълап тура эдим да, къоймадыгъыз, хайрсызла! - деп тырман да этгенди. Бёраз бла Аюб сейир-тамаша болгъандыла. Сора: - Къоянчар улу Къоянчарчыкъ жууугъунг иш а боламыды? - деп сагъайгъандыла экиси да. - Болмай а! Эгиз къаршдашчыгъымды Къоянчар! - Къарындашчыгъынгды сора, - дегенди Аюб къюркъаракъ. - Къалайды саулугъунг-эсенлигинг, жюйюсхан Аюб? - деп Къоянчарчыкъ айыуну жюрегине бал-жау жакъгъанды. Бёразны уа нек да эслесин. Бёраз ачыудан атылады, жарылады, этер амалы уа жокъ. - Кесинг а къалайса? - Сау бол, ашауум игиди. Энди андан да иги болур деп турама. - Ол иги дегенингден манга да бир кесекчик берсенг а! - деп тилегенди Баймакъ-аякъ Аюб. - Манга да! Манга да! - дегенди Бёраз да, андан ары тёзалмай. - Да жаныуарла патчахы Асланбек манга бир сыбызгъы бергенда да, аны сокъсанг - умутунг аллынга келип къалады. - Шуёхчугъум, манга бир кесек согъаргъа къоймазменг? Бугъа умутум; барды да, аллыма келип къалса, игилигинги ёмюрде да унутмам. - Мен да унутмам игилигинги! - дегенди Бёраз да. Къочхар умутум барды да, аны манга къыз-гъанма. - Да Асланбек билсе, чамланыр. Ол сыбызгъысын манга аманат этгенди. - Сыбызгъысын сокъгъаныбызны къайдан билликди да ол? - дегенди Аюб, шыбырдап, - былай-да тюйюлдю да кеси. - Биз тауушсуз сокъсакъ, эштирик тюйюдю ол, - дегенди Бёраз да. - Охо сора, - деп Къоянчарчыкъ экисин да, ол ауур терек басып тургъан тахаранны кёргюзген-ди. - Ма буду Асланбекни сыбызгъысы. Энди тиллеригизни ма былайгъа сугъугъуз, - деп, тахаран терекни жарылгъанын кёргюзтгенди. - Сугъугъуз да, жел къымылдап башлагъанлай, акъырын юфгюрюп тебрегиз. 0л сагъатда не умут этсегиз да, аны табарыкъсыз. Жел къымылдагъынчы сыбызгъы согъаргъа жарарыкъ тюйюлдю. Мен жел чакъырып келейим, сиз а хазыр болуп туругъуз. Къоянчарчыкъ, чыгъышха айланып, жел дууасын айтханды: «Чып-чып-чып-чып, къаз-къаз-къаз-къаз»,- десем да, Чакъыргъаным тауукъ тюйюл, къаз тюйюл. - Жел анасын чакъырама чыгъышдан, Боран этап, бери жетсин бусагъат. Ол агъачны, тенгизнича чайкъалтсын, Чёп башынлай ийилтсин ол къайынны». Алайлай жел кётюрюлгенди. Къалын агъач, тенгизча чайкъалгъанды. Жарылгъан тахаран а Аюбну, Бёразны да тиллерин ачы-ачы эзгенди. Баймакъ-аякъ Аюбну къычырыгъы, ёкюре тургъан боранны окъуна къоркъутханды. Алай кеч эди: Аюб да, Бёраз да, тил къыйырларын юздюртюп, ол ачыулары бла бир бирлерине чапхандыла. Къоянчарчыгъ а, тюз олсагъатда этген жырчыгън да айта, ойнай-кюле, юйлерине кетгенди. Ма ол жырчыкъ: Барды мени эсчигим, Акъылым да аз тюйюл. Бек кючлюме кесчигим, Манга пил да баз тюйюл! Къоянчарчыкъ махтанмазгъа айтхан эди, алай бу жол биз анга айып этмейик, охо да? ИШЛЕРГЕ СЮЙГЕН ГУТЧАЧЫКЪ БЛА ОЙНАРГЪА СЮЙГЕН КИШИУЧУКЪ Чин жомакъ Ойнаргъа Сюйген Кишиучукъ Ишлерге Сюйген Гутчачыкъгъа келгенди да: - Кел, Жагъа Тюзге барып, чюйге ойнайыкъ, - дегенди. - Да мен терек орунчукъла къаза турама сора уа, - дегенди Ишличик. - Нек къазаса да?! - Алма терекчикле орнатырыкъма. - Терекчикле орнатырыкъмамы? Да нек орнатаса да?! - Юч жылдан терекчиклерим алма этерле, биз а, бал татдырып, ашарбыз, - дегенди Ишличик. Ойнаргъа Сюйген Кишиучукъ, чапханын бузмай, юйлерине баргъанды. Баргъанды да, терек