2011 c. martnı 3 "Qaraçay” Gazet 6. Bette ¹ 16-17 (10 431) 

Semenlanı İsmail tuwganlı — 120 cıl 

Meni bu tizginlerim Semenlanı Cırçı İsmailnı emda anı ulanı fahmulu poet Azretni üslerinden- dile. Anı kibik İsmailnı qızlarını üslerinden da esimde bolgan zatlanı sagınırgadı mura- tım. Men alaga közüw kö- züwü bla coluga-tübey turganıma, talay aythan zatların cüregime, kö- lüme alganıma quwana- ma. Anı sebebli kesimi  da nasıblıga sanayma. 

Cırçı İsmailnı atası  Unuh haci dinñe tamam beril- gen, arabça teren bilimi bolg- an kişi bolgandı. Kesi da hal- qda atı aytılıb turgan cır- çını – Semenlanı Qalturnu – tuwdugudu. Halqda ertdeden cürügen haparga köre, anı üsünden söz barsa: «Ol haci şıyıhdı, bilgiçligi da bar- dı…» - degendile. Köb kere Kya- bada bolgandı, em artda barganında, ahır tılpıww anda  tohtab, ol sıylı cerde ası- ralgandı. Aytıwdan, İsmail- nı qart atası bla anı atası- nı qabırları Sawd Arabiyada bir cerdedile. Candetni tö- ründe bolsunla. Uçkulançı qartla ozgan ömürnü 70-çi cıllarında aytıwçan edile – cırçı İsmailnı atası, kel- betli, süekli, sabır, sawluqlu, kirsiz-taza adam bolganın. Dagıda tabigat bergen darad- jasına köre, Ullu Qaraçayda Unuh haci türlü-türlü qıy- ın awruwladan köbleni quthar- gandı. Mülkleri urlanñan- laga guduçula tabıllıqları bla tabılmazlıqların ol amanlıq qaçan, qayda, qa- lay açıqlannıgın, rıshı iesini qoluna ne bolumda, qallay tuqum tüşerigin da aytalgandı. Ol darman hansla- nı igi bilgen usta bolgandı, ala bla türlü-türlü awruwla- dan bagıb, milletden büsü- rew, razılıq alıb turgandı. 

Allay aqıllı, demeñili, adebni-namısnı qatı saq- lagan ataladan köçe kelgen aşhı tawlu şartları bolgan ogurlu üydegide tuwgandı Qaraçaynı em fahmulu poeti Cırçı İsmail. Ol gitçele- ginden oguna bek esli, seyir sabiy bolganın tanıthandı. İsmailnı maqamla quraş- dırırga da añısın burgan, tabigat bergen fahmusun açıqlagan a zikir maqam- la bolgandıla. 

Men Qaraçay şaharda insti- tutnu 2-çi kursunda oqugan közüwlede tepsew krujokga cü- rüb, Çomalanı Candıwnu baş- çılıgı bla tepsey edim. Kün- leni birinde (bayram kün bolur edi deyme) şaharnı ara mayda- nında biz, studentle, qurag- an «Şohluq» atlı tepsew an- sambl konsert berib, sahnadan tüşebiz. Talay tepsewnü tepse- genibiz sebebli arıgan da, terlegen da etgen edik. Bizden sora  hor talay cırnı cırladı.   Alayda «Miñi Tawnu» cırlarga meni çıgardıla, hor da, süelgenle da ejiw etdile. Cırnı ayagında men, bar- maqlarımda süelib, bir qız- çıq bla tepsey, anı tögerek bura kelib, cañızga bardım. Hordagıla qatı hars urdula. Qaragan camagat da, razı- lıgıın bildire, aña qoşul- du. Konsert boşalıb, tepsegen- le, cırlaganla, nazmu oqug- anla çaçıla tebregenleyikge, meni qatıma bir kelbetli aqsaqal keldi da: 

- Aperim, caşçıq, ariw cırlab, alamat tepseb, razı etdiñ. Caşawlu bol, muratın- ga cet, - deb quçaqladı. 

