Ahmad SILPAĞAR
ALANHAZAR SIRI:
NAWRUZLA, SILPAQ-ERLE, TAMĞALA
Köb zamandan beri ana tilibizde tarih kitab basmalanmağan sebebli
ana tilin em millet tarihin süygenlege sawğa eteme. Kitabda
qaraçaymalqar halqnı tarihinde em folklorunda atları qalğan cigitleni
üsünden tuqum tarih haparla em cırla bardı. "Qaraçay, Kavkaz,
Nawruz, Sılpağar, alan, hazar, kuman" em başha eski sözleni al
mağanarın açıklağanma. Kitabha "alan" bla "bars" sözle bir
mağanası bolğanına dalille em başha köb cañı bilgile salğanma.
Qaraçayda ullu tuqumlada bir adamnı üç türlü atı (atawul, tuqum,
qawum) bolğanına uşatıb alan, kuman, hazar qawumla da bir türk
üyürnü atları bolğanına dalil makalele qoşhanma. 1942c Qaraçaynı
birleşgenini üsünden da tintiw makale bardı. Kitab Stavropol' krayda,
Nevinomıssk şaharda 2010 c basmağa urulğandı. Kitabnı latin
hariflege burub internetge salama. Latin hariflege burğanda
halatları barmıdı-coqmudu qarab-tüzetib küreşmeyme. Latin
versiyasın programma etgendi. Kiril harifli versiyada 284 beti
bardı. Latin harifli versiyada kitabni 251 beti bardi em başlanı
atlari başha betlege tüşgendi.
ISBN 978-5-89571-184-2 3
3
BÜTEW BAŞLARI
"UYAT ETDİ BUĞARĞA..." 1-Çİ KİTABNI BAŞLARI
AL SÖZ 7
Kitabnı baş inneti 8
XVIII-XIX ömürleden qısha bilgile 12
Kitab başlamı 12
Hasawka uruşnu tarihine qoşaqçıq 17
Tawlada qazawatnı lağımları 19
Qaraçayda buruñu askerçini uşkok keregi 20
Ot etiwnü amalı- hazırlaw qullanımı 22
Sapın etiwnü amalı - hazırlaw qullanımı 23
CANDAR 25
Qısha tarih bilgi 25
Kerti cigitlik 26
Candar cırnı beş versiyası 28
Candar (4-çü versiya), Özdenlanı Abuglaliyni versiyası 31
Candar (5-çi versiya) 37
Cañılıçlanı tüzetiw 43
Cır versiyalanı eseblemeleri em Labağa col uzunluğu 48
Candarnı cigitlik etilgen cerini üsünden ahır oyum 50
DOMMAYÇI, GABİY, BİYBOLAT 52
Dommayçı (Canukgu) 52
Dommayçını cawu- Canbolat 53
Canıbek (Gabiy) 56
Dommayçı bla Gabiyni Ulowları bla qazawatları 58
Biybolat 61
DEBOŞ BLA BARAQ 64
Deboş 64
Gapay bla Deboşnu cortowlları 67
Baraq 69
"Baraq" cırnı eki versiyası 74
GAPALAW 77
Gapalaw cırnı üç versiyası 80
TOHTAR BLA ANI CAŞLARI 82
Tohtar 82
Beşbaş-Zekeriya 84
QANDAWUR-ULU SOLTANÇIQ 92
Qandawur 92
Qandawur söznü burun mağanası 93 4
4
Qandawurnu Akbilek-Adiüh qalası 94
Soltançıq 94
Suratnı üsünden em Çıraq Sırtına deri tarih 95
Çıraq sırtında oqlatıw 99
QOŞAQLA 105
"ALANHAZAR SIRLARI" 2-Çİ KİTABNI BAŞLARI
ALANHAZAR SIRI: sılmaq bıçaq-sılpaq er 109
Tiyre 109
Sılpağarları N.G.Petruseviçni* 1868-72c. tizmesinde 111
N.G. Petruseviçni tizmesi tolu tüyüldü 112
Sılpağar atawulla (Temircandan) 113
Sılpağarladan çıqgan tuqumla 115
Atawulla tışında üzükle em üydegileni sanı 116
Qarnaşlanı tipleri/sıfatları 119
Sılpağarmı oğese Zul'fukarmı? Sılpaq er! 121
Tilleden şağatlıqla bla ülgüle 123