орунчукъла къазып башлагъанды. Къаза-къаза келгенди да, эрикгенди. «Юч жыл, ол асыры кёпдю!» - деп, кюрегин да алып, ойнаргъа кетип къалгъанды. Юч жыл озгъанды. Ишлерге Сюйген гутчачыкъ кюз артында къызыл бишген уллу, татлы алмала жыйгъанды. Ойнаргъа Сюйген Кишиучукъну да чакъырып, къызыл бишген, уллу, татлы алмала бла сыйлагъанды, анга юлюш да чыгъаргъанды. Ойнаргъа Сюйген Кишиучукъ: «Юч жыл мындан алгъа мен да, эринмей, алма терекчикле арнатсам эди, Ишлерге Сюйген Гутчачыкъгъа былай сукъланмаз эдим», - деп, бек чогъеж болгъанды. Жаз башы жетгенди. Биягъы Ишличик терек орунчукъла къаза тургъанлай, Ойнаргъа Сюйген Кишиучукъ келгенди. - Кел, Жагъа тюзде бир кесек ойнап келейик, - дегенди. - Заманым жокъду, Ойнаргъа Сюйгенчик: кертме терекчикле орнатыргъа керекме, - дегенди Ишлерге Сюйгенчик. - Бошасам, бара-барырма. Ойнаргъа Сюйген Кишиучукъ юйюне чабып кетгенди да, терек орунчукъла къазып тебрегенди. Къаза-къаза кетгенди да, эрикгенди. - Юч жыл, ол асыры кёп тюйюлмюдю? Айхай, кёпдю! - ойнаргъа кетип къалгъанды. Биягъы юч жыл озгъанды. Ишлерге Сюйген Гутчачыкъ кюз артында терек бахчасында саппа-сары, таппа-татлы, шатык бишген кертмеле жыйгъанды. Сора, Ойнаргъа Сюйген Киштикчикни да чакъырып, саппа-сары, таппа-татлы, шатык бишген кертмеле бла сыйлагъанды, анга юлюш да чыгъаргъанды. Ойнаргъа Сюйген Киштикчик биягъы: «Юч жыл мындан алгъа мен да, эринмей, кертме терекчиклеорнатсам эди, Ишлерге Сюйген гутчачыкъгъа былай сукъланмаз эдим, - деп, бек чогъеж болгъанды. - Келир жыл мен да терек бахча орнатмай къоймам!» - деп къаст этгенди. Жаз башы жетгенди. Ишлерге Сюйген Гутчачыкъ бахчасында кюреше тургъанлай, Ойнаргъа Сюйгенчик келди. -Энди уа не кюрешесе? - дегенди ол. -Энди уа хаюа терекчикле орнатама. Юч жылдан терекчиклерим хаюа этерле, уллу, шатыкъ хайыула. Биз а бал татдырып ашарбыз, - дегенди чомарт Ишличик. Ойнаргъа Сюйген Киштикчик юйюне чабып кетгенди да, терек орунчукъла къазып тебирегенди. Къаза-къаза кетгенди да, биягъы эрикгенди. «Хайыуа ашамай а кечиналмам!» - дегенди да, ойнаргъа кетип къалгъанды. Биягъы юч жыл озгъанды. Ишлерге Сюйген Гутчачыкъ тогъуз жылны ичинде уллу терек бахча ёсдюргенди. Ойнаргъа Сюйген Киштикчиг' а жангыз терек да орнаталмагъанды. Энди орнатырыкъ эсе да, къарт, къарыу-суз болгъанды. Алай Ишлерге Сюйген Гутчачыкъ Ойнаргъа Сюйген Киштикчикни (энди ойнаялгъан да эталмайды ол) унутуп къоймайды: хар тирлик жыйгъаны сайын, бир иги юлюш чыгъарып, кеси элтип бериучюдю анга. Энди ангылагъанды Ойнаргъа Сюйген Киштикчик жашауу сырафына кетгенин. Алай кеч ангылагъандан не файда? АКЪ-ЖЕГЕЙ Ёзбек жомакъ Чырпылы талада бир къоянчыкъ жашагъанды. Аны аты - Акъжегейчик эди. Алай анга "Жагъынлычыкъ" деп къойгъан болмаса, тюз атын киши да айтмагъанды. Некми дейсе? Жагъынлычыкъ, къылыкъсызчыкъ эди да - андан! Чырпылы талада кеси кибик жокъ суннганды ол. Аллай кючбюсюреучюк эди кесчиги. Бир жол атасы Акъ-Жегейчикге базардан бир жууаш эшек сатып алгъанды. Ол эшекни гылнучугъу да бар эди. Кюнлени биринде Акъ-Жегейчик, жууаш эшегине да минип, кеси жангыз къонакъгъа тебреган-ди. Атасыны къарындашы Чыгъаналы къолну бирси жанында жашай эди да, ары