Tuqumumu, kim, qaydan bol- ganımı sordu. Aytdım. «Na- zmula oqurga süemise?» - deb sorganında: «Kesi da nazmula cazadı», - dedi menñe da cetdirmey qatıbızda süelgen student nögerlerimi biri. 

- Men a, ulanlarım, Semenla- nı Cırçı İsmail deb eşitgen esegiz, olma, - dedi. - Ma bılay- da konsertde cırladıla «Miñi Tawnu» üsünden cır- nı. Anı ua sözlerin, maqamın da men cazgan edim caşı- raq zamanımda. 

Zakiy qart menñe: «Azret, caşım, zamanıñ bar ese, kel, Qoban boynuna bir tüşüb, qaytırek», - dedi. «Ogaymı» derik edim, bek razı bolub, bir- gesine tebredim.  Cırçı İsmail, caş adam- ça, allımda alay tiri atlab bara edi. 

Karaçaevsk şaharnı algın- ñı eski avtostansiyasını qa- tı bla öte, biz Qoban boynuna tüşdük. Ol, alayda künorta namazın da qılıb, sora suwga cuwuq baradı. Talay  zamannı kök Qoban suwnu barganına qarab turub: 

- Meni Ullu Qaraçayda us- tazım, cır nögerim da ma bu Qoban edi, - dedi sagışlı. - Quwançlı sagatlarımda anı cagasına aşıgıb ba- rıb, şuwuldagan tawuşuna bir tıñılasam, ol tawuş men- ñe duniyanı seyirligin aça edi. Meni cüregimde da bir  ariw maqamla tuwdura edi. 

Sora men, ol maqamlanı tas etmegenley, alaga sözle izleb, quraşdıra başlawçan edim. Ol halda quralgan maqam  bla sözle bir-birlerin tabsala, esde qalıb kete edile. 

[]foto: Cırçı İsmail caşı Azret bla. 1960 cıl.[]

Köremise, ma bu quduretni- hurmetni! Nek tıñılaysa, men- ñe awazıñı bir eşitdir de- gença, Qoban kümüş mın- çaqların cagaga bürke, taşçıqlanı sildey, tolqun- ları bir-birin süre, ömür- lük cırın cırlaydı. Kök- nü, cerni da İesi Ullu Al- lahdı. Duniyanı tahsası Anı qolundadı... 

Ol sözle meni, caş adam- nı, köb zatha sagışlandırdı- la. Alayda İsmail, Qoban su- unu qol ayazı bla sılay, ariw awazı bla cırlaganı, kesi- ni, halqnı üsünden da ayt- hanları, esimde ömürlükge qalgandıla. 

Ay medet, adamnı caşawu qalay qıshadı. Ullu Ata curt qazawatdan beri cıl- lada zakiy İsmailnı carıq poeziyasına, cır baylıgı- na, Miñi Tawga uşagan miy- ik fahmusuna kesi saw zaman- da es bölünüb, tıyınşlı baga berilmegeni, literatu- rabızda ullu kemçilik bolub turadı bügün da. Sürgünde komendant rejimde, tab, hal- qıbız tuwgan cerine qay- tıb kelgen cıllada da, qar- tlıq qıshan, qarıwsuz kö- züwünde da oñlu poetibiz san etilmey qalgandı. 

Başhalaga ne ayıb, biz ke- sibiz kesibizni millet sıyı- bızga sanallıq igi zatıbız- nı, tin-innet baylıgıbıznı ayaq tübge atsaq. 

Fahmulu adamlarıbıznı kesibiz sıylay bilmesek, kim sıylarıqdı? Cırçı İsma- ilnı caşı Semenlanı Azret aythanña köre, atası qaraçaylıla Orta Aziyaga köçürülgünçülerine deri cılla- da oguna 40 zikir cazıb, alaga maqamla salıb, 5 ki- tabnı basmadan çıgargandı. 100-den aslam cañı cır da cazgandı. Qaraçayda atı- na «Cırçı İsmail» deb da anı üçün aythandıla. 