Oktyabr' İnkilabha deri hacile 126
Zul'fakar-Sılpağar atdan quralğan türk-musliman tuqumla 127
ALANHAZAR SIRLARI: tuqum-qawum-millet ayırğan tamğala 130
1. Qartcurtda taş ilkiçle 130
2.Nawruz, nawruzla em tamğaları 134
2.1. Nawruz-Sılpağar tamğanı tarihi 138
2.2. Nawruz söznü mağanası 138
2.3. Curtubuzda toğay tamğanı eskertmeleri 141
2.4. Gunnu-gunman tamğa Nawruz tamğanı allı 142
3. Altuç culduznu quramı-alanhazar tamğa 144
3.1. Altuç culduz- «mogendavid» culduzu 145
3.2. Evropa aksüek tuqumlada altuçlu culduzla 149
3.3.Hazarladan saqlañan qaraçaymalqar atla em tuqumla 154
4. Qarça culduzu em Nawruz-Sılpağar al tamğası 156
4.1.Nawruz-Sılpağar tamğalanı türleniwleri 160
4.2. Gunman, gunalan tamğalanı üsünden 161
ALANHAZAR SIRLARI: gunman, alan, hazar, balqar, qaraçay 164
I. Gunman, alan, hazar, balqar, qaraçay –bir tuqumlu millet 164
1.Gunnu-Kuman 164
2.Alan 165
3. Bars-Barsil 169
4. Hazar 173
5. Bulğar/bolğar/bolkar/malqar 174
6. Ullu Qaraçay em Gitçe Qaraçay 175
II. Alanhazar 181 5
5
2.1. Gunalan em alanhazar tamğala 183
III. Burun türk üyürle quralıwnu küzgüsü: qaraçay camağatnı
atawul-tuqum-qawum quramı
184
1.Bir cañız qawumda burun ata-baba tuqum atlarıbız 186
2. Malçılıq turmuşda türleniwle aqırın bolğanıça adetle da
aqırın türlenedile
188
3. Eski üyürleni atı tuqum atdan em adam atdan bola turğandı 189
Qaraçay millet komiteti em Qaraçay Oblast-(QO) Unutulğan
em taşa tarih
192
1.Birleşgen ese-birdi! 192
2.Birleşgen Qaraçay Oblastnı tarihin caşırmazğa tergewle bla
bilgile
193
3. Nemçala bla ketgen alanlanı sanı 195
4. Kollaborant Qaraçay Oblastnı bir rayonunda ölüm bla
boşalğan antisovet etimleri
196
5. 20 miñlik rayonda cañız bir antisovet sermeşiw 197
6. Qaraçay millet komitetni al quramı 199
7. Narsanada Oraza bayram 201
8. Ullu Qaraçay bla Balkariyanı (Gitçe Qaraçaynı) 1942c.
birleşiwü
202
9. QO-nı 1942c. avgustda -1943c yanvarda tarih künleri
(hronologiyası)
204
10. Çerek tragediyası em genotsidi 206
V. Ahır söz 210
"AÇIQLAMALA" ÜÇÜNÇÜ KİTABNI BAŞLARI
"AÇIQLAMALA" 214
1. Sır 214
2.Manqurt 215
3.Tarih sanawnu üsünden 218
4. Orfografiyanı üsünden 218
5. Ullu 222
6. Atawul/atawl, tuqum, qawum, üyür, millet 222
7. Qabaq 224
"UYAT ETDİ BUĞARĞA..." 1-çi kitabnı açıqlaması 227
AL SÖZ 227
XVIII-XIX ömürleden qısha hapar 229
CANDAR 234
DOMMAYÇI, BİYBOLAT, GABİY 239
BARAQ BLA DEBOŞ 241
GAPALAW 246
TOHTAR BLA ANI CAŞLARI 247 6
6
QANDAWUR ULU SOLTANÇIQ 248
"ALANHAZAR SIRLARI" 2-çi kitabnı açıqlaması 253
ALANHAZAR SIRI:sılmaq bıçaq- sılpaq er 254
ALANHAZAR SIRLARI: tuqum-qawum-millet ayırğan
tamğala
258
ALANHAZAR SIRLARI : gunman, alan, hazar, balqar, qaraçay 260
Qaraçay millet komiteti em Qaraçay Oblast - (QO) 268
Ahır söz 269
TARİHLENİ KARTALADA BELGİLEMESİ 271
BİBLİOGRAFİYA (qaynaqları ) 279