чыгъанала ичи бла барыргъа керек эди. Чыгъана агъачда уа юч тюлкю юйюр жашагъанды: Тюлкюс, Тюлкюнай, сора жашчыкълары - Тюлкюнак. Аны къоянчыкъла бары да биле эдиле, Акъ-Жегейчиг а билей эди. Некми дейсе?! Билирге сюймей эди да - андан! Жолда аллына тюбегенлеге: - Мен ата къарындашыма къонакъгъа барама! - деп махтаннганды. - Кесинг жангыз жолгъа бош чыгъа эдинг, - деи эдиле, - Тюлкюс тутар да къояр. Алай Акъ-Жегейчик, ким не десе да, къулакъ этмегенди, жол нёгер да сакъларгъа унамагъанды. Некми дейсе?! Къылыкъсызчыкъ эди да - андан! Акъ-Жегейчик жыр айта, жоргъа гылыучукъ а къонгуроу таууш эте, Чыгъалалы къолгъа киргендиле. Анда уа, айтханымча, юч тюлкю жашагъанды: Тюлкюс, Тюлкюнай сора - Тюлкюнак. Ала, кюмюш къонгуроучукъну тауушун эшитип: - Жагъынлычыкъ келе турады! - деп къууаннгандыла. - Эшек мени, - дегенди Тюлкюс, - Отунга бар турлукъма! - Гылыу мени,- дегенди Тюлкюнай, - Базаргъа бара турлукъма! - Къоянчыкъ а мени, - дегенди Тюлкюнаг а, - Кийимчиклери бир омакъды! - Сыйргъанмы этериксе, урлагъанмы? - Деп, сынап соргъанды атасы. - Алдагъанмы этериксе, тилегеми? - Деп сынап соргъанды анасы да. - Алдарыкъма да урларыкъма, Кийиз чарыкъчыкъларын къапларыкъма. Сары кёлекчигин, Къызыл кенчекчигин да кесим киерикме, Къалпакъчыгъын а сызып иерикме: Ол жекбаш кийген къалпакъ Манга керек тюйюлдю! - Аны бодуркъу кийсин! - деп, созуп-созуп, жырлагъанды. Жагъынлычыкъны уа, башына келлик хатадан хапары жокъ - бара-кете, бара-кете агъач арасына жетгенди. Арыгъан гылыучукъ артхадан-артха къала, къонгуроучукъ да тунакы эшитиле башлагъанды. Тюлкюсге кереги да ол эди: терк окъуна гылыучукъну бойнундан къонгуроучукъну алгъанды да, жетип, жууаш эшекни къуйругъуна такъгъанды. Гылыучукъну уа, къулагъындан тутуп, уясына алып кетгенди. Акъ-Жегеичик, къонгуроу таууш эшитип баргъанына, гылыучукъ ызындан келип тургъан сунуп эди. Бир заманда Акъ-Жегейчикни аллына Тюлкюнай чыкъгъанды да: - Кесинг жангыз къайры ашхы жолгъаса, Акъ-Жегейчик, - деп соргъанды? Акъ-Жегейчик:«Гылыучугъуму алып кетмеге эди бу хайырсыз" - деп ызына къараса - жоргъачыгъы жокъ. - Гылыучугъум тас болуп турады да! - деп жилягъанды ол. - Жиляма, жашчыгъым, жиляма, - дегенди ариу тилли Тюлкюнай. - Гылыучугъунг, арып, артха къалгъанды ансы, тас а болмагъанды, чап да, сюрюп кел. Мен а эшегинги тутуп турайым. Акъ-Жегейчик кезден таша болгъанлай, Тюлкюнай эшекге минип, жортуп кетгенди. Жагъынлычыкъ, гылыучугъун тапмагъандан сора, ызына къайтып келгенди. Келгенди да эшегин да тапмагъанды. Сора аны ичине къоркъуу киргенди: "Кесими да тас этип къойгъунчу, бу агъачдан чыгъаргъа керекме», - деп, чабалгъанын чабып тебрегенди. Суусап къысхан Акъ-Жегейчик, суу ичерге тохтагъанды. Тохтагъанды да, жиляй тургъан тюлкючюкню кёргенди. - Нек жиляйса, тюлкючюк, санга уа не болгъанды? - деп соргъанды ол. - Да жилямай не этейим? - дегенди Тюлкюнак, - анам алтын ахча берип, базаргъа ийген эди да, мен а ахчамы суугъа тюшюрюп къойгъаима. Юйге не айтып барлыкъма энди? Анам урушурукъду, атам тюерикди: ой-ой-ой! -Къой, жиляма, тюлкючюк, жилягъандан санга келлик жокъду, андан эсе бир мадар этейик, - деп жапсаргъанды аны Акъ-Жегейчик. |