Azret kesi da atasına tıy- ınşlı caş edi, poet edi. «Alma tereginden uzaq ket- meydi» degen anı üsünden ay- tılgandı. 

Ol poeziyaga 70 cıl çaq- lını cürek cılıwwn bere, taza qulluq etgen usta nazmu- çu edi, ana tilini baylıgı, suratlaw sözü bla hayırlana bilgenin çıgarmalarında ta- nıthandı. Azretni cazganlarında, atası İsmailnıqıladaça, teren magana, sezimle, filosofiya oümla, suratlaw, caşaw hurmet bardı. Çıgar- maçılıq coluna oñ bergen, fahmusuna aşaw berib turg- an a – halqıbıznı til, din, tin baylıgı edile, desek, du- rus bolur. 

Men Semen ulu Cırçı İs- mailnı tüñüç caşı Azret- ni bek ertdeden – Karaçaevsk şaharda 3-çü nomerli  şkol-internatda oqugan közüwümden – oguna tanıy edim. Ol başha cazıwçula bla bizge kelib tübeşiwlede boluwçan edi.   Anı bla birge fahmulu po- etle Süyünçlanı Azamat, Hu- biylanı Muhammat, Batçalanı Berger, Hubiylanı Nazir, Bay- çoralanı Soslan, dagıda başhala boluwçan edile. Art- da, men institutda oqugan cıllada da, tübey turgan- bız. Ol cıllada oblastnı Cazıwçularını soüzu küçlü işley edi, caş cazıwçula- nı seminarların quray edi. Biz da süyüb cürüwçen edik alaga. Ullu sınamları bolg- an cazıwçula Bayramuqlanı Halimat, Hubiylanı Osman, Qobanlanı Hamzat caş poet- lege tañ boluşluq ete edile. Men institutdan sora cılla- da köbüsüne qral, camag- at işlede işlegenim sebebli cazıwçulanı urunuw kollek- tivle bla tübeşiwlerine az cürüy edim. Esimdedi, Urupda işlegen cıllarımda bir kün Semen ulu Azret salıb keledi da: 

«Cazıwçu qarna- şım, sen da Azret, men da Az- ret - ekibiz da Azretle. Raö- nuñda cazıwçula talay tübe- şiw bardırsaq, qalay köre- se?» - dedi. 

Qolumdan kelgenni etgen edim. Eki-üç künnü talay tü- beşiw bardırgan edik. Qa- layga barsaq da, Semenlanı Azret bek maganalı sözle ayta, nazmuların da, tab, keskin, adamla süyüb tıñılarça, alay oquy edi. 

Andan sora közüwlede eki- biz başha raönlaga da bara turganbız. Malqarda da ta- lay kere bolgan edik. Azret ogurlu adam, ulluga ulluça, gitçege gitçeça bolub, hawası kelişgen, aqıllı kişi edi (candetli bolsun). Cazıwçulanı qol cazmaların süzgen közüwlede ol da, men da, açıq söleşe, tañ işle bacarıb turganbız. Bu art 18 cılnı içinde, men Moskvada Qral Dumada işlegenim sebebli, az tübey edik, alay bolsa da Qa- raçayga kelsem, aña tüberge aşıga edim. Har tübeşgeni- biz sayın atasın sagınmay qoymaganbız. Nek desegiz, men atamdan «caşım» degen söznü eşitalmay qalganma, aña termilib ösgenme. Ol Ata curt qazawatda halqıbız köçürülgen kün - 2 noyabrda - qatı sermeşiwlede cigitlik etib can bergendi. Ol kün bizni üyürübüzge eki qat qara kündü. «Azret, sen tamam  nasıblısa, sawlay Qaraçayga  belgili fahmulu atañdan tan- sıgıñı alır üçün qalmag- ansa, desem, ol zawallı, ogur- lu ışara, «da ne başhası bar- dı, ekibizge da – Azretlege – «caşım» dey edi da», deb cu- uab beriwçen edi. 

