| http://www.smikbr.ru/2010/zaman/12/15.pdf
"Zaman" gazetni bu nomerini 3-çü betinde "Qızgen" elni üsünden hapar aytıladı. Zulmu quruthan tawlu eleni biridi bu da.
Alay a, sürgünden sora ızlarına süelmey qalgan 80 taw elge endi tirilir kün kelirmi?
Bar elleni da tüb etib küreşgen qara küçle bir kün cuwabha tartılırlamı?
Duniya bılay turmaz - Malqar El tirilir deb ışanadı avtor.
Qızge
- 1944 jılda martnı birinçi kün lerinde Baydalanı İbrahim, jaşı Daniyal da birgesine kolhoz malla bla Haüka jaylıqda edile. İbrahimni tamata qızı ol künlede sabiy tabıp, rayon bolnisada. Anası Urquyat birgesinedi. Üylerinde ua aqılbalıq bolmagan eki qızçıqları qalgandıla.
- Urquyat, qızı qaganaq sabiyleri bla, köp jolnu jayaw kelip, üyge keçe ortasına jetedile. Qaynatılgan sarı jawga baltuz qoşup, baljaw dep ol zamanda allay qatıq ete edile da, Urquyat anı üyde bolganından, üy başlaga tagılıp, ot jaganı qatında qaq etle bar edile, aladan da aladı.
- İbrahim din ahlusu adam edi. Anı çemodanda quranları bolgandı. Ol anı alıp çıqdı da üyden, soldatladan biri çemodannı sıyırıp, anı içindegisin oramga tökdü.«Busagatdan qaplap qoyama, maşinaga terk min», - dep Bayda ulunu üsüne avtomatın buradı. - Öltürseñ, öltür, - dep İbrahim enişge iyilip, quranladan birin alıp, maşinaga andan sora minedi.
Eski elleribiz
Qızge
Taw awuzlanı qaysı birine barsañda, tüp bolgan elleribizden qalgan taş hurulanı bla oülgan üyleni qabırgaların körese. Ariw gülle çaqgan, jemiş terekle ösgen biçenliklerin bla bahçaların, jalanayaq jaşçıqla buqusun kötürtüp çabıwçu oramların endi şinjili ülküle bla mursala biylegendile. Aqsaqal qartladan tolu nıgışlada ua şaytan jelle oynaydıla.
Bir zamanlada ay suratlı ariw qızla külgen tawuşla çıqgan, peliwan jaşla qol taş atıp, tutuşup erişgen elleribizge ne bolup qaldı? Ullu boran kelip, adamın, malın da közkörmezgemi alıp ketdi ogese qıyamalanı bir türlüsümü aylanñan bolur bu tiyrelede? Jaşaw jañıdan qaytırmı endi bu janlarına? A llay elleribizden biri Qızgendi. Ol Ogarı Bahsandan 4-5 kilometr örgeraq barıp, künlüm betde ornalıp edi. Başha elleribizdeça, mında da adamla mal tuthandıla, bahça işlegendile, jumduruqla teñli kartofla ösdürgendile. Gumuları qaq etden, bişlaqdan, qaynagan sarı jawdan, aq tuzluqdan, mirzewden, uruları ua qızıl kartofdan tolup edile. Er kişile ara mülkde işley edile.Tişirıwla sabiy ösdürgendile, üy jumuşlaga qaragandıla. İşlegenle haq algandıla, qol qıyınlarını hayırı bla jaşagandıla. Şkolnu boşagan jaş adamlanı aslamısı, şaharlaga barıp, oquw üylege kirip, bilimlerin andan arı ösdürgendile, ustalıqla algandıla.
Alay, başlanadı Ullu Ata jurt uruş. Qızgende da, başha taw elleribizdeça, qolunda sawut tutalganla, tuwgan jerin jawdan qoruwlay, qazawatha ketgendile. Köpleri qızıw sermeşlede, jigitleça, ölgendile. Juwuqları, ahluları alanı jilyawların etedile. Bolsada bu elni adamlarını jarsıwları anı bla tawusulmaydıla. 1944 jılda martnı birinçi kün lerinde Baydalanı İbrahim, jaşı Daniyal da birgesine kolhoz malla bla Haüka jaylıqda edile. İbrahimni tamata qızı ol künlede sabiy tabıp, rayon bolnisada. Anası Urquyat birgesinedi. Üylerinde ua aqılbalıq bolmagan eki qızçıqları qalgandıla. Jetinçi martda, zaman kün ortaga jetgende, tambla halq köçürüllükdü dep, hapar jayıladı. Adamla jıyılıp, ullu tawruh etip aytmaydıla, birden birge ötüp, tawuşsuz hapar bildiredile. Bir-birle keslerin hazırlap tebireydile. İbrahimni üyünde ua esli adam joqdu. Ol eki sabiy ne alırga, qalay eterge bilmeydile. Üyde ua qoyla, tuwar malla da bardıla. Kartofdan tolu uruları. Sabiy qızla ne zat eterik edile, turadıla, üyden çıqmay, olturup. İñir ala İbrahimni qarındaşı kesi kibik bir-eki abadan adamnı keltiredi da, üyde qısır iynek bar edi da, jol azıqga anı soüp, hazırlayıq, ataları, anaları üyde joq, bıla bılaylay ketip qalmasınla, deydi. Ala da malnı hazırlap, endi soyayıq dep turganlay, elni uçastkovıy milisioneri kelip qaladı. Ol da qızgençi edi. «Siz ötürük haparlanı jayıp nek aylanasız? Nek qozutasız halqnı? El ugay, bir adam da köçerik tüyüldü. Busagatdan har birigiz da üylerigizge ketigiz, ansı başıgıznı südlük eterikme», - deydi.