Azret, atasını cılla bla cüregin taqır etib, kemirib turgan zatlanı sagına, hapar- la aytıwçan edi… Ol aytıwdan,  bir kün, 1963 cılda, KPSS-ni  obkomunu sekretarı Gaşokov bla oblispolkomnu predsedate- li Kardanov Cırçı İsmailnı Paşinskede Aq üyge çaqıra- dıla. Qaraçay tılmaçnı bo- luşdura, uşaq etedile. 

Oblast partiya, vlast organlanı dıgalasları ol bol- gandı: ne da etib Cırçı İs- mailnı dinden taydırıb, aña aythanların etdirirge. Alayda bargan uşaqda İsmailga ahırında birlemey-ekilemey açıq aytadıla: «Dinden ayı- rıla eseñ, kitablarıñ çıga- rıqdıla», - deb. «Dinimden kitabım üçün deb men ayırıl- lıq tülme», - deb, çıgıb ke- tedi Cırçı İsmail. 

- Atam tamam dinñe beril- gen, Allahha tolu iynanñan adam edi da, ol zamanda qul- luqçula kitabların çıgart- may, köb mıdah etgendile. 

Bir kün Azretge: «Tamada qarnaş, allay oñlu atanı üsünden bir ullu kitab cazmay qoyma, sabiy cıllarından başlab», - deyme. Ol aythanımı Azret carathan edi.   Cırçı İsmailnı Şimal Kavkaznı milletlerini arasın- da kesiça oñlu poetleni erişi- ulerinde cırlawdan horlaga- nın kim bilmeydi? İsmailnı «Aqtamaq», «Miñi Taw», «Çalqıçıq» degen cırları milletibizni altın kübüründe saqlannıq çıgarmaladıla. 

Cırçı İsmailnı fahmulu qızları Marua bla Sofiyanı azıraq köre turganlıgıma, alanı da ayaq alıwları cazı- uçuluq işde aman bolmagan- ların bileme. Alaga da cuq- gandı zakiy İsmailnı fahmu- su. Alanı literaturaga süymek- likleri terendi, cazganların oquwçula süyüb oquydula. 

Men talay cılnı alga- raqda respublikanı carıq- lıq fondunu upravleniesine tamadaga saylanñanımda,  halq folklornu ayaq üsüne  salırga, til, tin baylıqnı   aynıtırga Semenlanı İsmailnı bütew nazmu, cır haz- nasın, qarab, tintib, basma- dan çıgarırga edi muratım. Duniyaga atı belgili akade- mik D.S. Lihaçev bla kelişib, Cırçını nazmuların «Kul- turnoe nasledie» jurnalda çıgarırga, Qrımşawhal- lanı İslamnı Teberdi şa- harda muzeyin açarga, Qa- raçaynı Qadaw taşın ca- raşdırırga deb, köb aşhı onowla etgen edik bir qawum adam birigib, ogarıdan caqlıq da tabıb. Ol iş- leni qolga alıb, bir qawu- mun ete da tebregen edik. Uzay- mayın respublikada politika bolum türlendi, kesigiz bil- gença, menñe da uzaymay res- publikadan tışında işlerge tüşdü. 

Ay medet, köb murat caşaw- da tolmay qaladı. Köb tıyg- ıçla çıgadıla, onowwñu buzg- anla tabıladıla. Akademik D.S. Lihaçev (men anı bla igi şagırey edim) bizni milletni köb carsıwların igi añılay edi. Ol da awuşhandı, anı bla birge ua ol açhan jurnal da ca- bılgandı. 

Caşaw a tohtamaydı – alga  baradı. Şukur Allahha! 

Semenlanı Cırçı İsmail- nı caşawun, carıq poeziya- sın, kellik tölülege ülgüge sa- lırça bolumla da qurala tura- dıla. 

Bıyıl Cırçı İsmail tu- uganlı 120 cıl toladı. Anı tıyınşlısıça belgilerge deb respublikan daracada komitet quralıb, iş bardıra turganı  köb aşhı umutla beredi bizge. 

AQBAYLANI Azret.