Ne eterik edile? Ol adamla üylerine ketdile. Dagıda soldatla bir adamga bir juq aldırlıq tüyüldüle, degen hapar da jayıladı. Anı bla bütünda adamla arsarlı boldula. Zamanları bolup turganlay oquna, keslerin hazırlayalmadıla.Bolnisada ua halq köçürüledi degen hapar iñir ala jayıladı. Awruganla, sawla da üylerin tabarga küreşedile.Urquyat, qızı qaganaq sabiyleri bla, köp jolnu jayaw kelip, üyge keçe ortasına jetedile. Qaynatılgan sarı jawga baltuz qoşup, baljaw dep ol zamanda allay qatıq ete edile da, Urquyat anı üyde bolganından, üy başlaga tagılıp, ot jaganı qatında qaq etle bar edile, aladan da aladı. Bir janından, ne zat alırga bilmey, abızırap, ekinçi janından, qaganaq sabiy jilyap, anı junçuwu bla aña da es bura, qarap qaragınçı tañ atdı da qaldı. E rttenlikde ullu maşinala bla askerçile jetdile. «Haydagız, minigiz», - dep aşıqdırıp tebiredile. Aladan biri, bılay abadanıraq adam, bılanı aberi da alalmay, hazırlanmay turganların körgende: «Uruga tüşüp, eki maşok kartof alıgız», - deydi. Üyde tikgen qol maşina bar edi da, ol da sizge kerek bolur dep, anı da maşinaga jükletedi. Andan başha üyde bolgan hareketden: ne jathan jer kerekle, ne üs kiyim neda üy adırla degença bir juqnu alırga qoymadıla.Urquyatnı jawluqları da unduruq qulagında salınıp qaldıla. Aladan da birin oquna alalmadı. Üyden çıga turup, anasından qalgan, altın suw içirilgen say tabagı bar edi da, al botasını tübüne buqdurup, anı qutultadı.
Bıla maşinaga minñenley, anda ua dagıda jeti üyür bar edi, İbrahim bla Daniyal da qoşdan kelip qaldıla. Alanı ua, üyge kirip, kiyimlerin alışındırırga oquna qoymadıla. İbrahim din ahlusu adam edi. Anı çemodanda quranları bolgandı. Ol anı alıp çıqdı da üyden, soldatladan biri çemodannı sıyırıp, anı içindegisin oramga tökdü.«Busagatdan qaplap qoyama, maşinaga terk min», - dep Bayda ulunu üsüne avtomatın buradı. - Öltürseñ, öltür, - dep İbrahim enişge iyilip, quranladan birin alıp, maşinaga andan sora minedi. Adamlanı da mindirip, maşinala tizilip, elden çıqdıla. Endi añılap başladıla qızgençile bola turgan işni. Tişirıwla, sabiyle da alaga qoşulup, jilyap tebireydile. Er kişile ua, köz qaramların tuwgan elleri taba burup, jurtları bla salamlaşıp ayırıldıla. Ol Qızgenni ahır künü edi. Bir adam da bilmey edi alanı qayrı eltgenlerin. Bütünda bek alanı sagış etdirgen bu soruw edi: «Nek, ne zat üçün qıstaydıla Ata jurtlarından?» K öp qızgençi Orta Aziyada bla Qazahstanda qaldıla, ol jerleni topuraqlarına qoşulup. Ol sanda Baydalanı İbrahim, anı üy biyçesi Guliylanı Urquyat, jaşları Daniyal. Saw qalganları ua, alanı qabırların saqlay, bügünbügeçe da jurtlarına termile, tış jerinde jaşawların ötdüredile.
Bügünlükde ol tüp bolgan elleribizden birinde jayda mallanı kütedile. Arlaqlarında ua - biçenlikle. İñir ala, ol tiyre bla ötseñ, bir çıraq jarıq da eslenedi. Anı körseñ, kim biledi, Allah aytsa, qızgençileni tuwduqları bu alamat jerlede jañıdan ata-babalarını ellerin qurarla degen aqıl da keledi.
OSMANLANI Hıysa.
|
ÇAY
MAL
ЧАЙ
